दशत्व

f. a decad of verses in SV. (nom. - ti, v.l., - tyā);

m. N. of a weight Suṡr. IV, 13.

(1, 60) mfn. consisting of 10 Kāṡ. ;

n. the state of 10 Jaim. III, 7, 27.

दशत् f.,

दशतिः f. A group of ten, decad.

n. a century

f. n. the aggregate of 12 KātyṠr. Sch.

f. n. the aggregate of 12 KātyṠr. Sch.

1) ifc. for - ṡā ( ajpa-, udag- etc.)

अपशब्दः 1 A bad or ungrammatical word, a corrupted word (in form or meaning); त एव शक्तिवैकल्य- प्रमादालसतादिभिः । अन्यथोच्चारिताः शब्दा अपशब्दा इतीरिताः ॥; दूरतश्चापशब्दं त्यक्त्वा Bh.3.134 (where ˚ब्दम् has also sense 4); अपशब्दशतं माघे Subhāṣ. cf. also वैयाकरणकिरातादपशब्द- मृगाः क्व यान्ति संत्रस्ताः । Udb. and Kau. A.2.1.

-2 Vulgar speech.

-3 A form of language not Sanskrit; ungram- matical language.

-4 A reproachful word, offensive expression, censure; प्रापाक्ष्णोर्गलदपशब्दमञ्जनाम्भः Śi.8.43.

-5 Words not in standard use.

अष्टादशन् a. [अष्ट च दश च] Eighteen; अगाहताष्टादशतां जिगीषया नवद्वयद्वीपपृथग्जश्रियाम् N.1.5.

-Comp. -अङ्गः -ङ्गम् the eighteen parts of medical science.

-उपचारः [कर्म. स. संज्ञात्वान्न द्विगुः] the eighteen modes of showing respect or worshipping; आसनं स्वागतं पाद्यमर्घ्यमाचमनीयकम् । स्नानं वस्त्रोपवीतं च भूषणानि च सर्वशः । गन्धपुष्पे तथा धूपदीपावन्नं च तर्पणम् । माल्यानुलेपनं चैव नमस्कारविसर्जने । अष्टादशोपचारैस्तु मन्त्री पूजां समाचरेत् Tantra.

-उपपुराणम् a secondary or minor Purāṇa; अष्टान्युपपुराणानि मुनिभिः कथितानि तु । आद्यं सनत्कुमारोक्तं नारसिंहमतः परम् । तृतीयं नारदं प्रोक्तं कुमारेण तु भाषितम् । चतुर्थं शिवधर्माख्यं साक्षान्नन्दीशभाषितम् । दुर्वाससोक्तमाचर्यं नारदोक्तमतः परम् । कापिलं मानवं चैव तथैवोशनसेरितम् । ब्रह्माण्डं वारुणं चाथ कालिकाह्वयमेव च । माहेश्वरं तथा शाम्बं सौरं सर्वार्थसंचयम् । पराशरोक्तं प्रवरं तथा भागवतद्वयम् । इदमष्टादशं प्रोक्तं पुराणं कौर्मसंज्ञितम् । चतुर्धा संस्थितं पुण्यं संहितानां प्रभेदतः ॥ Hemādri.

-तत्त्वानि Eighteen fundamental principles; महत्, अहंकार, मनस्, पञ्चतन्मात्रs; देशेन्द्रियाणि.

-धान्यम् the 18 kinds of corn; यवगोधूमधान्यानि तिलाः कङ्गुकुलन्थकाः । माषा मुद्रा मसूराश्च निष्पावाः श्यामसर्षपाः ॥ गवेधुकाश्च नीवारा ओढक्यो$थ सतीनकाः । चणकाश्चीनकाश्चैव धान्यान्यष्टा- दशैव तु ॥.

-पर्वाणि The eighteen पर्वs of Mahābhārata are आदि, सभा, वन, विराट्, उद्योग, भीष्म, द्रोण, कर्ण, शल्य, सौप्तिक, स्त्री, शान्ति, अनुशासन, अश्वमेध, आश्रमवासि, मौसल, महाप्रस्थानक, स्वर्गारोहण.

