दशस्तोभ

mfn. = - srika MBh. if. IV R. VI ;

mfn. numbering 10000, 6312

n. N. of a Sāma

Nom. (fr. ṡas = Lat. decus;

ind. to please any one (dat.), VII, 99, 3.

m. pl., « the 12 ceremonies»

mf (ī)n. consisting of 1200 MārkP.

m. N. of wk. on the Vedânta.

n. pl. « the 12 Stotras»

ind. foot by foot, quarter by quarter Mn. MBh. ;

ind. in groups orﾠ crowds orﾠ herds R. Hariv. BhP.

Nom. P. - daṡasyati, to remit, pardon (a sin) RV. III, 7, 10.

ind. in a thousand different ways, thousand-fold Hcat.

1) ifc. for - ṡā ( ajpa-, udag- etc.)

अन्य a. [अन् अध्न्यादि˚ य; अन्यः, न्यस्मै, ˚स्मात्; n. अन्यत् &c.]

1 Another, different, other (भिन्न); another, other (generally); स एव त्वन्यः क्षणेन भवतीति विचित्रमेतत् Bh. 2.4; अन्यदेव भागधेयमेते निर्वपन्ति Ś.2; सर्वमन्यत् every- thing else; किमुतान्यहिंस्राः R.2.62; changed, altered; संप्रत्यन्ये वयम् Bh.3.66 quite different persons; oft. in comp. अन्यसङ्गात्, अनन्यसाधारण &c.

-2 Other than, different from, else than (with abl. or as last member of comp.); नास्ति जीवितादन्यदभिमततरमिह सर्वजन्तूनाम् K.35; को$स्ति धन्यो मदन्यः Bv.4.37; उत्थितं ददृशे$न्यञ्च कबन्धेभ्यो न किंचन R.12.49; किमन्यदस्याः परिषदः श्रुतिप्रसादनतः Ś.1; oft. used in addition to ऋते or विना; ऋते समुद्रादन्यः को विभर्ति वडवानलम् Pt.5.35; किं नु खलु मे प्रियादर्श- नादृते शरणमन्यत् Ś.3.

-3 Another person, one different from self (opp. स्व, आत्मीय); वासश्च धृतमन्यैर्न धारयेत् Ms.4.66.

-4 Strange, unusual, extraordinary; अन्य एव स प्रकारः K.168; अन्या जगद्धितमयी मनसः प्रवृत्तिः Bv. 1.69; धन्या मृदन्यैव सा S. D.

-5 Ordinary, any one; निरातङ्कः कन्यामन्यो$पि याचते Mv.1.31; cf. इतर.

-6 Additional, new, more; अन्यान् दशसुवर्णान्प्रयच्छ Mk.2 another ten (coins); अन्यदन्यन्नलिनदलशयनम् K.157 new and new (changing every now and then); अन्यस्मिन् दिवसे another day; one of a number (with gen.); अन्यच्च moreover, besides, and again (used to connect sentences together); एक- अन्य the one-the other; एकः सख्यास्तव सह मया वामपादाभिलाषी । काङ्क्षन्त्यन्यो वदनमदिरां दौहृदच्छद्मनास्याः Me.8; see under एक also; अन्य-अन्य one another; अन्यः करोति अन्यो भुङ्क्ते one does, another suffers; अन्यन्मुखे अन्यन्निर्वहणे Mu.5; अन्यदुग्तं जातमन्यत् Ms.9.4,99; 8.24; कर्णे लगति चान्यस्य प्राणैरन्यो वियुज्यते Pt.1.35; अन्यदुच्छृङ्खलं सत्त्वमन्यच्छास्त्र- नियन्त्रितं Śi.2.62; अन्य-अन्य-अन्य &c. one, another, third, fourth &c., जल्पन्ति सार्धमन्येन पश्यन्त्यन्यं सविभ्रमाः । हृद्गतं चिन्त- यन्त्यन्यं प्रियः को नाम योषिताम् Pt.1.135; मनस्यन्यद्ववचस्यन्यत् कार्यमन्यद् दुरात्मनाम् H.1.97.; (in pl.) केचित्-अन्ये some- others; एके-अन्ये-तथान्ये (बीजमेके प्रशंसन्ति क्षेत्रमन्ये मनीषिणः । बीजक्षेत्रे तथैवान्ये तत्रेयं तु व्यवस्थितिः ॥) Ms.1.7;4.9;12.123. [cf. L. alius; Gr. allos for aljos, Zend anya].

-Comp. -अर्थ a. having a different meaning, sense, or purpose.

-असाधारण a. not common to others, peculiar.

-आश्र- यण a. going or passing over to another.

