(hortātus)

hortor, ātus, 1 (archaic inf. pres. hortarier, Plaut. Merc. 4, 2, 5), v. dep. [for horitor, v. horior], to urge one strongly to do a thing, to incite, instigate, encourage, cheer, exhort (freq. and class.; cf.: moneo, admoneo, suadeo).

In gen., constr. aliquem, aliquem ad or in aliquid, ut, ne, with the simple subj., de aliqua re, aliquid, with the inf. or absol.

With acc. pers.:

coquos,

Plaut. Merc. 4, 2, 5 sq.:

hacc, quae supra scripta sunt, eo spectant, ut te horter et suadeam,

Cic. Fam. 13, 4, 3: neque nos hortari neque dehortari decet Hominem peregrinum, Plaut. Poen. 3, 3, 61:

timentem,

Ov. M. 10, 466:

celeres canes,

id. H. 4, 41; cf.:

terribiles hortatus equos,

spurring on, id. M. 5, 421:

vitulos,

Verg. G. 3, 164:

pedes,

to drive on, Plaut. Stich. 2, 1, 7:

senex in culina clamat: hortatur cocos: Quin agitis hodie?

Plaut. Cas. 4, 1, 6:

hortari coepit eundem Verbis, quae timido quoque possent addere mentem,

Hor. Ep. 2, 2, 35.—

Ad or in aliquid:

ad laudem milites,

Cic. Prov. Cons. 4, 9:

ad concordiam,

Quint. 6, 1, 50:

ad curam rei publicae,

id. 5, 11, 24:

ad diligentiam,

id. 9, 4, 133:

ad quaerendum,

id. 5, 12, 1:

ad reliqua fortius exsequenda,

id. 4, 5, 23:

paribus Messapum in proelia dictis Hortatur,

Verg. A. 11, 521:

in amicitiam jungendam,

Liv. 43, 19, 14.—

De aliqua re:

iisdem de rebus etiam atque etiam hortor, quibus superioribus litteris hortatus sum,

Cic. Fam. 4, 9, 1:

de Aufidiano nomine nihil te hortor,

id. ib. 16, 19:

aliquem de concilianda pace,

Caes. B. C. 1, 26, 3.—

With ut, ne, or the simple subj.:

Pompeium et hortari et orare... ut magnam infamiam fugiat, non desistemus,

Cic. Fam. 1, 1, 2:

petit atque hortatur, ut, etc.,

Caes. B. G. 1, 19 fin.:

ipse equo circumiens unumquemque nominans appellat, hortatur, rogat, uti meminerint, etc.,

Sall. C. 59, 5:

magno opere te hortor, ut, etc.,

Cic. Off. 1, 1, 3:

ego vos hortari tantum possum, ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis,

id. Lael. 5, 17; 27, 104:

juvenes ut illam ire viam pergant,

Juv. 14, 121:

te sedulo Et moneo et hortor, ne cujusquam misereat,

Ter. Hec. 1, 1, 7; Plaut. Mil. 4, 4, 52:

Ambiorix in Nervios pervenit hortaturque, ne sui in perpetuum liberandi occasionem dimittant,

Caes. B. G. 5, 38, 2:

hortatur eos, ne animo deficiant,

id. B. C. 1, 19, 1.—With the simple subj.:

Labienum Treboniumque hortatur... ad eam diem revertantur,

id. B. G. 6, 33 fin.; id. B. C. 1, 21, 4:

quid ego vos, de vestro impendatis, hortor?

Liv. 6, 15, 10:

hortatur et monet, imitetur vicinum suum Octavium,

Suet. Aug. 3 fin. —

Aliquem aliquid or simply aliquid:

sin tu (quod te jamdudum hortor) exieris,

Cic. Cat. 1, 5, 12: trepidus hortabar fugam, Poët. ap. Charis. 1, 4 fin.:

equidem pacem hortari non desino,

Cic. Att. 7, 14 fin.; so,

pacem amicitiamque,

Nep. Dat. 8, 5:

vias,

Stat. S. 3, 5, 22:

me miseram! cupio non persuadere quod hortor,

Ov. H. 19, 187.—

With inf. or an object-clause (rare):

cum legati hortarentur accipere,

Nep. Phoc. 1, 3:

(Daedalus) dedit oscula nato, Hortaturque sequi,

Ov. M. 8, 215; Hor. Ep. 1, 1, 69:

(Chariclem medicum) remanere ac recumbere hortatus est,

Suet. Tib. 72 (cf. in the foll. b.).—

With supine:

neque ego vos ultum injurias hortor,

Sall. H. Fragm. 3, 61, 17 Dietsch.—

Absol.:

hortor, asto, admoneo,

Plaut. Am. 3, 4, 10:

Sigambri fuga comparata, hortantibus iis, quos, etc.,

Caes. B. G. 4, 18 fin.:

hortante et jubente Vercingetorige,

id. ib. 7, 26, 1; Nep. Att. 10, 4 al.—

Of inanim. or abstract things:

pol benefacta tua me hortantur, tuo ut imperio paream,

Plaut. Pers. 5, 2, 60: res, tempus, locus, simul otium hortabatur, ut, etc., Afran. ap. Non. 523, 14:

multae res ad hoc consilium Gallos hortabantur,

Caes. B. G. 3, 18, 6:

secundum ea multae res eum hortabantur, quare sibi eam rem cogitandam et suscipiendam putaret,

id. ib. 1, 33, 2.—With inf.:

(rei publicae dignitas) me ad sese rapit, haec minora relinquere hortatur,

Cic. Sest. 3, 7.—

Prov.:

hortari currentem,

i. e. to urge one who needs no urging, Cic. Fin. 5, 2, 6; id. Att. 13, 45, 2; v. curro. —

In partic., in milit. lang., to exhort soldiers before a battle:

Sabinus suos hortatus cupientibus signum dat,

Caes. B. G. 3, 19, 2:

pauca pro tempore milites hortatus,

Sall. J. 49, 6:

suos hortando ad virtutem arrigere,

id. ib. 23, 1; Ov. A. A. 1, 207.

Also in the act. form, horto, āre (Prisc. p. 797 P.), Enn. Ann. 554 Vahl.; perf. hortavi, Sen. Suas. 5, 8.—

hortor, āri, in pass. signif.: ab amicis hortaretur, Varr. ap. Prisc. p. 793 P.; cf. Gell. 15, 13, 1: hoste hortato, Auct. B. Hisp. 1 fin.

hortor, ātus, 1 (archaic inf. pres. hortarier, Plaut. Merc. 4, 2, 5), v. dep. [for horitor, v. horior], to urge one strongly to do a thing, to incite, instigate, encourage, cheer, exhort (freq. and class.; cf.: moneo, admoneo, suadeo).

In gen., constr. aliquem, aliquem ad or in aliquid, ut, ne, with the simple subj., de aliqua re, aliquid, with the inf. or absol.

With acc. pers.:

coquos,

Plaut. Merc. 4, 2, 5 sq.:

hacc, quae supra scripta sunt, eo spectant, ut te horter et suadeam,

Cic. Fam. 13, 4, 3: neque nos hortari neque dehortari decet Hominem peregrinum, Plaut. Poen. 3, 3, 61:

timentem,

Ov. M. 10, 466:

celeres canes,

id. H. 4, 41; cf.:

terribiles hortatus equos,

spurring on, id. M. 5, 421:

vitulos,

Verg. G. 3, 164:

pedes,

to drive on, Plaut. Stich. 2, 1, 7:

senex in culina clamat: hortatur cocos: Quin agitis hodie?

Plaut. Cas. 4, 1, 6:

hortari coepit eundem Verbis, quae timido quoque possent addere mentem,

Hor. Ep. 2, 2, 35.—

Ad or in aliquid:

ad laudem milites,

Cic. Prov. Cons. 4, 9:

ad concordiam,

Quint. 6, 1, 50:

ad curam rei publicae,

id. 5, 11, 24:

ad diligentiam,

id. 9, 4, 133:

ad quaerendum,

id. 5, 12, 1:

ad reliqua fortius exsequenda,

id. 4, 5, 23:

paribus Messapum in proelia dictis Hortatur,

Verg. A. 11, 521:

in amicitiam jungendam,

Liv. 43, 19, 14.—

De aliqua re:

iisdem de rebus etiam atque etiam hortor, quibus superioribus litteris hortatus sum,

Cic. Fam. 4, 9, 1:

de Aufidiano nomine nihil te hortor,

id. ib. 16, 19:

aliquem de concilianda pace,

Caes. B. C. 1, 26, 3.—

With ut, ne, or the simple subj.:

Pompeium et hortari et orare... ut magnam infamiam fugiat, non desistemus,

Cic. Fam. 1, 1, 2:

petit atque hortatur, ut, etc.,

Caes. B. G. 1, 19 fin.:

ipse equo circumiens unumquemque nominans appellat, hortatur, rogat, uti meminerint, etc.,

Sall. C. 59, 5:

magno opere te hortor, ut, etc.,

Cic. Off. 1, 1, 3:

ego vos hortari tantum possum, ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis,

id. Lael. 5, 17; 27, 104:

juvenes ut illam ire viam pergant,

Juv. 14, 121:

te sedulo Et moneo et hortor, ne cujusquam misereat,

Ter. Hec. 1, 1, 7; Plaut. Mil. 4, 4, 52:

Ambiorix in Nervios pervenit hortaturque, ne sui in perpetuum liberandi occasionem dimittant,

Caes. B. G. 5, 38, 2:

hortatur eos, ne animo deficiant,

id. B. C. 1, 19, 1.—With the simple subj.:

Labienum Treboniumque hortatur... ad eam diem revertantur,

id. B. G. 6, 33 fin.; id. B. C. 1, 21, 4:

quid ego vos, de vestro impendatis, hortor?

Liv. 6, 15, 10:

hortatur et monet, imitetur vicinum suum Octavium,

Suet. Aug. 3 fin. —

Aliquem aliquid or simply aliquid:

sin tu (quod te jamdudum hortor) exieris,

Cic. Cat. 1, 5, 12: trepidus hortabar fugam, Poët. ap. Charis. 1, 4 fin.:

equidem pacem hortari non desino,

Cic. Att. 7, 14 fin.; so,

pacem amicitiamque,

Nep. Dat. 8, 5:

vias,

Stat. S. 3, 5, 22:

me miseram! cupio non persuadere quod hortor,

Ov. H. 19, 187.—

With inf. or an object-clause (rare):

cum legati hortarentur accipere,

Nep. Phoc. 1, 3:

(Daedalus) dedit oscula nato, Hortaturque sequi,

Ov. M. 8, 215; Hor. Ep. 1, 1, 69:

(Chariclem medicum) remanere ac recumbere hortatus est,

Suet. Tib. 72 (cf. in the foll. b.).—

With supine:

neque ego vos ultum injurias hortor,

Sall. H. Fragm. 3, 61, 17 Dietsch.—

Absol.:

hortor, asto, admoneo,

Plaut. Am. 3, 4, 10:

Sigambri fuga comparata, hortantibus iis, quos, etc.,

Caes. B. G. 4, 18 fin.:

hortante et jubente Vercingetorige,

id. ib. 7, 26, 1; Nep. Att. 10, 4 al.—

Of inanim. or abstract things:

pol benefacta tua me hortantur, tuo ut imperio paream,

Plaut. Pers. 5, 2, 60: res, tempus, locus, simul otium hortabatur, ut, etc., Afran. ap. Non. 523, 14:

multae res ad hoc consilium Gallos hortabantur,

Caes. B. G. 3, 18, 6:

secundum ea multae res eum hortabantur, quare sibi eam rem cogitandam et suscipiendam putaret,

id. ib. 1, 33, 2.—With inf.:

(rei publicae dignitas) me ad sese rapit, haec minora relinquere hortatur,

Cic. Sest. 3, 7.—

Prov.:

hortari currentem,

i. e. to urge one who needs no urging, Cic. Fin. 5, 2, 6; id. Att. 13, 45, 2; v. curro. —

In partic., in milit. lang., to exhort soldiers before a battle:

Sabinus suos hortatus cupientibus signum dat,

Caes. B. G. 3, 19, 2:

pauca pro tempore milites hortatus,

Sall. J. 49, 6:

suos hortando ad virtutem arrigere,

id. ib. 23, 1; Ov. A. A. 1, 207.

Also in the act. form, horto, āre (Prisc. p. 797 P.), Enn. Ann. 554 Vahl.; perf. hortavi, Sen. Suas. 5, 8.—

hortor, āri, in pass. signif.: ab amicis hortaretur, Varr. ap. Prisc. p. 793 P.; cf. Gell. 15, 13, 1: hoste hortato, Auct. B. Hisp. 1 fin.

* * *

in-volvo, vi, ūtum, 3, v. a., to roll to or upon any thing.