-पुराणम् the eighteen Purāṇas - ब्राह्मं पद्मं वैष्णवं च शैवं भागवतं तथा । तथान्यन्नारदीयं च मार्कण्डेयं च सप्तमम् ॥ आग्नेयमष्टकं प्रोक्तं भविष्यन्नवमं तथा । दशमं ब्रह्मवैवर्तं लिङ्गमेकादशं तथा ॥ वाराहं द्वादशं प्रोक्तं स्कान्दं चात्र त्रयोदशम् । चतुदर्शं वामनं च कौर्मं पञ्चदशं तथा ॥ मत्स्यं च गारुडं चैव ब्रह्माण्डाष्टादशं तथा ॥.

-भुजा an epithet of the goddess महालक्ष्मी.

-मूलम् The roots of the eighteen plants (Mar. बेल, ऐरणी, टेंटू, शिवण, पहाडमूळ, पुनर्नवा, रानउडीद, चिकणा, एरंड, जीवक, ऋषभक, जीवंती, शतावरी, तिरकांडें, ऊस, दर्भ, कसई, साळी).

-विद्या the eighteen kinds of learning or lores; अङ्गानि वेदाश्चत्वारो मीमांसा न्यायविस्तरः । धर्मशास्त्रं पुराणं च विद्या ह्येताश्चतुर्दश ॥ आयुर्वेदो धनुर्वेदो गान्धर्वश्चेति ते त्रयः । अर्थशास्त्रं चतुर्थं तु विद्या ह्यष्टादशैव तु ॥

-विवादपदम् the eighteen subjects of litigation (causes of dispute); see Ms.8.4-7.

-शिल्पशास्त्रोपदेशकाः Eighteen ancient writers on the scienee of Architecture; भृगुरत्रिर्वसिष्ठश्च विश्वकर्मा मयस्तथा । नारदो नग्नजिच्चैव विशालाक्षः पुरन्दरः ॥ 1 ॥ ब्रह्मा कुमारो नन्दीशः शौनको गर्ग एव च । वासुदेवो$निरुद्धश्च तथा शुक्रबृहस्पती ॥ 2 ॥ अष्टादशैते विख्याताः शिल्पशास्त्रोपदेशकाः ॥ Matsya P.

-स्मृतिकारिन् m. pl. the eighteen Smṛitikāras or law-givers of the Āryas; विष्णुः पराशरो दक्षः संवर्तव्यासहारिताः । शातातपो वसिष्ठश्च यमापस्तम्बगौतमाः । देवलः शङ्खलिखितौ भरद्वाजोशनो$त्रयः । शौनको याज्ञवल्क्यश्च दशाष्टौ स्मृतिकारिणः ॥

उत्तम a. [उद्-तमप्]

1 Best, excellent (oft. in comp.); उत्तमे शिखरे देवी Mahānār. Up.15.5. स उत्तमः पुरुषः Ch. Up.8.12.3. उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः Bg.15.17. द्विजोत्तमः the best of Brāhmaṇas; so सुर˚, नर˚ &c.; प्रायेणाधममध्यमोत्तमगुणः संसर्गतो जायते Bh.2.67.

-2 Foremost, uppermost, highest (opp. हीन, जघन्य).

-3 Most elevated, chief, principal.

-4 Greatest, first; स गच्छत्युत्तमस्थानम् Ms.2.249.

-मः 1 N. of Viṣṇu.

-2 The third person (= first person according to English phraseology). (pl.) N. of a people; Mb.

-मा 1 An excellent woman.

-2 A kind of pustule or pimple.

-3 The plant Asclepias Rosea Roxb. (दुग्धिका; Mar. भुई- आंवळी, अळिता).

-Comp. -उङ्गम् 'the best limb of the body', the head; कश्चिद् द्विषत्खङ्गहृतोत्तमाङ्गः R.7.51; Ms.1.93,8.3; Ku.7.41; Bg.11.27. the back; तान् क्षिप्रं व्रज सतताग्निहोत्रयाजिन् । मत्तुल्यो भव गरुडोत्तमाङ्गयानः ॥ Mb.7.143.48.