-उदर्य a. born from another; नहि ग्रभायारणः सुशेवो$न्योदर्यो मनसा मन्तवा उ Rv. 7.4.8. (

-र्यः) a step-mother's son, a half brother. (

-र्या a half sister.

-ऊढा a. married to another; another's wife.

-कारुका a worm bred in excrement (शकृत्कीटः).

-क्षेत्रम् 1 another field.

-2 another or foreign territory. अन्यक्षेत्रे कृतं पापं पुण्यक्षेत्रे विनश्यति । पुण्यक्षेत्रे कृतं पापं वज्रलेपो भविष्यति ॥

-3 another's wife.

-ग, -गामिन् a.

1 going to another.

-2 adulterous, unchaste; वणिजां तु कुलस्त्रीव स्थिरा लक्ष्मीरन- न्यगा Ks.21.56;19.27.

-गोत्र a. of a different family or lineage.

-चित्त a. having the mind fixed on some- thing or some one else; see ˚मनस्.

-ज, -जात a. of a different origin.

-जन्मन् a. another life or existence, regeneration, metempsychosis.

-दुर्वह a. difficult to be borne by others.

-देवत, -त्य, -दैवत्य a. addressed or referring to another deity (as a Vedic Mantra).

-धर्मन् a. having another or different property. (

-र्मः) different property or characteristic.

-धी a. whose mind is turned away from God.

-नाभि a. belonging to another family.

-पदार्थः 1 another substance.

-2 the sense of another word; ˚प्रधानो बहुव्रीहिः the Bahuvrīhi compound essentially depends on the sense of another word.

-पर a.

1 devoted to another or something else.

-2 expressing or referring to something else.

-पुष्टा, -भृता 'reared by another', epithet of the cuckoo, which is supposed to be reared by the crow (called अन्यभृत्); अप्यन्यपुष्टा प्रतिकूलशब्दा Ku.1.45; कलमन्यभृतासु भाषितम् R.8.59.

-पूर्वा [अन्यः पतिः पूर्वो यस्याः]

1 a womon already promised or betrothed to another.

-2 a remarried widow (पुनर्भू) see अनन्यपूर्व.

-बीज, -बीजसमुद्भव, -समुत्पन्न an adopted son (born from other parents), one who may be adopted as a son for want of legitimate issue.

-भृत् m. a crow (rearing another, it being supposed to sit on the eggs of the cuckoo and to rear its young ones), cf. Ś5.22.

-मनस्, -मनस्क, -मानस a.

1 having the mind fixed on some- thing else; inattentive.

-2 fickle, versatile, unsteady; अन्यमनसः स्त्रियः H.1.111 absentminded; possessed by a demon.

-मातृजः a half-brother (born of another mother) असंसृष्ट्यापि बा$$दद्यात्संसृष्टो नान्यमातृजः Y.2.139.

-रङ्गः the second court or theatre or a compound; Māna. 21.144.

-राजन्, -राष्ट्रीय a. subject to another king or kingdom (Ved.).

-रूप a. having another form, changed, altered; पद्मिनीं वान्यरूपाम् Me.85. (

-पम्) another or changed form; ˚पेण in another form.

-लिङ्ग, -ङ्गक a. following the gender of another word (i. e. the substantive), an adjective; ऊषवानूषरो द्वावप्यन्यलिङ्गौ Ak.

-वादिन् a.

1 giving false evidence.

-2 a defendant in general.

-वापः the cuckoo leaving the eggs in the nests of other birds.

-विवर्धित a. = पुष्ट a cuckoo.

-व्रत a. following other (than Vedic) observances, devoted to other gods, infidel.

-शाखः, -खकः a Bārhmaṇa who has gone over to another school (of religion &c.); an apostate.

-संक्रान्त a. fixed on or trans- ferred to another (woman); ˚हृदयः आर्यपुत्रः M.3,4.

-संगमः intercourse with another; illicit intercourse.

-साधारण a. common to many others.

-स्त्री another's wife, a woman not one's own. [In Rhetoric she is considered as one of three chief female characters in a poetical composition, the other two being स्वीया and साधारणी स्त्री. अन्या may be either a damsel or another's wife. The 'damsel' is one not yet married, who is bashful and arrived at the age of puberty. As "another's wife" she is fond of festivals and similar occasions of amusement, who is a disgrace to her family and utterly destitute of modesty, see S. D. 18-11]. ˚गः an adulterer. यस्य स्तेनः पुरे नास्ति नान्यस्त्रीगो न दुष्टवाक्... स राजा शक्रलोकभाक्; Ms.8.386. [Note: Some compounds under अन्य will be found under अनन्य.]