Lit.:

Ossae frondosum involvere Olympum,

Verg. G, 1, 282:

montes,

Ov. M. 12, 507:

silvas, armenta secum,

to sweep away with it, Verg. A. 12, 689:

miser involvitur In caput,

id. ib. 292.—

Transf., to roll about, wrap up, envelop, involve:

se foliis ac frondibus,

Lucr. 5, 970:

aliquid corpori,

Plin. 11, 23, 27, § 77:

sinistras sagis,

Caes. B. C. 1, 75:

caput flammeolo,

Petr. 26:

se farinā,

Phaedr. 4, 1, 23:

involvi fumo,

Ov. M. 2, 232:

vestimentis,

Cels. 2, 17:

manum amiculo,

Just. 15, 3, 8:

totum involvit flammis nemus,

Verg. G. 2, 308:

fit quoque ut involvat venti se nubibus ipse vortex,

Lucr. 6, 442:

nec densae trepidis apium se involvere nubes cessarunt aquilis,

Sil. 8, 635.—

To cover, overwhelm:

Auster aqua involvens navemque virosque,

Verg. A. 6, 336:

stagnante vado patulos involvere campos,

Sil. 6, 143; 12, 622:

eos in mediis fluctibus,

Vulg. Deut. 14, 27:

non vox et mutui hortatus juvabant adversante unda... cuncta pari violentia involvebantur,

Tac. A. 1, 70.—

Trop., to inwrap, wrap, infold, envelop, surround: se litteris, i. e. to devote one ' s self to, Cic. Fam. 9, 20, 3:

pacis nomine bellum involutum,

id. Phil. 7, 6, 19:

obscuris vera,

Verg. A. 6, 100:

se suā virtute,

Hor. C. 3, 29, 54:

se otio,

Plin. Ep. 7, 3: se laqueis insidiosae interrogationis, to involve or entangle themselves, id. ib. 1, 5:

ut si qua iniquitas involveretur,

Tac. A. 3, 63:

fraudibus involuti,

id. ib. 16, 32.— Hence, invŏlūtus, a, um, P. a., involved, intricate, obscure:

res involutas definiendo explicare,

Cic. Or. 29, 102:

philosophiam a rebus occultis et ab ipsa natura involutis avocare,

id. Ac. 1, 4, 15:

res omnium involutissima,

Sen. Q. N. 6, 5, 3. — Adv.: invŏlūtē, obscurely (post-class.):

queri,

Spart. Car. 2.

tam, adv. [orig. acc. fem. of the demonstrative root ta-; cf.: tum, tamen], correlative of quam, so, so much, as.

As comparative adverb, demonstrative with correlative quam, introducing comparative clauses of like intensity.

As adjunct of adjectives or participles the intensity of which is expressed by a comparative clause, tam... quam = as... as; negatively, non (neque, nihil, etc.) tam... quam = not so... as.

In comparison between two adjj.:

tam esse clemens tyrannus quam rex importunus potest,

a tyrant may be as mild as a king may be harsh, Cic. Rep. 1, 33, 50 (B. and K. bracket rex):

non tam solido quam splendido nomine,

id. Fin. 1, 18, 61:

tam culpae hostium justus existimator quam gloriosus victor,

Val. Max. 3, 8, 1:

adjuro, tam me tibi vera referre Quam veri majora fide,

things as true as they are beyond belief, Ov. M. 3, 659:

quorum vires quam repentinae tam breves,

Sen. Q. N. 6, 7, 2.—Negatively:

non enim tam praeclarum est scire Latine quam turpe nescire,

Cic. Brut. 37, 140:

ut illa... non tam mirabilia sunt, quam conjecta belle,

id. Div. 2, 31, 66; 2, 36, 76: nec tam Turpe fuit vinci [p. 1836] quam contendisse decorum est, Ov. M. 9, 5. —Tam preceded by comp. clause:

maximeque eam pestilentiam insignem mors quam matura tam acerba M. Furi fecit,

Liv. 7, 1, 8:

quam magni nominis bellum est, tam difficilem existimaritis victoriam fore,

id. 21, 43, 11:

donec quam felices seditiones, tam honorati seditionum auctores essent,

id. 4, 2, 4. —

In a comparison between degrees of intensity, etc., of the same adjective.

As in relative clauses, the adjective repeated (so esp. in Plaut.;

not repeated in English): tam liquidus est quam liquida tempestas esse solet,

as serene as the weather is wont to be, Plaut. Most. 3, 2, 64:

quam placida'st aqua,

id. ib. 3, 2, 165:

tam frictum ego illum reddam quam frictum est cicer,

id. Bacch. 4, 4, 7.—Negatively:

nemo orator tam multa scripsit quam multa sunt nostra,

Cic. Or. 30, 168:

tametsi non tam multum in istis rebus intellego quam multa vidi,

id. Verr. 2, 4, 43, § 94.—

The adjective not repeated.

The terms of comparison being nouns or pronouns:

tam ego fui ante liber quam gnatus tuus ( = quam liber gnatus tuus est),

Plaut. Capt. 2, 2, 60:

fieret corium tam maculosum quam est nutricis pallium,

id. Bacch. 3, 3, 30:

tam mihi mea vita quam tua Tibi cara est,

id. Cas. 3, 6, 43:

ni illam mihi tam tranquillam facis quam mare est,

id. Poen. 1, 2, 145:

tam crebri ad terram decidebant quam pira,

id. ib. 2, 38:

tam excoctam reddam atque atram quam carbo'st,

Ter. Ad. 5, 3, 63:

quom fervit maxume, tam placidum (eum) quam ovem reddo,

id. ib. 4, 1, 18:

tam sum misericors quam vos, tam mitis quam qui lenissimus,

Cic. Sull. 31, 87:

tam gratum mihi id erit quam quod gratissimum,

id. Fam. 13, 3:

nulla ingenia tam prona ad invidiam sunt quam eorum qui genus ac fortunam suam animis non aequant,

Liv. 45, 22:

nihil est tam violentum quam magna vis aquae,

Sen. Q. N. 3, 30, 6:

(cum sit) tam aurum et argentum quam aes Corinthium ( = cum aurum et argentum tam sit Corinthium quam aes),

Quint. 8, 2, 8:

(ira) tam inutilis animi minister est quam miles qui signum receptui neglegit,

Sen. Ira, 1, 9, 2.—

Negatively: neque opes nostrae tam sunt validae quam tuae,

Plaut. Cist. 2, 1, 20:

nihil esse tam detestabile tamque pestiferum quam voluptatem,

Cic. Sen. 12, 41:

neque tam condenso corpore nubes esse queunt quam sunt lapides, neque autem tam tenues quam nebulae,

Lucr. 6, 101.—Virtually negative:

quod enim tam infidum mare quam blanditiae principum? ( = nullum tam infidum mare, etc.),

Plin. Pan. 66. — With comp. pregn. (very rare): istam dextram non tam in bellis et proeliis quam in promissis et fide firmiorem, i. e. whose superior trustworthiness is not so much in wars, etc., Cic. Deiot. 3, 8:

vectigal ex agro eorum capimus, quod nobis non tam fructu jucundius est, quam ultione,

Liv. 28, 39, 13. —

With quam in subst.-clause:

quicquid mali hic Pisistratus non fecerit, tam gratum est quam si alium facere prohibuerit,

Cic. Att. 8, 16, 2.—Negatively:

juris interpretatio, quae non tam mihi molesta sit propter laborem quam quod dicendi cogitationem auferat,

Cic. Leg. 1, 4, 12. —

Virtually negative: quid autem tam exiguum quam est munus hoc eorum qui consuluntur?

Cic. Leg. 1, 4, 14.—

With quam in adverb.-clause:

cupam facito tam crassam quam modioli postulant,

Cato, R. R. 21, 1:

si era mea sciat tam socordem esse quam sum,

Plaut. Cist. 4, 2, 5:

tua est imago: tam consimili'st quam potest,

id. Men. 5, 9, 4:

sororem tam similem quam lacte lacti est,

id. Mil. 2, 2, 87.—

Tam with advv.: tam... quam = as ( so)... as; negatively = not so... as.

Comparing an adv. with another adv. or adverb. clause: satin' istuc mihi exquisitum est...? Ar. Tam satis quam numquam hoc invenies secus, with as full certainty as that you will never find this otherwise, Plaut. Capt. 3, 4, 106.—Virtually negative:

quis umquam obeundi negotii studio tam brevi tempore tot loca adire potuit, quam celeriter Cn. Pompejo duce tanti belli impetus navigavit?

Cic. Imp. Pomp. 12, 34. —After quam:

nam dictaturam quam pertinaciter ei deferebat populus, tam constanter repulit,

Vell. 2, 89, 5 (the repetition of the adverb is especially frequent in tam diu... quam diu; v. tamdiu).—

The adverb understood after quam: sed tu novisti fidicinam? Tr. Tam facile quam me (quam facile me novi), Plaut. Ep. 3, 4, 72:

tam facile vinces quam pirum volpes comest,

id. Most. 3, 1, 26:

tam hercle certe quam ego ted, ac tu me vides,

id. Merc. 1, 2, 77:

tam audacter (ibis intro) quam domum ad te,

id. Truc. 1, 2, 109:

tam facile quam tu arbitraris,

Cic. Div. 1, 6, 10:

tam cito evertetur quam navis, etc.,

id. Rep. 1, 34, 51:

nihil tam cito redditur quam a speculo imago,

Sen. Q. N. 1, 4, 2. —

Negatively: (ira) quia non tam cito in alium quam vult erumpit,

Sen. Ira, 1, 19, 4.—Virtually negative (very freq.):

quasi vero quidquam sit tam valde, quam nihil sapere, vulgare,

Cic. Div. 2, 39, 81. — With sup. adv.: quam potes tam verba confer maxime ad compendium = as much as you can (hence the idiomatic expression: quam maxime = as much as possible), Plaut. Mil. 3, 1, 184. —

With verbs: tam... quam = as much... as, as well... as; negatively: non tam... quam, not so much... as.

One verb compared with another:

nam quod edit tam duim quam perduim,

for what he can eat I would give as much as lose, Plaut. Aul. 4, 6, 6:

vellem tam domestica ferre possem quam ista contemnere,

Cic. Att. 13, 20, 4:

utinam tam non pigeat ista facere quam non displicebit,

Quint. 2, 5, 17:

Tyrus et ipsa tam movetur quam diluitur,

Sen. Q. N. 6, 26, 5.—Negatively:

fit quoque enim interdum ut non tam concurrere nubes frontibus adversis possint quam de latere ire,

Lucr. 6, 115.—

The same verb repeated or understood after quam; the compared terms being,

Nouns or pronouns: tam mihi quam illi libertatem hostilis eripuit manus;

tam ille apud nos servit quam ego hic apud te servio,

Plaut. Capt. 2, 2, 61:

tam hic scit me habere (pecuniam) quam egomet (i. e. scio),

id. Aul. 3, 6, 12:

quam tu filium tuum, tam me pater me meus desiderat,

id. Capt. 2, 2, 6:

tam huic loqui licere oportet quam isti,

id. Cas. 2, 6, 58:

tam tibi istuc credo quam mihi,

id. Ep. 1, 2, 25:

haec tibi tam sunt defendenda quam moenia,

Cic. Ac. 2, 44, 137:

tam moveor quam tu, Luculle,

id. ib. 2, 46, 141:

tamque id... tuendum conservandumque nobis est quam illud, etc.,

id. Off. 3, 4, 17: amurcam periti agricolae tam in doliis condunt quam oleum aut vinum ( as well as), Varr. R. R. 1, 61:

tam natura putarem vitam hominis sustentari quam vitis, quam arboris,

Cic. Tusc. 1, 24, 56:

sicut pueris, qui tam parentibus amissis flebunt quam nucibus,

Sen. Ira. 1, 12, 4:

meliorque tam sibi quam aliis faciendus (est),

id. ib. 1, 15, 1:

tam solstitium quam aequinoctium suos dies rettulit (i. e. solstitium tam rettulit dies quam rettulit aequinoctium),

id. Q. N. 3, 16, 3:

quoniam orationis tam ornatus quam perspicuitas aut in singulis verbis est aut in pluribus positus (i. e. ornatus tam positus est quam perspicuitas),

Quint. 8, 3, 15. — This construction passes into mere co - ordination: tam vera quam falsa cernimus, as well... as, almost = both... and, Cic. Ac. 2, 34, 111: repentina res, quia quam causam nullam tam ne fidem quidem habebat ( = ut causam nullam, sic ne fidem quidem; cf.

sic),

Liv. 8, 27, 10; so Sall. J. 31, 16; id. H. 1, 41, 24 Dietsch; cf. Liv. 33, 17, 9; Sen. Q. N. 4, 13, 4. —

Negatively: non tam meapte causa Laetor quam illius,

Ter. Heaut. 4, 3, 8:

nihil est quod tam obtundat elevetque aegritudinem... quam meditatio condicionis humanae,

Cic. Tusc. 3, 16, 34:

quae compararat non tam suae delectationis causa quam ad invitationes adventusque nostrorum hominum,

id. Verr. 2, 2, 34, § 83:

cujus me facti paenituit non tam propter periculum meum quam propter vitia multa quae,

id. Fam. 7, 3, 2:

qua nulla in re tam utor quam in hac civili et publica,

id. Att. 2, 17, 2:

neque eos tam istius hominis perditi subita laetitia quam hominis amplissimi nova gratulatio movebat,

id. Verr. 1, 8, 21:

Iliensibus Rhoeteum addiderunt, non tam ob recentia ulla merita quam originum memoria,

Liv. 38, 39, 10.—

Object-inff.:

qualis est istorum oratio qui omnia non tam esse quam videri volunt,

Cic. Ac. 2, 14, 44:

quid enim tam pugnat, quam non modo miserum, sed omnino quidquam esse qui non sit,

id. Tusc. 1, 7, 13:

virtute ipsa non tam multi praediti esse quam videri volunt,

id. Lael. 26, 98.—

Subject-inff. or dependent clauses:

ego illud argentum tam paratum filio Scio esse, quam me hunc scipionem contui ( = tam scio, argentum paratum esse, quam scio me, etc.),