- अधम a. high and low; ˚मध्यम good, middling, and bad; high, low, and middling; (the order is often reversed); cf. भक्षयित्वा बहून्मत्स्यानुत्तमाधम- मध्यमान् Pt.1.21.

-अम्भस् n. a sort of satisfaction (acquiescence) one of the nine kinds of तुष्टि in Sāṅ. Phil.

-अरणी the plant Asparagus Racemosus (इन्दीवरी शतावरी).

-अर्धः 1 the best half.

-2 the last half or part.

-अर्ध्य a. pertaining to the best half.

-अहः the last or latest day; a fine or lucky day.

- उपपद a. one to whom the best term is applicable, best, excellent.

ऋणः, ऋणिकः (उत्तमर्णः) a creditor (opp. अधमर्णः) धारेरुत्तमर्णः P.I.4.35; अधमर्णार्थसिद्धयर्थमुत्तमर्णेन चोदितः Ms.8.47,5; Y.2.42. Śukra.4.831. (pl.) N. of a people; V. P., Mārk. P.

-ओजस् a. of excellent valour, N. of one of the warriors of the Mahābhārata; उत्तमौजाश्च वीर्यवान् Bg.1.6.

-गन्धाढ्य a. possessing copiously the most delicious fragrance.

-गुण a. of the best qualities, best, highest; विघ्नैः पुनः पुनरपि प्रतिहन्यमानाः प्रारब्धमुत्तमगुणा न परित्यजन्ति Mu.2.17. (v. l.)

-दशतालम् A sculptural measurement in which the whole height of an image is generally divided into 12 equal parts. The same measurement in 112 equal parts is called उत्तमनवताल.

-पदम् a high office.

-पु (पू)- रुषः 1 the third person in verbal conjugation; (= first person according to English phraseology; in Sanskrit, verbs are conjugated by putting the English I st person last and 3 rd person first).

-2 the Supreme Spirit.

-3 an excellent man.

-फलिनी f. The plant Oxystelma Esculentum (Mar. दुधी, दुधाणी).

-लाभः an excellent profit.

-वयसम् The last period of life; Śat. Br.12.9.1.8.

-व्रता A wife devoted to the husband; हृदयस्येव शोकाग्निसंतप्तस्योत्तमव्रताम् Bk.9.87.

-वेशः N. of Śiva.

-शाखः 1 a tree having excellent branches.

-2 N. of a region.

-श्रुत a. Possessing the utmost learning. Rām.

-श्लोक a. of excellent fame, illustrious, glorious, well-known, famous.

-कः N. of Vi&stoa;ṇu, क उत्तमश्लोक- गुणानुवादात् पुमान् विरज्येत विना पशुघ्नात् Bhāg.1.1.4.

-संग्रहः (˚स्त्री˚) intriguing with another man's wife, i. e. speaking with her privately, looking amorously at her &c.

-साहसः, -सम् 1 the highest (of the fixed) pecuniary punishments; a fine of 1 (or according to some 8,) paṇas; Ms.9.24; Y.1.366; पणानां द्वे शते सार्धे प्रथमः साहसः स्मृतः । मध्यमः पञ्च विज्ञेयः सहस्रं त्वेष चोत्तमः ॥ Capital punishment, banishment, confiscation, and mutilation are also regarded as forms of this punishment.

गाथा 1 Verse.

-2 A religious verse, but not belonging to any one of the Vedas.

-3 A stanza.

-4 A song; कदा वाहेयिका गाथाः पुनर्गास्यामि शाकले Mb.8.44.26.

-5 A Prākṛita dialect.

-6 N. of the Aryā metre.

-7 Legend, history (आख्यान); द्विजोपसृष्टः कुहकस्तक्षको वा दशत्वलं गायत विष्णुगाथाः Bhāg.1.19.15.

-Comp. -कारः a writer of Prākṛita verses.

-नाराशंसी epic songs and particularly those in praise of men or heroes.