अवरोपित p. p.

1 Uprooted.

-2 Deprived of, curtail- ed.

-3 Diminished, lost.

-4 Dethroned, bereaved of; पुराहं वालिना राम राज्यात्स्वादवरोपितः Rām.4.8.32.

-5 Lowered, lessened; इतरेष्वागमाद्धर्मः पादशस्त्ववरोपितः Ms.1.82.

आदित्य a. [अदितेरपत्यं ण्य P.IV.1.85.]

1 Solar, belonging to, or born in, the solar line; आदित्यैर्यदि विग्रहो नृपतिभिर्धन्यं ममैतत्ततो U.6.18.

-2 Devoted to, or originating from, Aditi; आदित्यं चरुं निर्वपेत् Yaj. Ts.2.2.6.1.

-3 Belonging to, or sprung from, the Ādityas.

-त्यः 1 A son of Aditi; a god, divinity in general. (The number of Ādityas appears to have been originally seven, of whom Varuṇa is the head, and the name Āditya was restricted to them (देवा आदित्या ये सप्त Rv.9.114.3.). In the time of the Brāhmaṇas, however, the number of Ādityas rose to 12, representing the sun in the 12 months of the year; धाता मित्रो$र्यमा रुद्रो वरुणः सूर्य एव च । भगो विवस्वान् पूषा च सविता दशमः स्मृतः ॥ एकादशस्तथा त्वष्टा विष्णुर्द्वादश उच्यते ।); आदित्यानामहं विष्णुः Bg.1.21; Ku. 2.24. (These 12 suns are supposed to shine only at the destruction of the universe; cf. Ve.3.8; दग्धुं विश्वं दहनकिरणैर्नोदिता द्वादशार्काः).

-2 The sun; Vāj.4.21.

-3 A name of Viṣṇu in his fifth or dwarf-incarnation; स्वयंभूः शंभुरादित्यः V. Sah.

-4 N. of the Arka plant (Mar. रुई).

-त्यौ (dual) N. of a constellation, the seventh lunar mansion (पुनर्वसु).

-Comp. -केतुः 1 N. of a son of Dhṛitarāṣtra.

-2 The charioteer of the sun.

-चन्द्रौ (dual) the sun and the moon.

-दर्शनम् 'Showing the sun' (to a child of 4 months), one of the संस्काराs.

-पत्र्यः N. of a plant. (

-त्र्यम्) the leaf of the Arka tree.

-पर्णिनी a creeping plant with gold-coloured flowers, growing near the bank of water.

-पुराणम् N. of an Upapurāṇa.

-पुष्पिका red swallow wort (Mar. शिरदोडी).

-बन्धुः N. of Śākyamuni.

-भक्ता [आदित्ये भक्ता] N. of a plant. see अर्कभक्ता.

-मण्डलम् the disc or orb of the sun.

-व्रतम् 1 worship of the sun; a व्रत or rite.

-2 N. of a Sāman.

-सूनुः 'the son of the sun', N. of Sugrīva, Yama, Saturn, Manu and Karṇa &c.

कुलम् 1 A race, family; निदानमिक्ष्वाकुकुलस्य संततेः R.3.1.

-2 The residence of a family, a seat, house, an abode; ददर्श धीमान्स कपिः कुलानि Rām.5.5.1; वसन्नृषि- कुलेषु सः R.12.25.

-3 A high or noble family, noble descent; कुले जन्म Pt.5.2; कुलशीलसमन्वितः Ms.7.54,62; so कुलजा, कुलकन्यका &c.

-4 A herd, troop, flock; collec- tion, multitude; मृगकुलं रोमन्थमभ्यस्यतु Ś.2.6; U.2.9; अलिकुलसंकुल Gīt.1; Śi.9.71; so गो˚, कृमि˚, महिषी˚ &c.

-5 A lot, gang. band (in a bad sense).

-6 A country.

-7 The body.

-8 The front or fore part.

-9 A tribe, caste, community.

-1 A blue stone.

-लः The head of a guild or corporation.

-ला See कुलतिथि.

-Comp. -अकुल a.

1 of a mixed character or origin.

-2 middling. ˚तिथिः m., f. the second, sixth, and the tenth lunar days of a fort-night in a month. ˚नक्षत्रम् N. of the lunar mansions आर्द्रा, मूला, अभिजित् and शतभिषा. ˚वारः Wednes- day.

-अङ्कुरः the scion of a family; अनेन कस्यापि कुला- ङ्कुरेण स्पृष्टस्य गात्रेषु सुखं ममैवम् Ś.7.19.

-अङ्गना a respect- able or high born (chaste) woman.

-अङ्गारः a man who ruins his family; Pt.4.