Plaut. As. 1, 1, 109:

Parmenonis tam scio esse hanc techinam quam me vivere,

Ter. Eun. 4, 4, 51:

tam teneor dono quam si dimittar onustus,

Hor. Ep. 1, 7, 18:

Acrisium Tam violasse deum quam non agnosse nepotem Paenitet,

Ov. M. 4, 613:

tam perdis operam cum illi irasceris, quam cum illum alteri precaris iratum,

Sen. Ira, 2, 30, 2.—Negatively (so most freq.):

nihil est quod tam deceat quam in omni re gerenda servare constantiam,

Cic. Off. 1, 34, 125:

eundum igitur est, nec tam ut belli quam ut fugae socii simus,

id. Att. 9, 2, a, 3:

nec tam quaerendum est, dolor malumne sit, quam firmandus animus ad dolorem ferendum,

id. Tusc. 2, 12, 28:

non tam ut prosim causis elaborare soleo, quam ut ne quid obsim,

id. Or. 2, 72, 295:

cum ego te non tam vitandi laboris mei causa quam quia tua id interesse arbitrarer, hortatus essem,

id. Top. 1, 2:

auxilia convenerant non tam Vejentium gratia concitata, quam quod in spem ventum erat, etc.,

Liv. 2, 44, 7:

Boji defecerunt, nec tam ob veteres in populum Romanum iras, quam quod, etc.,

id. 21, 25, 2. — So with causal clauses, Cic. Div. in Caecil. 7, 24; id. Or. 3, 30, 119; id. Sest. 64, 135; Liv. 8, 19, 3. —

With quam in adverb.-clause:

tam confido quam poti'st,

Plaut. Stich. 3, 2, 1; and in Cicero's epistolary style, tam esse with predicative force (like ita esse, sic esse;

v. sic): atque ego haec tam esse quam audio non puto ( = tam male esse),

Cic. Q. Fr. 1, 2, 3, § 9.—

Tam with a neg. is sometimes followed by sed with an independent clause, instead of a comp. clause:

quidam autem non tam id reprehendunt, si remissius agatur, sed tantum studium tamque multam operam ponendam in eo non arbitrantur,

Cic. Fin. 1, 1, 1 Madv. ad loc.; cf.:

quae (suaviloquentia) quidem non tam est in plerisque... sed est ea laus eloquentiae certe maxima,

id. Brut. 15, 58.—

With esse and predic. noun:

tam ea est quam poti'st nostra erilis concubina,

Plaut. Mil. 2, 5, 47:

equidem tam sum servos quam tu,

id. Capt. 3, 4, 11:

tam ego homo sum quam tu,

id. As. 2, 4, 83:

nam id nobis tam flagitium'st quam illa Non facere,

Ter. Ad. 3, 3, 68:

tam es tu judex quam ego senator,

Cic. Rab. Post. 7, 17:

tam sum amicus rei publicae quam qui maxime,

id. Fam. 5, 2, 6.—With prep. and its case as predicate:

tam hoc quidem tibi in proclivi quam imber quando pluit,

Plaut. Capt. 2, 2, 86:

qui non defendit, nec obsistit, si potest, injuriae, tam est in vitio quam si parentes, etc., deserat,

Cic. Off. 1, 7, 23. —

Negatively: nihil est tam contra naturam quam turpitudo,

Cic. Off. 3, 8, 35. —

With quasi in place of quam:

tam a me pudica est quasi soror mea sit,

Plaut. Curc. 1, 1, 51. —

Quam... tam with compp. = quanto... tanto or quo... eo (ante-class. and poet.): quam magis aerumna urget, tam magis ad malefaciendum viget, Enn. ap. Quint. 9, 3, 15 (Trag. Rel. v. 303 Vahl.):

quam magis adspecto, tam magis est nimbata,

Plaut. Poen. 1, 2, 138:

magis quam id reputo, tam magis uror quae meus filius turbavit,

id. Bacch. 5, 1, 5:

quam magis te in altum capessis, tam aestus te in portum refert,

id. As. 1, 3, 6:

quo quaeque magis sunt aspera semina eorum, Tam magis in somnis eadem saevire necessust,

Lucr. 4, 999:

quae quanto magis inter se perplexa coibant, Tam magis expressa ea quae mare... efficerent,

id. 5, 453:

tam magis illa fremens et tristibus effera flammis, Quam magis effuso crudescunt sanguine pugnae,

Verg. A. 7, 787.—With quanto for quam:

quanto magis aetheris aestus cogebant terram, Tam magis, etc.,

Lucr. 5, 484. —With rel. adv. for quam:

verum ubicumque magis denso sunt agmine nubes, tam magis hinc... fremitus fit,

Lucr. 6, 99. — Ellips. of tam:

quam magis specto. minus placet mihi hominis facies,

Plaut. Trin. 4, 2, 19.—

Quam... tam with superll. = quanto... tanto or quo... eo (mostly anteclass.; cf.

the class.: ut quisque maxime... ita maxime): quam citissime conficies, tam maxime expediet,

Cato, R. R. 64 (65):

oleum quam diutissime in amurca erit, tam deterrimum erit,

id. ib. 64 (65):

quam acerbissima olea oleum facies, tam oleum optumum erit,

id. ib. 65 (66): quam plurimum [p. 1837] erit, tam citissime canus fiet, id. ib. 157 (158) med.:

quam ad probos propinquitate proxume te adjunxeris, tam optumum est,

Plaut. Aul. 2, 2, 59:

quam maxime huic vana haec suspicio erit, tam facillime patris pacem in leges conficiet suas,

Ter. Heaut. 5, 2, 44:

quam vos facillime agitis, quam estis maxume Potentes, dites, fortunati, nobiles: tam maxime vos aequo animo aequa noscere Oportet,

id. Ad. 3, 4, 56:

quam paucissimos reliqueris, tam optimi fiunt in alendo,

Varr. R. R. 2, 9:

quam quisque pessume fecit, tam maxume tutus est,

Sall. J. 31, 14. —

With quam in immediate succession (to be distinguished from the conj. tamquam, as if):

nam, si a mare abstinuissem, tam quam hoc uterer ( = tam illo uterer quam hoc),

Plaut. Mil. 4, 7, 26:

tam quam proserpens bestia (iste) est bilinguis et scelestus ( = tam bilinguis quam, etc.),

id. Fers. 2, 4, 28: esne tu huic amicus? To. Tam quam di omnes qui caelum colunt, id. ib. 4, 4, 32: vide, homo ut hominem noveris. Sy. Tam quam me, id. Trin. 4, 2, 68: nostine? Da. Tam quam te, Ter. Phorm. 1, 2, 15 (for tam diu, with or without quam, quam diu, etc., v. tamdiu).

With a comp. clause understood.

With a comp. clause to be supplied from a preceding sentence:

quae faciliora sunt philosophis... quia tam graviter cadere non possunt (sc. quam alii),

Cic. Off. 1, 21, 73:

cur corporis curandi causa quaesita sit ars, animi autem medicina nec tam desiderata sit..., nec tam culta (i. e. quam corporis medicina),

id. Tusc. 3, 1, 1:

nihil umquam tam eleganter explicabunt (i. e. quam Plato),

id. ib. 1, 23, 55:

non conturbat me expectatio tua, etsi nihil est eis, qui placere volunt, tam adversarium,

id. Ac. 2, 4, 10:

sed ea (plebs) nequaquam tam laeta Quinctium vidit (i. e. quam ejus amici),

Liv. 3, 26, 12: nec minora consequi potuit (Maecenas);

sed non tam concupivit (sc. quam Agrippa),

Vell. 2, 88, 2: nec tibi tam longis opus est ambagibus usquam, nec me tam multam hic operam consumere par est (i. e. quam consumere opus sit, si haec tractare velim), Lucr 6, 1079; so, tam gratia est (colloq.) = non accipio, sed tam gratia est quam esset si acciperem, I thank you just as much; no, thank you:

bene vocas (ad prandium): tam gratia'st,

Plaut. Men. 2, 3, 36: cenabis apud me. Ep. Locata'st opera nunc quidem:

tam gratia'st,

id. Stich. 3, 2, 18: quin tu, quidquid opus'st, audacter imperas? Ps. Tam gratia'st. Bene est tibi;

nolo tibi molestos esse nos,

id. Ps. 2, 4, 23 (in this formula, however, tam is explained by some as a shortened form for tamen; cf. Brix ad Plaut. Men. 386, and v. IV. infra).—

With a general comp. clause understood ( = sic, ita), so ( so much) as I do, as you do, as he did, as I said before, as he is, as you are, etc.

With adjj.: ut vos servem sedulo, quos tam grandi sim mercatus pecunia, have bought you at so high a price, i. e. as I have, Plaut. Capt. 2, 2, 8: qui nummi exciderunt quod terram sic obtuere? quid vos maestos tam tristisque conspicor? (sc. as I do, as you are), id. Bacch. 4, 4, 17:

equidem miror, tam catam, tam doctam te et bene eductam, non scire stulte facere,

id. Most. 1, 3, 29:

ordine cum videas tam certo multa creari,

Lucr. 5, 735:

deus ille fuit qui ista in tam tranquillo et tam clara luce locavit,

id. 5, 12:

quorsum igitur tam multa de voluptate?

Cic. Sen. 12, 44:

ut mihi quidem, qui tam magno animo fuerit innocens damnatus esse videatur,

id. Tusc. 1, 42, 100:

inter ista tam magnifica verba tamque praeclara,

id. Fin. 2, 23, 77:

quis est qui complet aures meas tantus et tam dulcis sonus?

as I hear, id. Rep. 6, 18, 18:

tollite hanc: nullam tam pravae sententiae causam reperietis,

id. Phil. 14, 1, 3: et tamen veremur ut hoc quod a tam multis perferatur natura patiatur? ( as it is, sc. suffered), id. Tusc. 2, 20, 46:

ut tam in praecipitem locum non debeat se sapiens committere,

id. Ac. 2, 21, 68:

tam necessario tempore, tam propinquis hostibus,

at so urgent a time as this, Caes. B. G. 1, 16, 6:

supra triginta quinque milia hostium fuerant, ex quibus tam exigua pars pugnae superfuit,

Liv. 39, 31, 14:

tam constantem defensionem Scipionis universus senatus comprobavit,

Val. Max. 3, 7, 1: ceterum... ne tam praeclara lex... oblitteraretur, id. 2, 8, 1:

qui tam crudelem tyrannum occideret,

id. 3, 1, 2:

ne illo quidem tam misero tamque luctuoso tempore civitas nostra virtutis suae oblita est,

id. 3, 2, 7:

tam contraria est pestis,

Plin. 8, 38, 57, § 136:

tam parvo distat ibi tanta rerum naturae diversitas,

id. 5, 11, 12, § 65; so, tamne (cf. sicine):

tamne indignus videar?

Plaut. Merc. 1, 2, 77.—And with sup.:

nondum erat vestris tam gravissimis tamque multis judiciis concisus,

of so great weight, Cic. Phil. 12, 5, 11.—

With advv.:

alienus quom ejus incommodum tam aegre feras, quid me patrem par facere est?

Plaut. Capt. 1, 2, 37:

quid est negotii quod tu tam subito domo abeas?

id. Am. 1, 3, 4:

unde ego nunc tam subito huic argentum inveniam miser?

Ter. Phorm. 3, 3, 1:

quia (anima cum corpore) tam conjuncta atque leniter apta'st,

Lucr. 5, 559:

jam mallem Cerberum metueres quam ista tam inconsiderata diceres,

Cic. Tusc. 1, 6, 12:

ista tam aperte et per versa et falsa,

id. Ac. 2, 18, 60:

cum ex co quaereretur cur tam diu vellet esse in vita,

id. Sen. 5, 13:

me pudet tam cito de sententia esse dejectum,

id. Tusc. 2, 5, 14:

etsi hoc quidem est in vitio, dissolutionem naturae tam valde perhorrescere,

id. Fin. 5, 11, 31:

an melius fuerit rationem non dari omnino, quam tam munifice et tam largiter,

as I have shown, id. N. D. 3, 27, 69:

nam quod jus civile tam vehementer amplexus es,

id. Or. 1, 55, 274:

quid tu, inquit, tam mane?

id. Rep. 1, 9, 14: cur hunc tam temere ( as mentioned before) quisquam ab officio discessurum judicaret? Caes. B. G. 1, 40:

quod sua victoria tam insolenter gloriarentur,

id. ib. 1, 14:

cum tam procul a finibus Macedoniae absint,

Liv. 39, 27, 6: non digna exempla quae tam breviter ( as I am going to do) nisi majoribus urgerer, referrentur, Val. Max. 2, 7, 5:

qualis esset quem tam diu tamque valde timuissent,

Nep. Eum. 11, 2; and with sup.: tam maturrime comparavisse, Cato ap. Charis. p. 184 P.—With adverb. abl.: tam crepusculo fere ut amant, Plaut. Fragm. ap. Varr. L. L. 7, 77; cf.:

tam vesperi,

Ter. Heaut. 1, 1, 15; v. III. B. 3. infra.—

With verbs:

ut, ni meum gnatum tam amem, tua jam virgis latera lacerentur probe,

Plaut. Bacch. 4, 5, 10:

quid, cedo, te, obsecro, tam abhorret hilaritudo?

id. Cist. 1, 1, 55:

quid tam properas?

id. Pers. 4, 6, 11:

cum te video nostrae familiae Tam ex animo factum velle ( = te tam velle nostrae familiae ex animo factum),

Ter. Ad. 5, 7, 21:

age, quaeso, ne tam obfirma te, Chreme,

id. Heaut. 5, 5, 8:

non pol temere'st quod tu tam times,

id. Phorm. 5, 8 (9), 9: Sy. Eamus, namque hic properat in Cyprum. Sa. Ne tam quidem, implying a corresponding gesture, id. Ad. 2, 4, 14:

quam si explicavisset, non tam haesitaret,

i. e. as he does, Cic. Fin. 2, 6, 18.—Sometimes with an adv. to be supplied:

quid ergo hanc, quaeso, tractas tam ( = tam male, or implying a corresponding gesture),

Plaut. Cas. 4, 4, 31:

Graecos in eo reprehendit quod mare tam secuti sunt ( = tam vulgo. or tam temere),

Cic. Att. 6, 2, 3; cf. id. Q. Fr. 1, 2, 3, § 9; v. I. C. 2. d, supra. — With esse and predic. noun:

numquam ego te tam esse matulam credidi,

Plaut. Pers. 4, 3, 72.—

Preceded and strengthened by a demonstrative adjective (order: 1. demonstr., 2. tam, 3. adjective, 4. noun; or, 1. demonstr., 2. noun, 3. tam, 4. adjective).