दंश् I. 1 P. (दशति, दष्ट; desid. दिदङ्क्षति) To bite, sting; नखैरकर्तिषुस्तीक्ष्णैरदाङ्क्षुर्दशनैस्तथा Bk.15.4; 16.19; मृणालिका अदशत् K.32. ate, browsed &c. -II. 1 P. 1 U. (दंशति, दंशयति-ते) To speak or shine.

नागर a. (

-री f.) [नगरे भवः अण्]

1 Town-born, town-bred.

-2 Relating to a town, civic.

-3 Spoken in a town.

-4 Polite, civil.

-5 Clever, sharp.

-6 Bad, vile, one who has contracted the vices of a town. नाग- नागरयोर्मध्ये वरं नागो न नागरः । नागो दशति कालेन नागरस्तु पुनः पुनः ॥ Subhāṣita.

-7 Nameless.

-रः 1 A citizen (पौर); यः पण्यस्त्रीरतिपरिमलोद्गारिभिर्नागराणामुद्दामानि प्रथयति शिलावेश्मभि- र्यौवनानि Me.25; Śānti.4.19; Bhāg.1.56.17.

-2 A husband's brother.

-3 A lecturer.

-4 An orange.

-5 Fatigue; hardship, toil.

-6 Desire of final beatitude.

-7 A term applied to a prince engaged in war under certain circumstances and also to a planet when in opposition to other planets (in astrol.)

-8 Denial of knowledge.

-रम् 1 Dry ginger; खर्बूरं मरिचं पूर्णं देवदारु च नागरम् Śiva B.3.16. पिप्पली सैन्धवं चैव नागरं च गुडान्वितम् । प्रातर्दत्तं तुरङ्गाणां नस्यं श्लेष्मविनाशनम् ॥ Śālihotra.

-2 A kind of coitus.

-3 One of the three styles of architecture; it is quadrangular in shape; चतुरस्राकृतिं यत्तु नागरं तत् प्रकीर्तितम् Māna.18.94.

-री 1 The character in which Sanskrit is generally written; cf. देवनागरी.

-2 A clever, intriguing or shrewd woman; हन्ताभीरीः स्मरतु स कथं संवृतो नागरीभिः Ud. D.16.

-3 The plant स्नुही

-Comp. -आह्लम् dry ginger.

भिन्न p. p. [भिद्-क्त]

1 Broken, torn, split, rent; संछिन्नभिन्नसर्वाङ्गाः सर्त्विक्सभ्या भयाकुलाः । स्वयंभुवे नमस्कृत्य Bhāg. 4.6.2.

-2 Divided, separated.

-3 Detached, disunited, disjoined; scattered; भिन्नं च वानरानीकम् Rām.6.67.8.

-4 Expanded, blown, opened; भिन्नैलासुरभिमुवाह गन्धवाहः Ki.7.38.

-5 Different from, other than (with abl.); तस्मादयं भिन्नः.

-6 Different, varied; भिन्नरुचिर्हि लोकः R.6. 3.

-7 Loosened.

-8 Mingled, mixed, blended; एकत्र स्फटिकतटांशुभिन्ननीरा नीलाश्मद्युतिभिदुराम्भसो$परत्र Śi.4.26.

-9 Deviating from.

-1 Changed.

-11 Furious; दुरुक्तैर्भिन्न- मात्मानं यः समाधातुमीश्वरः Bhāg.11.23.2.

-12 Without, deprived of.

-13 Undutiful, vicious; भिन्नवृत्तिता Ms.12. 33; नैतत् खलायोपदिशेत्...... न भिन्नाय Bhāg.3.32.39.

-14 Stood up (as hair); खरोष्ट्राश्वतरा राजन् भिन्नरोमाः स्रवन्ति च Rām.6.1.18.

-15 Seduced, bribed; H. (See भिद्).

-न्नः 1 A defect or flaw in a gem.

-न्नम् 1 A bit, fragment, part.

-2 A blossom.