-अचलः, -अद्रिः, -पर्वतः, -शैलः a principal mountain, one of a class of seven mountains which are supposed to exist in each division of the continent; their names are:-- महेन्द्रो मलयः सह्यः शुक्तिमान् ऋक्षपर्वतः । विन्ध्यश्च पारियात्रश्च सप्तैते कुलपर्वताः ॥

-अन्वित a. born in a noble family.

-अभिमानः family pride.

-अभिमानिन् a. proud of birth or family descent; कुलाभिमानी कुलजां नराधिपः Ki.1.31.

-आख्या family-name, surname; कुलाख्या लोके गोत्रावयवा इत्युच्यन्ते Mbh. on P.IV. 1.79.

-आचारः, -कर्मन् n.,

-धर्मः a duty or custom peculiar to a family or caste.

-आचार्यः, -गुरुः 1 a family priest or teacher.

-2 a geneologist.

-आधारकः a son.

-आपीडः, -शेखरः the glory of a family; तस्मिन्कुलापीडनिभे निपीडं सम्यग्महीं शासति शासनाङ्काम् R.18. 29.

-आलम्बिन् a. maintaining a family. वरमेकः कुलालम्बी यत्र विश्रूयते पिता H.

-ईश्वरः 1 the chief of a family.

-2 N. of Śiva. (

-रा) N. of Durgā.

-उत्कट, a. high born. (

-टः) a horse of a good breed.

-उत्पन्न, उद्गत, -उद्भव a. sprung from a noble family, high- born; आमात्यमुख्यं धर्मज्ञं प्राज्ञं दान्तं कुलोद्भवम् Ms.7.141.

-उद्वहः the head or perpetuator of a family; see उद्वह.

-उपदेशः a family name.

-कज्जलः one who is a dis- grace to his family.

-कण्टकः one who is a thorn or trouble to his family.

-कन्यका, -कन्या a girl of high birth; विशुद्धमुग्धः कुलकन्यकाजनः Māl.7.1; गृहे गृहे पुरुषाः कुलकन्यकाः समुद्वहन्ति Māl.7.

-करः, -कर्तृ m. the founder of a family.

-करणिः A hereditary clerk or officer; E.I.XV.91.

-कलङ्कः one who is a disgrace to his family.

-कलङ्कितः a. causing disgrace to a family; न चाप्यहं गमिष्यामि कथां कुलकलङ्किताम् Ks.22.216.

-क्षयः 1 ruin of a family.

-2 extinction of a family; कुलक्षयकृतं दोषं मित्रद्रोहे च पातकम् Bg.1.39,4.

-गरिमा m. family pride or dignity.

-गिरिः, -भूभृत् m.,

-पर्वतः, -शैलः see कुलाचल above.

-गृहम् a noble house; पर्याकुलं कुलगृहे$पि कृतं वधूनाम् Ṛs.6.21.

-घ्न a. ruining a family; दोषैरेतैः कुलघ्नानाम् Bg.1.43.

-ज, -जात a.

1 well-born, of high brith; प्रदाने हि मुनिश्रेष्ठ कुलं निरवशेषतः । वक्तव्यं कुलजातेन तन्नि- बोध महामते ॥ Rām.1.71.2.

-2 ancestral, hereditary; Ki.1.31 (used in both senses).

-जनः a high-born or distinguished person.

-जाया a. high-born lady; कुलजाया सा जाया केवलजाया तु केवलं माया Udb.

-तन्तुः one who continues or perpetuates a family.

-तिथिः m., f. an important lunar day, viz:-- the 4th, 8th, 12th or 14th of a lunar fort-night.

-तिलकः the glory of a family, one who does honour to his family.

-दीपः, -दीपकः the glory of a family.

-दुहितृ f. also कुलपुत्री; cf. P.VI. 3.7, Vārt.9; see कुलकन्या.

-दूषण a. disgracing one's family; Mk.

-देवता a tutelary deity; the guardian deity of a family; तामर्चिताभ्यः कुलदेवताभ्यः कुलप्रतिष्ठां प्रणमय्य माता Ku.7.27.

-धन a. one whose wealth is the preserva- tion of the good name of the family; कष्टो जनः कुलधनैरनुर- ञ्जनीयः U.1.14. (

-नम्) the dearest and most valued treasure of the family; इक्ष्वाकूणां कुलधनमिदं यत्समाराधनीयः U.7.6.

-धर्मः a family custom, a duty or custom peculiar to a family; उत्सन्नकुलधर्माणां मनुष्याणां जनार्दन Bg. 1.44; Ms.1.118;8.14.

-धारकः a son.