After hic:

etiamne haec tam parva civitas, tam procul a manibus tuis remota, praedae tibi et quaestui fuit?

Cic. Verr. 2, 3, 37, § 85:

hunc hominem tam crudelem, tam sceleratum, tam nefarium nolunt judicare,

id. ib. 2, 2, 31, §

77: hunc tamen hominem tam audacem, tam nefarium, tam nocentem,

id. Clu. 14, 42:

haec mea oratio tam longa aut tam alte repetita,

id. Sest. 13, 31:

in hoc tam exiguo vitae curriculo,

id. Arch. 11, 28:

hanc tam taetram, tam horribilem tamque infestam rei publicae pestem,

id. Cat. 1, 5, 11:

in hac tam clara re publica natus,

id. Rep. 1, 19, 31:

hanc rem publicam tam praeclare fundatam,

id. Par. 1, 2, 10:

haec tam crebra Etruriae concilia,

Liv. 5, 5, 8:

in his tam parvis atque tam nullis,

Plin. 11, 2, 1, § 2:

quorsum haec tam putida tendant,

Hor. S. 2, 7, 21:

hac tam prospera pugna nuntiata,

Curt. 3, 11, 16.—

After ille:

ille homo tam locuples, tam honestus,

Cic. Verr. 2, 4, 6, § 11: illud argentum tam praeclarum ac tam nobile, id. ib. 2, 4, 20, §

44: illud tam grave bellum,

Val. Max. 5, 6, ext. 1:

ne illo quidem tam misero tamque luctuoso tempore,

id. 3, 2, 7.—

After iste:

tamenne ista tam absurda defendes?

Cic. N. D. 1, 29, 81:

ista admonitio tua tam accurata,

id. Att. 6, 1, 20:

quae est ista tam infesta ira?

Liv. 7, 30, 15:

iste tam justus hostis, tam misericors victor,

Curt. 4, 10, 34.—

After id ipsum:

id ipsum tam mite ac tam moderatum imperium,

Liv. 1, 48, 9.—

After tot:

jacere necesse sit tot tam nobiles disciplinas,

Cic. Ac. 2, 48, 147:

tot tam valida oppida,

Liv. 5, 54, 5:

tot tam opulenti tyranni regesque,

id. 25, 24, 13:

inter tot tam effrenatarum gentium arma,

id. 21, 9, 3:

tot tam praeclaris imperatoribus uno bello absumptis,

id. 28, 28, 12; 25, 27, 13; 26, 13, 17; cf.:

cum tot ac tam validae eluctandae manus essent,

id. 24, 26, 13; 8, 12, 4.—

After hic talis:

da operam ut hunc talem, tam jucundum, tam excellentem virum videas,

Cic. Fam. 16, 21, 3.

As demonstr. adv. of intensity, correlative with ut, that, and its equivalents (qui, quin); so only with adjj. and advv. (not with verbs).

Without a negation ( = ita, adeo;

rare before the Aug. period): ni erit tam sincerum (tergum), ut quivis dicat ampullarius Optumum esse operi faciundo corium et sincerissimum,

Plaut. Rud. 3, 4, 51:

quae (maturitas) mihi tam jucunda est ut, quo propius ad mortem accedam, quasi terram videre videar,

Cic. Sen. 19, 71. de qua tam variae sunt doctissimorum hominum sententiae, ut magno argumento esse debeat, etc., id. N. D. 1, 1, 1:

ad eum pervenit tam opportuno tempore, ut simul Domitiani exercitus pulvis cerneretur, et primi antecursores Scipionis viderentur,

Caes. B. C. 3, 36:

tam parandus ad dimicandum animus, ut, etc.,

id. B. G. 2, 21:

tamen tam evidens numen rebus adfuit Romanis, ut putem, etc.,

Liv. 5, 51, 4: infimam plebem natura ipsa tam abjecto tamque imo loco collocavit ut nulla ratione erigi aut sublevari possit, Ps.-Cic. Cons. 6, 22:

tam multa sunt, tamque misera quae perferunt ut nemo sit quin mori saepissime cupiat,

id. ib. 16, 59:

quem constat tam certa acie luminum usum esse ut a Lilybaeo portu Carthaginienses egredientes classes intueretur,

Val. Max. 1, 8, ext. 14:

tam alacri animo suos ad id proelium cohortatus est ut diceret: Sic prandete, etc.,

id. 3, 2, ext. 3:

in Theophrasto tam est loquendi nitor ille divinus ( = tam divinus est) ut ex eo nomen quoque traxisse videatur,

Quint. 10, 1, 83:

(Scipio) bellum in Africam transtulit, tam lentus ut opinionem luxuriae segnitiaeque malignis daret,

Sen. Ira, 1, 11, 6; id. Q. N. 1, 15, 5:

3, 21, 1: tam parvulis in faucibus... ut non sit dubium, etc.,

Plin. 10, 29, 43, § 82:

ipsum Macedonem tam graviter palma percussit ut paene concideret,

Plin. Ep. 3, 14, 7.—

With a negation, or in a question implying a negation.

Before ut (very freq. in the class. period; cf. adeo, poet., e.g. Hor. Ep. 1, 1, 39):

numquam tam dices commode ut tergum meum Tuam in fidem committam,

Ter. Hec. 1, 2, 33:

non tam viva tamen, calidus queat ut fieri fons,

Lucr. 6, 887:

quis umquam praedo fuit tam nefarius, quis pirata tam barbarus ut, etc.,

Cic. Rosc. Am. 50, 146:

non sum tam stultus, ut te usura falsi gaudii frui velim,

id. Fam. 6, 12, 1:

nec, cum id faciebamus tam eramus amentes ut explorata nobis esset victoria,

id. ib. 6, 1, 3:

non essem tam inurbanus ac paene inhumanus uti in eo gravarer quod vos cupere sentirem,

id. Or. 2, 90, 365:

non puto tam expeditum negotium futurum ut non habeat aliquid morae,

id. Att. 13, 31, 1:

nec vero eram tam indoctus ignarusque rerum ut frangerer animo propter, etc.,

id. Phil. 2, 15, 37:

quis tam demens ut sua voluntate maereat?

id. Tusc. 3, 29, 71; so id. Off. 3, 20, 82; id. Tusc. 1, 1, 2; id. Phil. 3, 4, 10:

non enim proferremus vino oppressos... tam absurde, ut tum diceremus, etc.,

id. Ac. 2, 17, 53:

non se tam barbarum ut non sciret, etc.,

Caes. B. G. 1, 44, 17:

nulli sunt tam feri et sui juris affectus ut non disciplina perdomentur,

Sen. Ira, 2, 12, 3:

nemo tam divos habuit faventes, crastinum ut posset sibi polliceri,

id. Thyest. 619.—

With a negation (esp. nemo), followed by qui ( = ut is; class. and freq.); nec quisquam sit tam opulentus qui mihi obsistat in via, [p. 1838] Plaut. Curc. 2, 3, 5:

generi lenonio Numquam deus ullus tam benignus fuit, qui fuerit propitius,

id. Pers. 4, 4, 34:

an ille tam esset stultus qui mihi mille nummum crederet?

id. Trin. 4, 2, 42:

nemo inventus est tam amens, qui illud argentum tam praeclarum ac tam nobile eriperet, nemo tam audax qui posceret, nemo tam impudens qui postularet ut venderet,

Cic. Verr. 2, 4, 20, § 44:

nemo Agrigenti neque aetate tam affecta neque viribus tam infirmis fuit, qui non illa nocte surrexerit,

id. ib. 2, 4, 43, §

95: nemo est tam senex qui se annum non putet posse vivere,

id. Sen. 7, 24:

nihil tam absurde dici potest, quod non dicatur ab aliquo philosophorum,

id. Div. 2, 58, 119:

nulla gens tam immanis umquam fuit in qua tam crudelis hostis patriae sit inventus,

id. Sull. 27, 76:

quae est anus tam delira quae timeat ista?

id. Tusc. 1, 21, 48:

ecquem tam amentem esse putas qui illud quo vescatur deum esse credat?

id. N. D. 3, 16, 41:

sed neque tam docti tum erant, ad quorum judicium elaboraret, et sunt, etc.,

id. Fin. 1, 3, 7; so id. Sen. 19, 67; id. Lael. 7, 23; id. Tusc. 1, 6, 11; 1, 15, 33; 2, 17, 41; id. Sest. 14, 32; id. Fin. 2, 20, 63; id. Fam. 9, 2, 2; id. Off. 2, 5, 16:

neque tam remisso animo quisquam fuit qui ea nocte conquierit,

Caes. B. C. 1, 21:

in bello nihil tam leve est quod non magnae interdum rei momentum faciat,

Liv. 25, 18, 3:

ut nemo tam humilis esset cui non aditus ad eum pateret,

Nep. Milt. 8, 4:

ecquid esse tam saevum potest quod superet illum?

Sen. Thyest. 196. —

With a negation, followed by quin ( = ut is non;

class. and freq.): nec sacrum nec tam profanum quidquam est quin ibi ilico adsit,

Plaut. Merc. 2, 3, 27:

nihil mihi tam parvi est quin me id pigeat perdere,

id. Pers. 4, 6, 8:

nec quisquam est tam ingenio duro, neque tam firmo pectore quin sibi faciat bene,

id. As. 5, 2, 94:

numquam tam mane egredior, neque tam vesperi Domum revortor, quin te... conspicer Fodere,

Ter. Heaut. 1, 1, 15:

nil tam difficile'st quin quaerendo investigari possiet,

id. ib. 4, 2, 8:

ut nullus umquam dies tam magna tempestate fuerit, quin... solem homines viderint,

Cic. Verr. 2, 5, 10, § 26:

numquam tam male est Siculis quin aliquid facete et commode dicant,

id. ib. 2, 4, 43, §

95: nemo est tam afflictus quin possit navare aliquid et efficere,

id. Fam. 6, 1, 7:

ut nemo tam ferus fuerit, quin ejus causam lacrimarit,

Nep. Alcib. 6, 4.

Tam, ante-class., sometimes = tamen:

antiqui tam etiam pro tamen usi sunt,

Fest. p. 360: bene cum facimus, tam male cupimus...; quamquam estis nihili, tam ecastor simul vobis consului, Titin. ap. Fest. l. l.; so,

etsi illi aliter nos faciant quam aequom sit, tam pol noxiae nequid magis sit... nostrum officium meminisse decet,

Plaut. Stich. 1, 1, 44 Fleck., Ritschl:

tam si nihil usus esset, jam non dicerem,

id. Merc. 4, 3, 32 Ritschl; v. Prol. Trin. p. 14 ib.; Brix ad Plaut. Men. 2, 3, 36; Curt. in Rhein. Mus. 6, 84; 6, 93; but cf. contra, Corss. Beitr. p. 272 sqq.

In the dialect of Praeneste: tam modo, just now ( = modo): ilico hic ante ostium;

Tam modo, inquit Praenestinus,

Plaut. Trin. 3, 1, 8 Brix ad loc.; cf. Fest. s. v. tammodo, p. 359; Ritschl, opusc. 2, 372.

tempus, ŏris ( abl. temp. tempori or temperi; v. infra), n. [etym. dub.; perh. root tem-; Gr. temnô; prop. a section; hence, in partic., of time].

Lit., a portion or period of time, a time:

tempus diei,

daytime, Ter. Heaut. 1, 2, 38; 1, 1, 116:

extremum diei,

Cic. de Or. 1, 7, 26; cf.:

matutina tempora,

morning hours, id. Fam. 7, 1, 1:

anni tempora,

the seasons, Lucr. 2, 33; 5, 1396; cf.:

quam (Ennam) circa sunt laetissimi flores omni tempore anni,

Cic. Verr. 2, 4, 48, § 107:

maturius paulo, quam tempus anni postulabat, in hiberna exercitum deduxit,

Caes. B. G. 1, 54:

erat hibernum tempus anni,

Cic. Rep. 1, 12, 18; Auct. B. Alex. 43, 1.—

Esp. of the time intervening between two events, etc., an interval, period, time:

longo post tempore,

Verg. E. 1, 68:

magno post tempore,

Just. 13, 4, 25; 16, 1, 1:

brevi post tempore,

id. 1, 7, 19; 4, 4, 4; 12, 2, 6:

parvo post tempore,

Val. Max. 8, 6, 1. — Plur.:

longis temporibus ante,

Cic. Rep. 2, 34, 5.—

Transf., time, in general.