-3 A wound, stab; शक्तिकुन्तेषुखड्गाग्रविषाणैराशयो हतः । यत् किंचित् प्रसवेत् तद्धि भिन्न- मित्यभिधीयते Bhāva. P.

-4 A fraction.

-Comp. -अञ्जनम् a kind of mixed collyrium, made of many pounded ingredients; प्रयान्ति...... भिन्नाञ्जनवर्णतां घनाः Śi.12.68; Me.61; Ṛs.3.5.

-अर्थ a. clear, evident, intelligible; स्फुटभिन्नार्थमुदाहरद् वचः Śi.16.1. (

-र्थम्) ind. clearly, distinctly, unenigmatically; न खल्ववगच्छामि भिन्नार्थमभि- धीयताम् Ś.2.

-उदरः 'born of a different womb or mother', a half-brother.

-कट a. furious, in rut; भेजे भिन्नकटै- र्नागैरन्यानुपरुरोध यैः R.4.83.

-करटः an elephant in rut (from whose temples ichor exudes).

-कर्ण a. having divided ears (said of particular animals); P.VI.3. 115.

-कुम्भः a person who has regained his liberty by redeeming his pledge.

-कूट a.

1 deprived of a leader (as an army).

-2 employing a different stratagem.

-क्रम a. out of order, disordered.

-गति a.

1 going with broken steps.

-2 going quickly.

-गर्भ a. broken up (in the centre), disorganized.

-गात्रिका Cucumis Usitatissimus (Mar. चिबूड).

-गुणनम् multiplication of fractions; अंशाहतिश्छेदवधेन भक्ता लब्धं विभिन्ने गुणने फलं स्यात् Līlā.

-घनः the cube of a fraction.

-दर्शिन् a. making or seeing a difference, partial.

-देश a. belonging to different places; कृत्ययोर्भिन्नेदशत्वाद् द्वैधीभवति मे मनः । Ś.2.18.

-देह a. wounded.

-नौ a. ship-wrecked.

-परिकर्मन् n. any one of the arithmetical operations with fractions.

-प्रकार a. of a different kind or sort.

-भागहरः division of fractions.

-भाजनम् a potsherd.

-मन्त्र a. one who has betrayed a plan; Rām.

-मर्मन् a. wounded in vital parts, mortally wounded.

-मर्याद a.

1 one who has transgressed the due limits, disrespectful; आः, तातापवादभिन्नमर्याद U.5.

-2 unrestrained, uncontrolled.

-रुचि a. having different tastes; भिन्नरुचिर्हि लोकः R.6.3.

-लिङ्गम्, -वचनम् in- congruity of gender or number in a composition; see K.P.1.

-वर्गः the square of a fraction.

-वर्चस्, वर्चस्क a. voiding excrement.

-वर्ण a.

1 discoloured, pale.

-2 of a different caste or tribe.

-वृत्त a.

1 leading a bad life, abandoned.

-2 containing a metrical fault.

-वृत्ति a.

1 leading a bad life, following evil courses; तदन्तःपुरेषु चामी भिन्नवृत्तेषु मन्दत्रासा बहुसुखैरवर्तन्त Dk.2.8.

-2 having different feelings or tastes or emotions.

-3 having different occupations.

-व्यवकलितम् subtraction of fractions.

-संहति a. disunited, dissolved.

-संकलनम्, -संकलितम् addition of fractions.

-स्वर a.

1 having a changed voice, faltering.

-2 discordant.

-हृतिः f. division of fractions.

-हृदय a. pierced through the heart; बाणभिन्नहृदया निपेतुषी R.11.19.