-धुर्यः (a son) able to support a family, a grown-up son; न हि सति कुलधुर्ये सूर्यवंश्या गृहाय R.7.71.

-नन्दन a. gladdening or doing honour to a family.

-नायिका a girl worshipped at the celebration of the orgies of the left- hand Śāktas.

-नारी a high bred and virtuous woman.

-नाशः 1 ruin or extinction of a family.

-2 an apost- ate, reprobate, outcast.

-3 a camel.

-नाशनम् condu- cive to the extinction of the family; मुसलं कुलनाशनम् Mb.

-परंपरा the series of generations comprising a race.

-पतिः 1 the head or chief of a family.

-2 a sage who feeds and teaches 1, pupils; thus defined:- मुनीनां दशसाहस्रं यो$न्नदानादिपोषणात् । अध्यापयति विप्रर्षिरसौ कुलपतिः स्मृतः ॥ अपि नाम कुलपतेरियमसवर्णक्षेत्रसंभवा स्यात् Ś.1; R.1.95; U.3.48.

-3 The head-servant (Gīrvāṇa); Bhāg.5.18.1.

-4 N. of Kṛiṣṇa; कुन्दस्रजः कुलपतेरिह वाति गन्धः Bhāg.1.3.11.

-पांसन a. one who dis- graces one's family; इत्युक्तः स खलः पापो भोजानां कुलपांसनः Bhāg.19.1.35.

-पांसुका a woman disgracing her family, an unchaste woman.

-पालकम् an orange.

-पालिः, -पालिका, -पाली f. a chaste or high-born woman.

-पुत्रः a nobly-born youth; इह सर्वस्वफलिनः कुलपुत्रमहाद्रुमाः Mk.4.1.

-पुत्री (See

-दुहितृ).

-पुरुषः 1 a respectable or high-born man; कुश्चुम्बति कुलपुरुषो वेश्याधरपल्लवं मनोज्ञमपि Bh.1.59.

-2 an ancestor.

-पूर्वगः (कः) an ancestor. तवापि सुमहाभागे जनेन्द्रकुलपूर्वकम् (v. l. जनेन्द्राः कुलपूर्वगाः) Rām.2.73.24.

-भरः (कुलंभरः)

1 One who maintains the family.

-बीजः the head or chief of a guild.

-भार्या a virtuous wife.

-भृत्या the nursing of a pregnant woman.

-मर्यादा family honour or respectability.

-मार्गः 1 a family custom, the best way or the way of honesty.

-2 the doctrine of the Kaulas (कौलमार्ग).

-योषित्, -वधू f. a woman of good family and character. त्यागिनां कुलयोषिताम् Ms.3.245; ब्रूते ब्रूते व्रजकुलवधूः कापि साध्वी ममाग्रे Udb.

-लक्षणम् The characteristics of a noble family; आचारो विनयो विद्या प्रतिष्ठा तीर्थदर्शनम् । निष्ठा वृत्तिस्तपो दानं नवधा कुललक्षणम् ॥

-वारः a principal day; (i. e. Tuesday and Friday).

-विद्या 1 knowledge handed down in a family, traditional knowledge.

-2 one of the three आन्वीक्षिकी lores.

-विप्रः a family-priest.

-वृद्धः an old and experienced member of a family.

-व्रतः, -तम् a family vow; गलितवयसामिक्ष्वाकूणामिदं हि कुलव्रतम् R.3.7; विश्वस्मिन्नधुना$न्यः कुलव्रतं पालयिष्यति कः Bv.1.13.

-शीलम् character or conduct honourable to a family.

-श्रेष्ठिन् a. well-born, of a good family. (-m.)

1 the chief of a family or a guild.

-2 an artisan of noble birth.

-संख्या 1 family-respectability.

-2 inclusion among respectable families; कुलसंख्यां च गच्छन्ति कर्षन्ति च महायशः Ms.3.66.

-संततिः f. posterity, descendants, continuation of a lineage; दिवं गतानि विप्राणामकृत्वा कुलसंततिम् Ms.5.159.

-सन्निधिः m. the presence of witnesses; Ms.8.194,21.

-संभवः a. of a respectable family.

-सेवकः an excel- lent servant.

-स्त्री a woman of good family, a noble woman; अधर्माभिभवात् कृष्ण प्रदुष्यन्ति कुलस्त्रियः Bg.1.41.

-स्थितिः f.

1 antiquity or prosperity of a family

-2 family observance or custom; U.5.23.

चक्रम् [क्रियते अनेन, कृ घञर्थे< क नि˚ द्वित्वम् Tv.]

1 The wheel of a carriage; चक्रवत्परिवर्तन्ते दुःखानि च सुखानि च H.1.173.

-2 A potter's wheel.