Lit.

In gen.:

tempus est, id quo nunc utimur (nam ipsum quidem generaliter definire difficile est), pars quaedam aeternitatis cum alicujus annui, menstrui, diurni nocturnive spatii certā significatione,

Cic. Inv. 1, 26, 39:

tempus esse dicunt intervallum mundi motus: id divisum in partes aliquot, maxime ab solis et lunae cursu: itaque ab eorum tenore temperato tempus dictum,

Varr. L. L. 6, § 2 Müll.: hos siderum errores id ipsum esse, quod rite dicitur tempus, Cic. Univ. 9 fin.:

neque ut celari posset, tempus spatium ullum dabat,

Ter. Hec. 3, 3, 14; cf.:

nisi tempus et spatium datum sit,

Cic. Quint. 1, 4:

vix huic tantulae epistulae tempus habui,

id. Att. 1, 14, 1:

egeo tempore,

id. Q. Fr. 3, 5, 4:

unius horae tempus,

Liv. 44, 9, 4:

aliquot dierum tempus amisit,

Lact. Mort. Pers. 45, 5:

tempus duorum mensium petere ad delectus habendos,

Liv. 29, 5, 7:

triginta dierum tempus petens, ut, etc.,

id. 38, 37, 10:

tempus, pacis an belli, festinationis an otii,

Cic. de Or. 3, 55, 211:

ut tempora postulabant belli,

Liv. 24, 8, 7:

nec belli tantum temporibus, sed etiam in pace,

id. 35, 28, 1:

temporibus Punici belli,

Just. 30, 3, 1; 43, 4, 11:

mihi vero omne tempus est ad meos libros vacuum,

Cic. Rep. 1, 9, 14:

erit, erit illud profecto tempus et illucescet ille aliquando dies, cum, etc.,

id. Mil. 26, 69:

ex quo tempore tu me diligere coepisti,

id. Fam. 3, 4, 2:

eo tempore, quo promulgatum de multā ejus traditur,

Liv. 6, 38, 12; 23, 10, 13:

tempore, quo in homine non ut nunc omnia consentientia,

id. 2, 32, 9:

privatum eo tempore Quinctium fuisse, cum sacramento adacti sint,

id. 3, 20, 4:

per idem tempus,

Cic. Brut. 83, 286:

quos ad me id temporis venturos esse praedixeram,

at that time, id. Cat. 1, 4, 10:

scripta in aliquod tempus reponantur,

Quint. 10, 4, 2:

non tantulum Umquam intermittit tempus, quin, etc.,

Plaut. Bacch. 2, 2, 32:

uno et eodem temporis puncto nati... nascendi tempus,

Cic. Div. 2, 45, 95; cf.:

alienum tempus est mihi tecum expostulandi,

id. Fam. 3, 10, 6:

dare tempus exponendi de aliquā re,

id. ib. 1, 9, 3:

committendi proelii,

Caes. B. G. 2, 19:

edendi,

Hor. Ep. 1, 16, 22:

curandi,

id. ib. 1, 2, 39:

tyranno ad consultandum tempus datum est,

Liv. 34, 33, 5:

datum cum iis conloquendi tempus,

id. 26, 22, 11; 45, 24, 11.—In plur.:

id certis temporibus futurum,

Cic. Rep. 1, 15, 23:

si Athenienses quibusdam temporibus nihil nisi, etc., agebant,

id. ib. 1, 27, 43:

superioribus temporibus ad te nullas litteras misi,

id. Fam. 5, 17, 1:

illis temporibus,

id. Lael. 1, 5:

temporibus illis,

id. Arch. 3, 6. —

In partic., the time, i. e. the fitting or appointed time, the right season, proper period, opportunity, = kairos:

nunc occasio est et tempus,

Plaut. Ps. 4, 2, 3:

tempus maximum est, ut, etc.,

id. Mil. 4, 3, 9:

spero ego, mihi quoque Tempus tale eventurum, ut tibi gratiam referam parem,

id. Merc. 5, 4, 39; cf.:

tempus habes tale, quale nemo habuit umquam,

Cic. Phil. 7, 9, 27:

dicas: tempus maxumum esse ut eat domum,

Plaut. Mil. 4, 3, 8:

nunc hora, viri, nunc tempus: adeste,

Sil. 11, 194:

consul paulisper addubitavit, an consurgendi jam triariis tempus esset,

Liv. 8, 10, 1:

cum jam moriendi tempus urgueret,

was close at hand, Cic. Tusc. 1, 43, 103; Varr. R. R. 3, 16, 20:

verno inserentis tempus urguet,

Plin. 17, 14, 24, § 113: tempus est, with inf.:

sed jam tempus est, ad id quod instituimus accedere,

Cic. Top. 1, 5:

dicere aliquid de ordine argumentorum,

id. de Or. 2, 42, 181:

conari etiam majora,

Liv. 6, 18, 12:

nunc corpora curare tempus est,

id. 21, 54, 2:

tibi abire,

Hor. Ep. 2, 2, 215:

jam tempus agi res,

Verg. A. 5, 638:

tempus est jam hinc abire me,

Cic. Tusc. 1, 41, 99:

suo tempore,

at a fitting time, id. Lael. 3, 11; cf. id. Phil. 14, 6, 15; id. Verr. 2, 3, 60, § 139; Plin. 18, 6, 8, § 44.—

tempŏra, um (less freq. in the sing. tempus), after the Gr. ta kairia (prop. the right place, the fatal spot), the temples of the head; plur.:

duae suturae super aures tempora a superiore capitis parte discernunt,

Cels. 8, 1; Plin. 20, 6, 23, § 54; Lucr. 1, 930; 4, 5; 6, 1194; Tib. 2, 2, 7; Verg. A. 5, 416; Hor. C. 1, 7, 23; 3, 25, 20; 4, 1, 32; 4, 8, 33 et saep.— Sing.:

contorquet brachium et Graccho percutit tempus,

Auct. Her. 4, 55, 68; Verg. A. 9, 418; Sil. 12, 414; Stat. Th. 10, 110; Vitr. 9, 6; Flor. 4, 12, 44 Duk. N. cr.; Vulg. Judic. 4, 21; 5, 26.— Poet., transf., the face, visage in gen., Prop. 2, 24 (3, 18), 3; 2, 18, 32 (3, 11, 10).— The head:

jacuit pulsus tria tempora ramo Cacus,

upon his three heads, Prop. 4 (5), 9, 15.— Sing.:

tremulum movens Cana tempus anilitas Omnia omnibus annuit,

Cat. 61, 162. —

Transf.

The time in its moral aspects; the state of the times, position, state, condition; in plur., the times, circumstances (esp. freq. of dangerous or distressful cir cumstances):

si ad tuum tempus perduci tur, facilis gubernatio est,

time of administration, consulship, Cic. Fam. 10, 1, 2:

omne meum tempus amicorum temporibus transmittendum putavi... et meus labor in privatorum periculis versatus,

id. Imp. Pomp. 1, 1:

quid a me cujusque tempus poscat,

id. Planc. 32, 79:

tempori meo defuerunt,

my necessity, id. Sest. 58, 123; cf.:

qui tot annos ita vivo, ut a nullius umquam me tempore aut commodo aut otium meum abstraxerit aut, etc.,

id. Arch. 6, 12:

tempori cedere, id est necessitati parere, semper sapientis est habitum,

id. Fam. 4, 9, 2:

nisi forte temporis causā nobis adsentiebare,

id. Tusc. 4, 4, 8:

neque poëtae tempori meo defuerunt,

id. Sest. 58, 123; cf.:

suscipere onus laboris atque officii ex necessariorum tempore,

id. Div. in Caecil. 2, 5:

in summo et periculosissimo rei publicae tempore,

id. Fl. 3, 6:

tempore summo rei publicae,

id. Phil. 5, 17, 46; id. Verr. 1, 1, 1; cf.:

pecuniam conferre in rei publicae magnum aliquod tempus,

id. Off. 3, 24, 93:

pro tempore atque periculo exercitum conparare,

Sall. C. 30, 5:

o saepe mecum tempus in ultimum Deducte,

to the last extremity, Hor. C. 2, 7, 1:

eae (res) contra nos faciunt in hoc tempore,

at the present time, under the present circumstances, Cic. Quint. 1, 1; cf.:

nec miserae prodesse in tali tempore quibat,

Lucr. 1, 93:

indignatus, dici ea in tali tempore audirique,

Liv. 30, 37, 8; v. Zumpt, Gram. § 475.—In plur.:

incidunt saepe tempora, cum ea, etc.,

Cic. Off. 1, 10, 31:

omnes illae orationes causarum ac temporum sunt,

id. Clu. 50, 139:

tempora rei publicae, qualia futura sint, quis scit? mihi quidem turbulenta videntur fore,

id. Fam. 2, 18, 3:

scripsi versibus tres libros de temporibus meis,

id. ib. 1, 9, 23; cf. id. ib. §

11: dubia formidolosaque tempora,

id. Verr. 2, 5, 1, § 1:

cedere temporibus,

id. Mil. 1, 2:

animus secundis Temporibus dubiisque rectus,

Hor. C. 4, 9, 36:

Madates erat regionis praefectus, haud sane temporum homo,

Curt. 5, 3, 4.—

Time in poetry and rhetoric, i. e. measure, quantity:

idem facit in trochaeo, qui temporibus et intervallis est par iambo,

Cic. Or. 57, 194; cf.:

tempora certa modique,

Hor. S. 1, 4, 58:

rhythmi spatio temporum constant,

Quint. 9, 4, 46 sq. —

In gram., a tense of a verb, Varr. L. L. 9, § 32; 95 sq.; 10, § 47 Müll.; Quint. 1, 5, 47; 9, 1, 11; 9, 3, 11 et saep.—

Adverb. phrases.

tempŏrē, and more freq in adverb. form, tempŏrī or tempĕrī, at the right or fitting time, at the appointed time, in time, betimes, timely, seasonably:

rogat, satisne tempori opera sient confecta,

Cato, R. R. 2, 1; 3, 4; cf.:

qui vult sua tempori conficere officia,

Plaut. Rud. 4, 2, 16: reddere aliquid tempori, Titin. ap. Non. 369, 22:

sequimini, ut, quod imperatum est, veniam advorsum temperi,

Plaut. Men. 2, 3, 90; cf.:

temperi huic anteveni,

id. Trin. 4, 2, 66:

temperi ego faxo scies,

id. Ps. 1, 3, 153:

ut cenam coqueret temperi,

id. Stich. 5, 2, 6; id. Cas. 2, 6, 60.—In a punning allusion to the meaning temple (v. supra): Eu. Coquite, facite, festinate nunc jam, quantum lubet. Co. Temperi:

postquam implevisti fusti fissorum caput,

Plaut. Aul. 3, 3, 6:

ego renovabo commendationem, sed tempore,

Cic. Fam. 7, 18, 1:

temporis ars medicina fere est: data tempore prosunt, Et data non apto tempore vina nocent,

Ov. R. Am. 131 sq.:

tempore abest,

id. H. 4, 109.— Comp.:

memini te mihi Phameae cenam narrare: temperius fiat: cetera eodem modo,

Cic. Fam. 9, 16, 8:

modo surgis Eoo Temperius caelo, modo serius incidis undis,

more betimes, earlier, Ov. M. 4, 198:

ut propter cibi spem temporius ad officinam redeant,

Col. 8, 4, 3; 2, 8, 12; App.M. 9, p. 229, 22.—

Form tempore, in time, with the progress of time, gradually:

tempore ruricolae patiens fit taurus aratri,... Tempore paret equus habenis,

Ov. Tr. 4, 6, 1 sqq. —

Ad tempus.