विद्या [विद्-क्यप्]

1 Knowledge, learning, lore, sci- ence; (तां) विद्यामभ्यसनेनेव प्रसादयितुमर्हसि R.1.88; विद्या नाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छन्नगुप्तं धनम् &c. Bh.2.2. (Ac- cording to some Vidyās are four:-- आन्वीक्षिकी त्रयी वार्ता दण्डनीतिश्च शीश्वती Kāmandaka); चतसृष्वपि ते विवेकिनी नृप विद्यासु निरूढिमागता Ki.2.6; to these four Manu adds a fifth आत्मविद्या; त्रैविद्येभ्यस्त्रयीं विद्यां दण्डनीतिं च शाश्वतीम् । आन्वीक्षिकीं चात्मविद्यां वार्तारम्भांश्च लोकतः ॥ Ms.7.43. But the usual number of Vidyās is stated to be fourteen, i. e. the four Vedas, the six Aṅgas, Dharma, Mimāṁsā, Tarka or Nyāya and the Purāṇas; see चतुर्दशविद्या under चतुर्; and N.1.4. In N.1.5 the number is spoken of as being eighteen by including Medicine, Military Art, Music and Polity; अगाहताष्टादशतां जिगीषया.)

-2 Right knowledge, spiritual knowledge; विद्याकल्पेन मरुता मेघानां भूयसामपि (क्वापि प्रविलयः कृतः) U.6.6; cf. अविद्या.

-3 A spell, an incantation; गन्धधूपादिभिश्चार्चेद् द्वादशाक्षर- विद्यया Bhāg.8.16.39.

-4 A mystical name of the letter इ.

-5 A small bell.

-6 The goddess Durgā.

-7 Magical skill.

-Comp. -अनुपालिन्, -अनुसेविन् a. ac- quiring knowledge; भागो यवीयसां तत्र यदि विद्यानुपालिनः Ms.9.24.

-अभ्यासः, -अर्जनम्, -आगमः acquisition of knowledege, pursuit of learning, study.

-अर्थः seeking for knowledge.

-अर्थिन् m. a student, scholar, pupil.

-आधारः a receptacle of learning; असौ विद्याधारः शिशुरपि विनिर्गत्य भवनात् Māl.2.11.

-आरम्भः introduction of a boy to learning.

-आलयः a school, college, any place of learning.

-ईशः, -ईश्वरः N. of Śiva.

-उपार्ज- नम् = विद्यार्जनम् q. v.

-करः a learned man.

-कोशगृहम्, -कोशसमाश्रयः library.

-गुरुः an instructor in (sacred) science.

-चण, -चञ्चु a. famous for one's learning.

-जम्भक, -वार्त्तिक a. exercising magic of various kinds.

-दलः the Bhūrja tree.

-दातृ m. a teacher, an instruc- tor.

-दानम् teaching, imparting instruction.

-दायदः the inheritor of a science.

-देवी the goddess of learning.

-धनम् 1 wealth in the form of learning;

-2 wealth acquired by learning; विद्याधनं तु यद्यस्य तत्तस्यवै धनं भवेत् Ms.9.26.

-धरः, (

-री f.) a class of demigods or semi-divine beings; विद्याधराध्युषितचारुशिलातलानि स्थानानि Bh.3.7. ˚यन्त्रम् an apparatus for sublimating quick- silver.

-प्राप्तिः = विद्यार्जन q. v.

-बलम् the power or magic.

-भाज् a. learned.

-मण्डलकम् a library.

-लाभः 1 ac- quisition of learning.

-2 wealth or any other acquisi- tion made by learning.

-वंशः a chronological list of teachers in any branch of science.

-विशिष्ट a. distingui- shed by learning.

-विहीन a. illiterate, ignorant; विद्या- विहीनः पशुः Bh.2.2; आसन्नमेव नृपतिर्भजते मनुष्यं विद्या- विहीनमकुलीनमसंस्कृतं वा Pt.1.35.

-वृद्ध a. old in knowledge, advanced in learning; अस्य नित्यश्च विद्यावृद्धसंयोगः विनय- वृद्ध्यर्थम् Kau. A.1.5.

-व्यसनम्, -व्यवसायः pursuit of knowledge.

-व्रतस्नातकः, -स्नातकः a Brāhmaṇa who has finished his course of religious studentship (ब्रह्मचारिव्रत); वेदविद्याव्रतस्नाताञ्श्रोत्रियान् गृहमेधिनः (पूजयेद्धव्य- कव्येन) Ms.4.31.

mfn. giving water L. ;