-3 A sharp circular missile, weapon, a disc (especially applied to the weapon of Viṣṇu).

-4 An oil-mill; दशसूनासमं चक्रं दशचक्रसमो ध्वजः Mb.13.125.9.

-5 A circle, ring; कलाप- चक्रेषु निवेशिताननम् Ṛs.2.14.

-6 A troop, multitude, collection, Śi.2.17.

-7 A realm, sovereignty; स्वस्थं स्वचक्रं परचक्रमुक्तम् Bu. Ch.2.15; cf. चक्रं सैन्यथाङ्गयोः । राष्ट्रे दम्भान्तरे... । Medinī.

-8 A province, district, a group of villages.

-9 A form of military array in a circle.

-1 A circle or depression of the body.

-11 A cycle, cycle of years.

-12 The horizon; यावदावर्तते चक्रं तावती मे वसुन्धरा Rām.2.1.36.

-13 An army, a host.

-14 Section of a book.

-15 A whirlpool.

-16 The winding of a river.

-17 An astronomical circle; राशि˚ the zodiac.

-18 Circular flight (of birds &c.).

-19 A particular constellation in the form of a hexagon.

-2 Range, department in general.

-21 The convolutions or spiral marks of the शालिग्राम.

-22 A crooked or fraudulent con- trivance.

-क्रः 1 The ruddy goose (also called चक्रवाक); पद्मोल्लासविधायिनि सत्पथदीप्तिकृति चक्रभव्यकरे Viś. Guṇā.274.

-2 A multitude, troop, group.

-Comp. -अङ्गः 1 a gander having a curved neck.

-2 a carriage. +

-3 the ruddy goose (चक्रवाक); चक्राङ्गान् स च नित्यं वै सर्वतो वनगोच- रान् Mb.12.268.36. (

-ङ्गी) a goose. (

-ङ्गम्) a parasol.

-अटः 1 a juggler, snake-catcher.

-2 a rogue, knave, cheat.

-3 a particular coin, a dināra.

-अधिवासिन् m. the orange tree.

-अरः, (-रम्) the spoke of a wheel; चक्रारपङ्क्तिरिव गच्छति भाग्यपङ्क्तिः । Svapna.1.4.

-अश्मन् n. a machine to hurl stones at a distance; अयःकणपचक्राश्म- भुशुण्ड्युद्यतबाहवः Mb.1.227.25.

-आकार, -आकृति a. circular, round.

-आयुधः an epithet of Viṣṇu.

-आवर्तः whirling or rotatory motion.

-आह्वः, -आह्वयः the ruddy goose;

-ईश्वरः 1 'lord of the discus', N. of Viṣṇu.

-2 the officer in charge of a district.

-ईश्वरी N. of the Jaina goddess of learning.

-उपजीविन् m. an oil-man.

-कारकम् 1 a nail.

-2 a kind of perfume.

-गजः the plant Cassia Tora.

-गण्डुः a round pillow.

-गतिः f. rotation, revolution.

-गुच्छः the Aśoka tree.

-ग्रहणम्, -णी f. a rampart, an en- trenchment.

-चक्रम् A flock of चक्रवाक birds; अस्ताद्रिपद्मा- करचक्रचक्रे तत्कालविज्ञातपतङ्गपाते । सद्यो दिदीपे विरहानलः...... । Rām. Ch.6.19.

-चर a. moving in a circle; (

-रः) a juggler.

-चारिन् m. a chariot.

-चूडामणिः a round jewel in a coronet or diadem.

-जीवकः, -जीविन् m. a potter.

-तीर्थम् N. of a holy place.

-तुण्डः a kind of fish; रोहितांश्चक्रतुण्डांश्च नलमीनांश्च राघव Rām.3.73.14.

-दंष्ट्रः a hog.

-घनः a thunder cloud.

-धर a.

1 bearing or having a wheel.

-2 carrying a discus.

-3 driving in a carriage.

(-रः) 1 an epithet of Viṣṇu; चक्रघरप्रभावः R. 16.55.

-2 a sovereign, governor or ruler of a province; वृद्धानां भारतप्तानां स्त्रीणां चक्रधरस्य च Mb.13.162.38.

-3 a village tumbler or juggler.

-4 a snake; भवेच्चक्रधरो विष्णौ भुजङ्गे ग्रामजालिनि Viśvalochana.

-धारा the periphery of a wheel.

-नदी the Gaṇḍakī river.

-नाभिः the nave of a wheel.

-नामन् m.

1 the ruddy goose (चक्रवाक).

-2 a pyritic ore of iron.

-नायकः 1 the leader of a troop.