At the right or appointed time, in time:

ad tempus redire,

Cic. Att. 13, 45, 2:

ad tempus venire,

Liv. 38, 25:

ad tempus ei mendacium vestrum accommodavistis,

Cic. Cael. 7, 17.—

For some time, for the time being, for a while, for the moment:

quae (perturbatio animi) plerumque brevis est et ad tempus,

Cic. Off. 1, 8, 27:

coli ad tempus,

id. Lael. 15, 53: [p. 1852] dux ad tempus lectus, Liv. 28, 42, 5; Tac. A. 1, 1; cf.:

ad breve (sc. tempus),

Suet. Tib. 68. —

Ante tempus, before the right time, too soon:

ante tempus mori miserum esse,

Cic. Tusc. 1, 39, 93; id. Lael. 3, 11:

ante tempus domo digressus,

Sall. J. 79, 7; Suet. Aug. 26; cf.:

sero post tempus venis,

Plaut. Capt. 4, 2, 90.—

Ex tempore, instantaneously, forthwith, on the spur of the moment, extempore:

versus fundere ex tempore,

Cic. de Or. 3, 50, 194:

magnum numerum optimorum versuum dicere ex tempore,

id. Arch. 8, 18:

scribere,

Quint. 10, 3, 17; Sen. Contr. 3, praef.—

According to circumstances:

expedire rem et consilium ex tempore capere posse,

Cic. Off. 2, 9, 33:

haec melius ex re et ex tempore constitues,

id. Fam. 12, 19, 2.—

In tempore, at the right, proper, or appropriate time, in time:

in tempore ad eam veni,

Ter. Heaut. 2, 3, 123:

in ipso tempore eccum ipsum,

in the nick of time, id. And. 3, 2, 52:

ni pedites equitesque in tempore subvenissent,

Liv. 33, 5, 2:

in tempore memorare,

Tac. A. 1, 58 fin. —

In tempus, for a time, temporarily:

scena in tempus structa,

Tac. A. 14, 20; cf.:

in omne tempus,

forever, Cic. Fam. 5, 15, 1.—

Per tempus, at the right time, in time:

non potuisti magis per tempus mihi advenire quam advenis,

Plaut. Men. 1, 2, 30; cf.:

per tempus subvenistis mihi,

id. Truc. 1, 2, 85.—

Pro tempore, according to circumstances:

consilium pro tempore et pro re capere,

Caes. B. G. 5, 8:

pauca pro tempore milites hortatus,

Sall. J. 49, 6; Verg. E. 7, 35; Ov. Tr. 4, 2, 23.

tempus, ŏris ( abl. temp. tempori or temperi; v. infra), n. [etym. dub.; perh. root tem-; Gr. temnô; prop. a section; hence, in partic., of time].

Lit., a portion or period of time, a time:

tempus diei,

daytime, Ter. Heaut. 1, 2, 38; 1, 1, 116:

extremum diei,

Cic. de Or. 1, 7, 26; cf.:

matutina tempora,

morning hours, id. Fam. 7, 1, 1:

anni tempora,

the seasons, Lucr. 2, 33; 5, 1396; cf.:

quam (Ennam) circa sunt laetissimi flores omni tempore anni,

Cic. Verr. 2, 4, 48, § 107:

maturius paulo, quam tempus anni postulabat, in hiberna exercitum deduxit,

Caes. B. G. 1, 54:

erat hibernum tempus anni,

Cic. Rep. 1, 12, 18; Auct. B. Alex. 43, 1.—

Esp. of the time intervening between two events, etc., an interval, period, time:

longo post tempore,

Verg. E. 1, 68:

magno post tempore,

Just. 13, 4, 25; 16, 1, 1:

brevi post tempore,

id. 1, 7, 19; 4, 4, 4; 12, 2, 6:

parvo post tempore,

Val. Max. 8, 6, 1. — Plur.:

longis temporibus ante,

Cic. Rep. 2, 34, 5.—

Transf., time, in general.

Lit.

In gen.:

tempus est, id quo nunc utimur (nam ipsum quidem generaliter definire difficile est), pars quaedam aeternitatis cum alicujus annui, menstrui, diurni nocturnive spatii certā significatione,

Cic. Inv. 1, 26, 39:

tempus esse dicunt intervallum mundi motus: id divisum in partes aliquot, maxime ab solis et lunae cursu: itaque ab eorum tenore temperato tempus dictum,

Varr. L. L. 6, § 2 Müll.: hos siderum errores id ipsum esse, quod rite dicitur tempus, Cic. Univ. 9 fin.:

neque ut celari posset, tempus spatium ullum dabat,

Ter. Hec. 3, 3, 14; cf.:

nisi tempus et spatium datum sit,

Cic. Quint. 1, 4:

vix huic tantulae epistulae tempus habui,

id. Att. 1, 14, 1:

egeo tempore,

id. Q. Fr. 3, 5, 4:

unius horae tempus,

Liv. 44, 9, 4:

aliquot dierum tempus amisit,

Lact. Mort. Pers. 45, 5:

tempus duorum mensium petere ad delectus habendos,

Liv. 29, 5, 7:

triginta dierum tempus petens, ut, etc.,

id. 38, 37, 10:

tempus, pacis an belli, festinationis an otii,

Cic. de Or. 3, 55, 211:

ut tempora postulabant belli,

Liv. 24, 8, 7:

nec belli tantum temporibus, sed etiam in pace,

id. 35, 28, 1:

temporibus Punici belli,

Just. 30, 3, 1; 43, 4, 11:

mihi vero omne tempus est ad meos libros vacuum,

Cic. Rep. 1, 9, 14:

erit, erit illud profecto tempus et illucescet ille aliquando dies, cum, etc.,

id. Mil. 26, 69:

ex quo tempore tu me diligere coepisti,

id. Fam. 3, 4, 2:

eo tempore, quo promulgatum de multā ejus traditur,

Liv. 6, 38, 12; 23, 10, 13:

tempore, quo in homine non ut nunc omnia consentientia,

id. 2, 32, 9:

privatum eo tempore Quinctium fuisse, cum sacramento adacti sint,

id. 3, 20, 4:

per idem tempus,

Cic. Brut. 83, 286:

quos ad me id temporis venturos esse praedixeram,

at that time, id. Cat. 1, 4, 10:

scripta in aliquod tempus reponantur,

Quint. 10, 4, 2:

non tantulum Umquam intermittit tempus, quin, etc.,

Plaut. Bacch. 2, 2, 32:

uno et eodem temporis puncto nati... nascendi tempus,

Cic. Div. 2, 45, 95; cf.:

alienum tempus est mihi tecum expostulandi,

id. Fam. 3, 10, 6:

dare tempus exponendi de aliquā re,

id. ib. 1, 9, 3:

committendi proelii,

Caes. B. G. 2, 19:

edendi,

Hor. Ep. 1, 16, 22:

curandi,

id. ib. 1, 2, 39:

tyranno ad consultandum tempus datum est,

Liv. 34, 33, 5:

datum cum iis conloquendi tempus,

id. 26, 22, 11; 45, 24, 11.—In plur.:

id certis temporibus futurum,

Cic. Rep. 1, 15, 23:

si Athenienses quibusdam temporibus nihil nisi, etc., agebant,

id. ib. 1, 27, 43:

superioribus temporibus ad te nullas litteras misi,

id. Fam. 5, 17, 1:

illis temporibus,

id. Lael. 1, 5:

temporibus illis,

id. Arch. 3, 6. —

In partic., the time, i. e. the fitting or appointed time, the right season, proper period, opportunity, = kairos:

nunc occasio est et tempus,

Plaut. Ps. 4, 2, 3:

tempus maximum est, ut, etc.,

id. Mil. 4, 3, 9:

spero ego, mihi quoque Tempus tale eventurum, ut tibi gratiam referam parem,

id. Merc. 5, 4, 39; cf.:

tempus habes tale, quale nemo habuit umquam,

Cic. Phil. 7, 9, 27:

dicas: tempus maxumum esse ut eat domum,

Plaut. Mil. 4, 3, 8:

nunc hora, viri, nunc tempus: adeste,

Sil. 11, 194:

consul paulisper addubitavit, an consurgendi jam triariis tempus esset,

Liv. 8, 10, 1:

cum jam moriendi tempus urgueret,

was close at hand, Cic. Tusc. 1, 43, 103; Varr. R. R. 3, 16, 20:

verno inserentis tempus urguet,

Plin. 17, 14, 24, § 113: tempus est, with inf.:

sed jam tempus est, ad id quod instituimus accedere,

Cic. Top. 1, 5:

dicere aliquid de ordine argumentorum,

id. de Or. 2, 42, 181:

conari etiam majora,

Liv. 6, 18, 12:

nunc corpora curare tempus est,

id. 21, 54, 2:

tibi abire,

Hor. Ep. 2, 2, 215:

jam tempus agi res,

Verg. A. 5, 638:

tempus est jam hinc abire me,

Cic. Tusc. 1, 41, 99:

suo tempore,

at a fitting time, id. Lael. 3, 11; cf. id. Phil. 14, 6, 15; id. Verr. 2, 3, 60, § 139; Plin. 18, 6, 8, § 44.—

tempŏra, um (less freq. in the sing. tempus), after the Gr. ta kairia (prop. the right place, the fatal spot), the temples of the head; plur.:

duae suturae super aures tempora a superiore capitis parte discernunt,

Cels. 8, 1; Plin. 20, 6, 23, § 54; Lucr. 1, 930; 4, 5; 6, 1194; Tib. 2, 2, 7; Verg. A. 5, 416; Hor. C. 1, 7, 23; 3, 25, 20; 4, 1, 32; 4, 8, 33 et saep.— Sing.:

contorquet brachium et Graccho percutit tempus,

Auct. Her. 4, 55, 68; Verg. A. 9, 418; Sil. 12, 414; Stat. Th. 10, 110; Vitr. 9, 6; Flor. 4, 12, 44 Duk. N. cr.; Vulg. Judic. 4, 21; 5, 26.— Poet., transf., the face, visage in gen., Prop. 2, 24 (3, 18), 3; 2, 18, 32 (3, 11, 10).— The head:

jacuit pulsus tria tempora ramo Cacus,

upon his three heads, Prop. 4 (5), 9, 15.— Sing.:

tremulum movens Cana tempus anilitas Omnia omnibus annuit,

Cat. 61, 162. —

Transf.

The time in its moral aspects; the state of the times, position, state, condition; in plur., the times, circumstances (esp. freq. of dangerous or distressful cir cumstances):

si ad tuum tempus perduci tur, facilis gubernatio est,

time of administration, consulship, Cic. Fam. 10, 1, 2:

omne meum tempus amicorum temporibus transmittendum putavi... et meus labor in privatorum periculis versatus,

id. Imp. Pomp. 1, 1:

quid a me cujusque tempus poscat,

id. Planc. 32, 79:

tempori meo defuerunt,

my necessity, id. Sest. 58, 123; cf.:

qui tot annos ita vivo, ut a nullius umquam me tempore aut commodo aut otium meum abstraxerit aut, etc.,

id. Arch. 6, 12:

tempori cedere, id est necessitati parere, semper sapientis est habitum,

id. Fam. 4, 9, 2:

nisi forte temporis causā nobis adsentiebare,

id. Tusc. 4, 4, 8:

neque poëtae tempori meo defuerunt,

id. Sest. 58, 123; cf.:

suscipere onus laboris atque officii ex necessariorum tempore,

id. Div. in Caecil. 2, 5:

in summo et periculosissimo rei publicae tempore,

id. Fl. 3, 6:

tempore summo rei publicae,

id. Phil. 5, 17, 46; id. Verr. 1, 1, 1; cf.:

pecuniam conferre in rei publicae magnum aliquod tempus,

id. Off. 3, 24, 93:

pro tempore atque periculo exercitum conparare,

Sall. C. 30, 5:

o saepe mecum tempus in ultimum Deducte,

to the last extremity, Hor. C. 2, 7, 1:

eae (res) contra nos faciunt in hoc tempore,

at the present time, under the present circumstances, Cic. Quint. 1, 1; cf.:

nec miserae prodesse in tali tempore quibat,

Lucr. 1, 93:

indignatus, dici ea in tali tempore audirique,

Liv. 30, 37, 8; v. Zumpt, Gram. § 475.—In plur.:

incidunt saepe tempora, cum ea, etc.,

Cic. Off. 1, 10, 31:

omnes illae orationes causarum ac temporum sunt,

id. Clu. 50, 139:

tempora rei publicae, qualia futura sint, quis scit? mihi quidem turbulenta videntur fore,

id. Fam. 2, 18, 3:

scripsi versibus tres libros de temporibus meis,

id. ib. 1, 9, 23; cf. id. ib. §

11: dubia formidolosaque tempora,

id. Verr. 2, 5, 1, § 1:

cedere temporibus,

id. Mil. 1, 2:

animus secundis Temporibus dubiisque rectus,

Hor. C. 4, 9, 36:

Madates erat regionis praefectus, haud sane temporum homo,

Curt. 5, 3, 4.—

Time in poetry and rhetoric, i. e. measure, quantity:

idem facit in trochaeo, qui temporibus et intervallis est par iambo,

Cic. Or. 57, 194; cf.:

tempora certa modique,

Hor. S. 1, 4, 58:

rhythmi spatio temporum constant,

Quint. 9, 4, 46 sq. —

In gram., a tense of a verb, Varr. L. L. 9, § 32; 95 sq.; 10, § 47 Müll.; Quint. 1, 5, 47; 9, 1, 11; 9, 3, 11 et saep.—

Adverb. phrases.

tempŏrē, and more freq in adverb. form, tempŏrī or tempĕrī, at the right or fitting time, at the appointed time, in time, betimes, timely, seasonably:

rogat, satisne tempori opera sient confecta,

Cato, R. R. 2, 1; 3, 4; cf.:

qui vult sua tempori conficere officia,

Plaut. Rud. 4, 2, 16: reddere aliquid tempori, Titin. ap. Non. 369, 22:

sequimini, ut, quod imperatum est, veniam advorsum temperi,

Plaut. Men. 2, 3, 90; cf.:

temperi huic anteveni,

id. Trin. 4, 2, 66:

temperi ego faxo scies,

id. Ps. 1, 3, 153:

ut cenam coqueret temperi,

id. Stich. 5, 2, 6; id. Cas. 2, 6, 60.—In a punning allusion to the meaning temple (v. supra): Eu. Coquite, facite, festinate nunc jam, quantum lubet. Co. Temperi:

postquam implevisti fusti fissorum caput,

Plaut. Aul. 3, 3, 6:

ego renovabo commendationem, sed tempore,

Cic. Fam. 7, 18, 1:

temporis ars medicina fere est: data tempore prosunt, Et data non apto tempore vina nocent,

Ov. R. Am. 131 sq.:

tempore abest,

id. H. 4, 109.— Comp.:

memini te mihi Phameae cenam narrare: temperius fiat: cetera eodem modo,

Cic. Fam. 9, 16, 8:

modo surgis Eoo Temperius caelo, modo serius incidis undis,

more betimes, earlier, Ov. M. 4, 198:

ut propter cibi spem temporius ad officinam redeant,

Col. 8, 4, 3; 2, 8, 12; App.M. 9, p. 229, 22.—

Form tempore, in time, with the progress of time, gradually:

tempore ruricolae patiens fit taurus aratri,... Tempore paret equus habenis,

Ov. Tr. 4, 6, 1 sqq. —

Ad tempus.