-2 a kind of perfume.

-नेमिः f. the periphery or cir- cumference of a wheel; नीचैर्गच्छत्युपरि च दशा चक्रनेमिक्रमेण Me.19.

-पाणिः an epithet of Viṣṇu; Bg.11.49.

-पादः, -पादकः 1 a carriage.

-2 an elephant.

-पालः 1 the governor of a province.

-2 an officer in charge of a division of an army.

-3 horizon.

-4 a circle.

-5 one who carries a discus.

-फलम् a kind of discus.

-बन्धुः, -बान्धवः the sun.

-बालः, -डः, -वालः, -लम्, -डम् 1 a ring, circle.

-2 a collection, group, multitude, mass; कैरव- चक्रवालम् Bh.2.74; प्रकटयसि कुमुच्चैरर्चिषां चक्रवालं Rati.4.16; Mv.6.4; Mu.3.21.; K.126,178.

-3 horizon.

(-लः) 1 a mythical range of mountains supposed to encircle the orb of the earth like a wall and to be the limit of light and darkness.

-2 the ruddy goose.

-बालधिः a dog.

-भृत् m.

1 one who holds a discus.

-2 N. of Viṣṇu.

-भेदिनी night.

-भ्रमः, -भ्रमिः f. a lathe or grind- stone; आरोप्य चक्रभ्रमिमुष्णतेजास्त्वष्ट्रेव यत्नोल्लिखितो विभाति R.6. 32; चक्रभ्रमीवद्धृतशरीरः Sāṅ. K.67.

-भ्रान्तिः f. revolution of wheels; V.1.5.

-मण्डलिन् m. a species of cobra.

-मुखः a hog.

-मुषलः a battle carried on with the dis- cus and club.

-यानम् a wheel-carriage.

-रदः a hog.

-वर्तिन् m.

1 an emperor, universal monarch, sovereign of the world, a ruler whose dominions extend as far as the ocean (आसमुद्रक्षितीश Ak.); पुत्रमेवंगुणोपेतं चक्रवर्तिनमाप्नुहि Ś.1.12; तव तन्वि कुचावेतौ नियतं चक्रवर्तिनौ । आसमुद्रक्षितीशो$पि भवान् यत्र करप्रदः ॥ Udb. (where there is a pun on the word चक्रवर्तिन्, the other meaning being 'resembling in shape the ruddy goose', 'round');

-2 (hence) head, foremost; आपद्गतः किल महाशयचक्रवर्ती विस्तारयत्यकृतपूर्वमुदार- भावम् Bv.1.7; कवयस्तर्कयाञ्चक्रुरित्थं ते चक्रवर्तिनः Parṇal.5.38.

-3 a kind of horse having one or three curls on the shoulder; स्कन्धपार्श्वे यदावर्त एको वा यदि वा त्रयः । चक्रवर्ती स विज्ञेयो वाजी भूपालमन्दिरे ॥ Śālihotra of Bhoj.

-वर्मन् m. N. of a king of Kashmir; चक्रवर्माभिधं राज्ये क्षीणपुण्यो व्यपद्यत Rāj. T.5.287.

-वाकः 1 (

-की f.) the ruddy goose; दूरी- भूते मयि सहचरे चक्रवाकीमिवैकाम् Me.83. ˚बन्धुः the sun.

-2 a kind of horse, having white feet and white eyes; श्वेताभः श्वेतपादश्च तथा स्यात् श्वेतलोचनः । चक्रवाकः स विज्ञेयो राजार्हो वाजि सत्तमः ॥ Śālihotra of Bhoj.

-वाटः 1 a limit, boundary.

-2 a lamp-stand.

-3 engaging in an action.

-वातः a whirl- wind, hurricane; चक्रवातस्वरूपेण जहारासीनमर्भकम् Bhāg.1. 7.2.

-वृद्धिः f.

1. interest upon interest, compound interest; Ms.8.153,156.

-2 wages for transporting goods in a carriage.

-व्यूहः a circular array of troops.

-संज्ञम् tin. (

-ज्ञः) the ruddy goose.

-साह्वयः the ruddy goose.

-हस्तः an epithet of Viṣṇu.

दैव a. (

-वी f.) [देवादागतः अण्]

1 Relating to gods, caused by or coming from gods, divine, celestial; संस्कृतं नाम दैवी वागन्वाख्याता महर्षिभिः Kāv.1.33; दैवीनां मानुषीणां च प्रतिहर्ता त्वमापदाम् R.1.6; Y.2.235; Bg.4.25; 9.13;16.3; Ms.3.75.

-2 Royal; दैवी वाग्यस्य नाभवत् Rāj. T.5.26.

-3 Depending on fate, fatal.

-4 Possessing the quality of सत्त्व.

-वः 1 (i. e. विवाहः) One of the eight forms of marriage, that in which the daughter is given away at a sacrifice to the offi- ciating priest; यज्ञस्य ऋत्विजे दैवः Y.1.59 (for the eight forms of marriage see उद्वाह or Ms.3.21).

-2 A worshipper of god (देवभक्त); दैवान् सर्वे गुणवन्तो भवन्ति Mb. 12.158.35.

-वम् 1 Fate, destiny, luck, fortune; पूर्वजन्म- कृतं कर्म तद्दैवमिति कथ्यते H. दैवमविद्वांसः प्रमाणयन्ति Mu.3; विना पुरुषकारेण दैवमत्र न सिध्यति 'God helps those who help themselves'; दैवं निहत्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या Pt.1.361. (दैवात् by chance, luckily, accidentally.)

-2 A god, deity.

-3 A religious rite or offering, an oblation to gods; उत्तिष्ठ नरशार्दूल कर्तव्यं दैवमाह्निकम् Rām.1.23.2.

-4 A kind of Śrāddha ceremony.

-5 Parts of the hands sacred to the gods, i. e. the tips of the fingers; cf. Ms.2.59.

-6 Royal duties; न तु केवलदैवेन प्रजाभावेन रेमिरे Mb.1.222.1.

-7 A science phenomena, unusuals (उत्पातs); Ch. Up. 7.1.2.

-वी 1 A woman married according to the form of marriage called daiva q. v. above.

-2 a. Divine, super-human; दैवी संपद्विमोक्षाय निबन्धायासुरी मता Bg.16.5.

-3 A division of medicine (the medical use of charms, prayers &c.).

-Comp. -अत्ययः evil resulting from un- usual natural phenomena.

-अधीन, -आयत्त a. depen- dent on fate; दैवायत्तं कुले जन्म मदायत्तं तु पौरुषम् Ve.3.33.

-अहोरात्रः a day of the gods i. e. the human year.

-इज्य a. sacred to Jupiter (गुरु), -topaz.

- उपहत a. ill- fated, unfortunate; दैवेनोपहतस्य बुद्धिरथवा सर्वा विपर्यस्यति Mu.6.8.

-ऊढा a woman married according to the Daiva ritual. ˚ज the son of such a woman; दैवोढाजः सुतश्चैव सप्त सप्त परावरान् Ms.3.38.

-कर्मन् n. offering, oblations to gods.

-कृत a.

1 fated.

-2 natural.

-कोविद्, -चिन्तकः, -ज्ञः an astrologer, a fortune-teller, पुरोहित प्रकुर्वीत दैवज्ञमुदितोदितम् Y.1.313; Kām.9,25.

-गतिः f. turn or course of fate; मुक्ताजालं चिरपरिचितं त्याजितो दैवगत्या Me.96.; Pt.3.174.

-चिन्ता fatalism; astrology.

-ज्ञ a. knowing fate or men's destinies.

-तन्त्र a. dependent on fate.

-दत्त a. innate, natural.

-दीपः the eye.

-दुर्विपाकः hardness of fortune, adverseness or unpropitiousness of fate, an evil turn of fate; U.1.4.

-दोषः badness of fate.

-पर a.

1 trusting to fate, fatalist.

-2 fated. predestined.

-प्रश्नः 1 fortune-telling, astrology.

-2 a voice from heaven. नक्तं निर्गत्य यत्किञ्चिच्छुभाशुभकरं वचः । श्रूयते तद्विदुर्धीरा दैवप्रश्नमुपश्रुतिम् ॥

-युगम् 'a Yuga of the gods' said to consist of 12 divine years, but see Kull. on एतद् द्वादशसाहस्रं देवानां युगमुच्यते Ms.1.71.

-योगः a lucky coincidence, fortuitous combination, fortune, chance. (दैवयोगेन, दैवयोगात् fortunately, accidentally.)

-रक्षित a. guarded by the gods; अरक्षितं तिष्ठति दैवरक्षितम् Subhāṣ.

-लेखकः a fortune-teller, an astrologer.

-वशः, -शम् the power of destiny, subjection to fate.

-वाणी 1 a voice from heaven.

-2 the Sanskrit language; cf. Kāv.1.33. quoted above.

-विद् m. an astrologer.

-सभेयम् a variety of sandal-wood red and smelling like a lotus-flower; Kau. A.2.11.

-हत a. ill-fated; सुरक्षितं दैवहतं विनश्यति Subhāṣ.

-हीन a. ill-fated, unfortu- nate, unlucky.