At the right or appointed time, in time:

ad tempus redire,

Cic. Att. 13, 45, 2:

ad tempus venire,

Liv. 38, 25:

ad tempus ei mendacium vestrum accommodavistis,

Cic. Cael. 7, 17.—

For some time, for the time being, for a while, for the moment:

quae (perturbatio animi) plerumque brevis est et ad tempus,

Cic. Off. 1, 8, 27:

coli ad tempus,

id. Lael. 15, 53: [p. 1852] dux ad tempus lectus, Liv. 28, 42, 5; Tac. A. 1, 1; cf.:

ad breve (sc. tempus),

Suet. Tib. 68. —

Ante tempus, before the right time, too soon:

ante tempus mori miserum esse,

Cic. Tusc. 1, 39, 93; id. Lael. 3, 11:

ante tempus domo digressus,

Sall. J. 79, 7; Suet. Aug. 26; cf.:

sero post tempus venis,

Plaut. Capt. 4, 2, 90.—

Ex tempore, instantaneously, forthwith, on the spur of the moment, extempore:

versus fundere ex tempore,

Cic. de Or. 3, 50, 194:

magnum numerum optimorum versuum dicere ex tempore,

id. Arch. 8, 18:

scribere,

Quint. 10, 3, 17; Sen. Contr. 3, praef.—

According to circumstances:

expedire rem et consilium ex tempore capere posse,

Cic. Off. 2, 9, 33:

haec melius ex re et ex tempore constitues,

id. Fam. 12, 19, 2.—

In tempore, at the right, proper, or appropriate time, in time:

in tempore ad eam veni,

Ter. Heaut. 2, 3, 123:

in ipso tempore eccum ipsum,

in the nick of time, id. And. 3, 2, 52:

ni pedites equitesque in tempore subvenissent,

Liv. 33, 5, 2:

in tempore memorare,

Tac. A. 1, 58 fin. —

In tempus, for a time, temporarily:

scena in tempus structa,

Tac. A. 14, 20; cf.:

in omne tempus,

forever, Cic. Fam. 5, 15, 1.—

Per tempus, at the right time, in time:

non potuisti magis per tempus mihi advenire quam advenis,

Plaut. Men. 1, 2, 30; cf.:

per tempus subvenistis mihi,

id. Truc. 1, 2, 85.—

Pro tempore, according to circumstances:

consilium pro tempore et pro re capere,

Caes. B. G. 5, 8:

pauca pro tempore milites hortatus,

Sall. J. 49, 6; Verg. E. 7, 35; Ov. Tr. 4, 2, 23.

tempus, ŏris ( abl. temp. tempori or temperi; v. infra), n. [etym. dub.; perh. root tem-; Gr. temnô; prop. a section; hence, in partic., of time].

Lit., a portion or period of time, a time:

tempus diei,

daytime, Ter. Heaut. 1, 2, 38; 1, 1, 116:

extremum diei,

Cic. de Or. 1, 7, 26; cf.:

matutina tempora,

morning hours, id. Fam. 7, 1, 1:

anni tempora,

the seasons, Lucr. 2, 33; 5, 1396; cf.:

quam (Ennam) circa sunt laetissimi flores omni tempore anni,

Cic. Verr. 2, 4, 48, § 107:

maturius paulo, quam tempus anni postulabat, in hiberna exercitum deduxit,

Caes. B. G. 1, 54:

erat hibernum tempus anni,

Cic. Rep. 1, 12, 18; Auct. B. Alex. 43, 1.—

Esp. of the time intervening between two events, etc., an interval, period, time:

longo post tempore,

Verg. E. 1, 68:

magno post tempore,

Just. 13, 4, 25; 16, 1, 1:

brevi post tempore,

id. 1, 7, 19; 4, 4, 4; 12, 2, 6:

parvo post tempore,

Val. Max. 8, 6, 1. — Plur.:

longis temporibus ante,

Cic. Rep. 2, 34, 5.—

Transf., time, in general.

Lit.

In gen.:

tempus est, id quo nunc utimur (nam ipsum quidem generaliter definire difficile est), pars quaedam aeternitatis cum alicujus annui, menstrui, diurni nocturnive spatii certā significatione,

Cic. Inv. 1, 26, 39:

tempus esse dicunt intervallum mundi motus: id divisum in partes aliquot, maxime ab solis et lunae cursu: itaque ab eorum tenore temperato tempus dictum,

Varr. L. L. 6, § 2 Müll.: hos siderum errores id ipsum esse, quod rite dicitur tempus, Cic. Univ. 9 fin.:

neque ut celari posset, tempus spatium ullum dabat,

Ter. Hec. 3, 3, 14; cf.:

nisi tempus et spatium datum sit,

Cic. Quint. 1, 4:

vix huic tantulae epistulae tempus habui,

id. Att. 1, 14, 1:

egeo tempore,

id. Q. Fr. 3, 5, 4:

unius horae tempus,

Liv. 44, 9, 4:

aliquot dierum tempus amisit,

Lact. Mort. Pers. 45, 5:

tempus duorum mensium petere ad delectus habendos,

Liv. 29, 5, 7:

triginta dierum tempus petens, ut, etc.,

id. 38, 37, 10:

tempus, pacis an belli, festinationis an otii,

Cic. de Or. 3, 55, 211:

ut tempora postulabant belli,

Liv. 24, 8, 7:

nec belli tantum temporibus, sed etiam in pace,

id. 35, 28, 1:

temporibus Punici belli,

Just. 30, 3, 1; 43, 4, 11:

mihi vero omne tempus est ad meos libros vacuum,

Cic. Rep. 1, 9, 14:

erit, erit illud profecto tempus et illucescet ille aliquando dies, cum, etc.,

id. Mil. 26, 69:

ex quo tempore tu me diligere coepisti,

id. Fam. 3, 4, 2:

eo tempore, quo promulgatum de multā ejus traditur,

Liv. 6, 38, 12; 23, 10, 13:

tempore, quo in homine non ut nunc omnia consentientia,

id. 2, 32, 9:

privatum eo tempore Quinctium fuisse, cum sacramento adacti sint,

id. 3, 20, 4:

per idem tempus,

Cic. Brut. 83, 286:

quos ad me id temporis venturos esse praedixeram,

at that time, id. Cat. 1, 4, 10:

scripta in aliquod tempus reponantur,

Quint. 10, 4, 2:

non tantulum Umquam intermittit tempus, quin, etc.,

Plaut. Bacch. 2, 2, 32:

uno et eodem temporis puncto nati... nascendi tempus,

Cic. Div. 2, 45, 95; cf.:

alienum tempus est mihi tecum expostulandi,

id. Fam. 3, 10, 6:

dare tempus exponendi de aliquā re,

id. ib. 1, 9, 3:

committendi proelii,

Caes. B. G. 2, 19:

edendi,

Hor. Ep. 1, 16, 22:

curandi,

id. ib. 1, 2, 39:

tyranno ad consultandum tempus datum est,

Liv. 34, 33, 5:

datum cum iis conloquendi tempus,

id. 26, 22, 11; 45, 24, 11.—In plur.:

id certis temporibus futurum,

Cic. Rep. 1, 15, 23:

si Athenienses quibusdam temporibus nihil nisi, etc., agebant,

id. ib. 1, 27, 43:

superioribus temporibus ad te nullas litteras misi,

id. Fam. 5, 17, 1:

illis temporibus,

id. Lael. 1, 5:

temporibus illis,

id. Arch. 3, 6. —

In partic., the time, i. e. the fitting or appointed time, the right season, proper period, opportunity, = kairos:

nunc occasio est et tempus,

Plaut. Ps. 4, 2, 3:

tempus maximum est, ut, etc.,

id. Mil. 4, 3, 9:

spero ego, mihi quoque Tempus tale eventurum, ut tibi gratiam referam parem,

id. Merc. 5, 4, 39; cf.:

tempus habes tale, quale nemo habuit umquam,

Cic. Phil. 7, 9, 27:

dicas: tempus maxumum esse ut eat domum,

Plaut. Mil. 4, 3, 8:

nunc hora, viri, nunc tempus: adeste,

Sil. 11, 194:

consul paulisper addubitavit, an consurgendi jam triariis tempus esset,

Liv. 8, 10, 1:

cum jam moriendi tempus urgueret,

was close at hand, Cic. Tusc. 1, 43, 103; Varr. R. R. 3, 16, 20:

verno inserentis tempus urguet,

Plin. 17, 14, 24, § 113: tempus est, with inf.:

sed jam tempus est, ad id quod instituimus accedere,

Cic. Top. 1, 5:

dicere aliquid de ordine argumentorum,

id. de Or. 2, 42, 181:

conari etiam majora,

Liv. 6, 18, 12:

nunc corpora curare tempus est,

id. 21, 54, 2:

tibi abire,

Hor. Ep. 2, 2, 215:

jam tempus agi res,

Verg. A. 5, 638:

tempus est jam hinc abire me,

Cic. Tusc. 1, 41, 99:

suo tempore,

at a fitting time, id. Lael. 3, 11; cf. id. Phil. 14, 6, 15; id. Verr. 2, 3, 60, § 139; Plin. 18, 6, 8, § 44.—

tempŏra, um (less freq. in the sing. tempus), after the Gr. ta kairia (prop. the right place, the fatal spot), the temples of the head; plur.:

duae suturae super aures tempora a superiore capitis parte discernunt,

Cels. 8, 1; Plin. 20, 6, 23, § 54; Lucr. 1, 930; 4, 5; 6, 1194; Tib. 2, 2, 7; Verg. A. 5, 416; Hor. C. 1, 7, 23; 3, 25, 20; 4, 1, 32; 4, 8, 33 et saep.— Sing.:

contorquet brachium et Graccho percutit tempus,

Auct. Her. 4, 55, 68; Verg. A. 9, 418; Sil. 12, 414; Stat. Th. 10, 110; Vitr. 9, 6; Flor. 4, 12, 44 Duk. N. cr.; Vulg. Judic. 4, 21; 5, 26.— Poet., transf., the face, visage in gen., Prop. 2, 24 (3, 18), 3; 2, 18, 32 (3, 11, 10).— The head:

jacuit pulsus tria tempora ramo Cacus,

upon his three heads, Prop. 4 (5), 9, 15.— Sing.:

tremulum movens Cana tempus anilitas Omnia omnibus annuit,

Cat. 61, 162. —

Transf.

The time in its moral aspects; the state of the times, position, state, condition; in plur., the times, circumstances (esp. freq. of dangerous or distressful cir cumstances):

si ad tuum tempus perduci tur, facilis gubernatio est,

time of administration, consulship, Cic. Fam. 10, 1, 2:

omne meum tempus amicorum temporibus transmittendum putavi... et meus labor in privatorum periculis versatus,

id. Imp. Pomp. 1, 1:

quid a me cujusque tempus poscat,

id. Planc. 32, 79:

tempori meo defuerunt,

my necessity, id. Sest. 58, 123; cf.:

qui tot annos ita vivo, ut a nullius umquam me tempore aut commodo aut otium meum abstraxerit aut, etc.,

id. Arch. 6, 12:

tempori cedere, id est necessitati parere, semper sapientis est habitum,

id. Fam. 4, 9, 2:

nisi forte temporis causā nobis adsentiebare,

id. Tusc. 4, 4, 8:

neque poëtae tempori meo defuerunt,

id. Sest. 58, 123; cf.:

suscipere onus laboris atque officii ex necessariorum tempore,

id. Div. in Caecil. 2, 5:

in summo et periculosissimo rei publicae tempore,

id. Fl. 3, 6:

tempore summo rei publicae,

id. Phil. 5, 17, 46; id. Verr. 1, 1, 1; cf.:

pecuniam conferre in rei publicae magnum aliquod tempus,

id. Off. 3, 24, 93:

pro tempore atque periculo exercitum conparare,

Sall. C. 30, 5:

o saepe mecum tempus in ultimum Deducte,

to the last extremity, Hor. C. 2, 7, 1:

eae (res) contra nos faciunt in hoc tempore,

at the present time, under the present circumstances, Cic. Quint. 1, 1; cf.:

nec miserae prodesse in tali tempore quibat,

Lucr. 1, 93:

indignatus, dici ea in tali tempore audirique,

Liv. 30, 37, 8; v. Zumpt, Gram. § 475.—In plur.:

incidunt saepe tempora, cum ea, etc.,

Cic. Off. 1, 10, 31:

omnes illae orationes causarum ac temporum sunt,

id. Clu. 50, 139:

tempora rei publicae, qualia futura sint, quis scit? mihi quidem turbulenta videntur fore,

id. Fam. 2, 18, 3:

scripsi versibus tres libros de temporibus meis,

id. ib. 1, 9, 23; cf. id. ib. §

11: dubia formidolosaque tempora,

id. Verr. 2, 5, 1, § 1:

cedere temporibus,

id. Mil. 1, 2:

animus secundis Temporibus dubiisque rectus,

Hor. C. 4, 9, 36:

Madates erat regionis praefectus, haud sane temporum homo,

Curt. 5, 3, 4.—

Time in poetry and rhetoric, i. e. measure, quantity:

idem facit in trochaeo, qui temporibus et intervallis est par iambo,

Cic. Or. 57, 194; cf.:

tempora certa modique,

Hor. S. 1, 4, 58:

rhythmi spatio temporum constant,

Quint. 9, 4, 46 sq. —

In gram., a tense of a verb, Varr. L. L. 9, § 32; 95 sq.; 10, § 47 Müll.; Quint. 1, 5, 47; 9, 1, 11; 9, 3, 11 et saep.—

Adverb. phrases.

tempŏrē, and more freq in adverb. form, tempŏrī or tempĕrī, at the right or fitting time, at the appointed time, in time, betimes, timely, seasonably:

rogat, satisne tempori opera sient confecta,

Cato, R. R. 2, 1; 3, 4; cf.:

qui vult sua tempori conficere officia,

Plaut. Rud. 4, 2, 16: reddere aliquid tempori, Titin. ap. Non. 369, 22:

sequimini, ut, quod imperatum est, veniam advorsum temperi,

Plaut. Men. 2, 3, 90; cf.:

temperi huic anteveni,

id. Trin. 4, 2, 66:

temperi ego faxo scies,

id. Ps. 1, 3, 153:

ut cenam coqueret temperi,

id. Stich. 5, 2, 6; id. Cas. 2, 6, 60.—In a punning allusion to the meaning temple (v. supra): Eu. Coquite, facite, festinate nunc jam, quantum lubet. Co. Temperi:

postquam implevisti fusti fissorum caput,

Plaut. Aul. 3, 3, 6:

ego renovabo commendationem, sed tempore,

Cic. Fam. 7, 18, 1:

temporis ars medicina fere est: data tempore prosunt, Et data non apto tempore vina nocent,

Ov. R. Am. 131 sq.:

tempore abest,

id. H. 4, 109.— Comp.:

memini te mihi Phameae cenam narrare: temperius fiat: cetera eodem modo,

Cic. Fam. 9, 16, 8:

modo surgis Eoo Temperius caelo, modo serius incidis undis,

more betimes, earlier, Ov. M. 4, 198:

ut propter cibi spem temporius ad officinam redeant,

Col. 8, 4, 3; 2, 8, 12; App.M. 9, p. 229, 22.—

Form tempore, in time, with the progress of time, gradually:

tempore ruricolae patiens fit taurus aratri,... Tempore paret equus habenis,

Ov. Tr. 4, 6, 1 sqq. —

Ad tempus.

At the right or appointed time, in time:

ad tempus redire,

Cic. Att. 13, 45, 2:

ad tempus venire,

Liv. 38, 25:

ad tempus ei mendacium vestrum accommodavistis,

Cic. Cael. 7, 17.—

For some time, for the time being, for a while, for the moment:

quae (perturbatio animi) plerumque brevis est et ad tempus,

Cic. Off. 1, 8, 27:

coli ad tempus,

id. Lael. 15, 53: [p. 1852] dux ad tempus lectus, Liv. 28, 42, 5; Tac. A. 1, 1; cf.:

ad breve (sc. tempus),

Suet. Tib. 68. —

Ante tempus, before the right time, too soon:

ante tempus mori miserum esse,

Cic. Tusc. 1, 39, 93; id. Lael. 3, 11:

ante tempus domo digressus,

Sall. J. 79, 7; Suet. Aug. 26; cf.:

sero post tempus venis,

Plaut. Capt. 4, 2, 90.—

Ex tempore, instantaneously, forthwith, on the spur of the moment, extempore:

versus fundere ex tempore,

Cic. de Or. 3, 50, 194:

magnum numerum optimorum versuum dicere ex tempore,

id. Arch. 8, 18:

scribere,

Quint. 10, 3, 17; Sen. Contr. 3, praef.—

According to circumstances:

expedire rem et consilium ex tempore capere posse,

Cic. Off. 2, 9, 33:

haec melius ex re et ex tempore constitues,

id. Fam. 12, 19, 2.—

In tempore, at the right, proper, or appropriate time, in time:

in tempore ad eam veni,

Ter. Heaut. 2, 3, 123:

in ipso tempore eccum ipsum,

in the nick of time, id. And. 3, 2, 52:

ni pedites equitesque in tempore subvenissent,

Liv. 33, 5, 2:

in tempore memorare,

Tac. A. 1, 58 fin. —

In tempus, for a time, temporarily:

scena in tempus structa,

Tac. A. 14, 20; cf.:

in omne tempus,

forever, Cic. Fam. 5, 15, 1.—

Per tempus, at the right time, in time:

non potuisti magis per tempus mihi advenire quam advenis,

Plaut. Men. 1, 2, 30; cf.:

per tempus subvenistis mihi,

id. Truc. 1, 2, 85.—

Pro tempore, according to circumstances:

consilium pro tempore et pro re capere,

Caes. B. G. 5, 8:

pauca pro tempore milites hortatus,

Sall. J. 49, 6; Verg. E. 7, 35; Ov. Tr. 4, 2, 23.

tum, adv. demonstr., of time [pronom. demonstr. stems to-, ta-; Gr. to, seen in ita, tam, etc.; cf. quom or cum], then.

Referring to a time previously specified.

To a definite past time.

To a period of time in which something was or happened (opp. later periods) = illis temporibus:

is dictu'st ollis popularibus olim Qui tum vivebant homines,

Enn. Ann. v. 308 Vahl.:

quod tum erat res in pecore et locorum possessionibus, i. e. Romuli temporibus,

Cic. Rep. 2, 9, 16:

cum illi male dicerent, quod tum fieri licebat, i. e. Periclis temporibus,

id. de Or. 3, 34, 138:

erat omnino tum mos ut faciles essent in suum cuique tribuendo,

id. Brut. 21, 85; cf. id. Tusc. 1, 46, 111:

vastae tum in his locis solitudines erant,

Liv. 1, 4, 6; 2, 6, 8; 3, 29, 3; 4, 6, 12; 42, 62, 11;

44, 9, 4: ut tum erant tempora,

Nep. Att. 1, 2; 12, 3; Liv. 1, 3, 3; 1, 8, 4; 2, 7, 4; 2, 9, 8; 2, 50, 2; 2, 63, 6;

39, 6, 7 and 9.—With illis temporibus: nam jam tum illis temporibus fortius... loquebantur quam pugnabant,

Nep. Thras. 2, 4.—

Referring to a point of time, then, at that time:

insigneita fere tum milia militum octo Duxit,

Enn. Ann. v. 336 Vahl.: ut jacui exsurgo;

ardere censui aedis: ita tum confulgebant,

Plaut. Am. 5, 1, 15:

jam duo restabant fata tum,

id. Bacch. 4, 9, 35; id. Cist. 1, 3, 14: quot eras annos gnatus tum, quom, etc.? Me Septuennis, nam tum dentes mihi cadebant primulum, id. Men. 5, 9, 56; id. Merc. prol. 66; id. Most. 1, 2, 49; id. Am. 2, 1, 56; Ter. And. 1, 1, 82: sic igitur tum se levis ac diffusilis aether... undique flexit. Lucr. 5, 467; 5, 837; 5, 911; 5, 432;

5, 942: atque huic anno proximus Sulla consule et Pompejo fuit. Tum P. Sulpicii in tribunatu, cottidie contionantis, totum genus dicendi cognovimus,

Cic. Brut. 89, 306; id. Ac. 2, 22, 69:

scribit Eudemum Pheras venisse, quae erat urbs in Thessalia tum admodum nobilis,

id. Div. 1, 25, 53; id. Rep. 2, 37, 63:

hi tum in Asia rhetorum principes,

id. Brut. 91, 316; id. Sest. 11, 26; id. Planc. 37, 90; id. Quint. 61, 170; id. Fam. 9, 21, 2:

hoc tum veritus Caesar Pharum prehendit,

Caes. B. C. 3, 112:

eodem anno a Campanis Cumae, quam Graeci tum urbem tenebant, capiuntur,

Liv. 4, 44, 13; 1, 7, 14; 2, 9, 5;

2, 37, 7: praetores tum duos Latium habebat,

id. 8, 3, 9:

Aemilius, cujus tum fasces erant, dictatorem dixit,

id. 8, 12, 13; 5, 8, 4; 22, 46, 6;

1, 7, 12: tum Athenis perpetui archontes esse desierunt,

Vell. 1, 8, 3:

tum Cimbri et Teutoni transcendere Rhenum,

id. 2, 8, 3; Val. Max. 1, 5, 3; Tac. H. 4, 49; 3, 57:

non timido, non ignavo cessare tum licuit,

Curt. 3, 11, 5:

Archiae, qui tum maximum magistratum Thebis obtinebat,

Nep. Pelop. 3, 2; id. Phoc. 3, 3.—With in eo tempore: eum quem virile secus tum in eo tempore habebat, Asell. ap. Gell. 2, 13, 5.—Repeated by anaphora:

quae nox omnium temporum conjurationis acerrima fuit. Tum Catilinae dies exeundi, tum ceteris manendi condicio, tum descriptio... constituta est, tum tuus pater, etc.,

Cic. Sull. 18, 52; cf. Lucr. 5, 1377; 5, 1399.—

Esp., referring to a former state, implying that it no longer exists:

quaesivit ex lege illa Cornelia quae tum erat,

Cic. Clu. 20, 55:

cum sententias Oppianicus, quae tum erat potestas, palam ferri velle dixisset,

id. ib. 27, 75:

Caere, opulento tum oppido,

Liv. 1, 2, 3; 3, 52, 3:

praetores aerarii (nam tum a praetoribus tractabatur aerarium), etc.,

Tac. H. 4, 9.—

Expressly opposed to present time (hodie, nunc, hoc tempore, etc.; class. and very freq.; but in post-Aug. writers tunc is regularly used): prius non is eras qui eras;

nunc is factu's qui tum non eras,

Plaut. Trin. 4, 2, 138:

tu nunc tibi Id laudi ducis quod tum fecisti inopia?

Ter. Ad. 1, 2, 25; id. Hec. 3, 3, 48:

quae tabula, tum imperio tuo revulsa, nunc a me tamen reportata est,

Cic. Verr. 2, 2, 46, § 112:

tum imperator populi Romani deos patrios reportabat, nunc praetor ejusdem populi eosdem illos deos... auferebat,

id. ib. 2, 4, 35, § 77; cf. id. ib. 2, 4, 35, § 78; 2, 5, 20, § 51; id. Clu. 31, 86; id. Planc. 9, 22; id. Quint. 22, 71; id. Phil. 14, 8, 21; id. Leg. 2, 22, 57; Caes. B. C. 3, 17; Liv. 5, 3, 5; 6, 15, 11; 10, 9, 6.—

Opposed to another time specified:

itaque tum eos exire jussit. Post autem e provincia litteras ad conlegium misit, se, etc.,

Cic. N. D. 2, 4, 11:

itaque ut tum carere rege, sic pulso Tarquinio nomen regis audire non poterat,

id. Rep. 2, 30, 53; id. Mil. 21, 55:

sicut legatorum antea, ita tum novorum colonorum caede imbutis armis,

Liv. 4, 31, 7; 39, 22, 10; 9, 36, 1; 2, 52, 7; 4, 2, 10; 4, 57, 11;

21, 17, 1: et tum sicca, prius celeberrima fontibus, Ide,

Ov. M. 2, 218; Verg. A. 11, 33; Nep. Arist. 2, 3; id. Ham. 11, 7.—

In the historians in applying general statements or truths to the state of affairs spoken of: communi enim fit vitio naturae ut invisis atque incognitis rebus... vehementius exterreamur;

ut tum accidit,

Caes. B. C. 2, 4; 3, 68; id. B. G. 7, 3; 2, 6; id. B. C. 1, 80:

foedera alia aliis legibus, ceterum eodem modo omnia fiunt. Tum ita factum accepimus,

Liv. 1, 24, 4; 1, 32, 14; 21, 31, 12.—

Denoting coincidence or inner connection with an action before mentioned = a temporal clause (tum = cum hoc fieret), then, on that occasion:

quis tum non ingemuit?

Cic. Vatin. 13, 31:

ne tum quidem hominum venustatem et facetias perspicere potuisti? i. e. cum coronam auream imponebant,

id. Fl. 31, 76: apud imperitos tum illa dicta sunt;

nunc agendum est subtilius,

id. Fin. 4, 27, 74:

itaque tum Stajenus condemnatus est,

i. e. in that trial, id. Clu. 36, 101; id. Sen. 7, 22:

M. Porcius Cato qui, asper ingenio, tum lenem mitemque senatorem egit,

Liv. 45, 25; Val. Max. 8, 3, 3:

sed tum supplicia dis... decernuntur,

Tac. A. 3, 64; 3, 72:

Graecia tum potuit Priamo quoque flenda videri,

Ov. M. 14, 474.—

With the occasion referred to specified in the same clause: Manlius... ex petulanti scurra in discordiis civitatis ad eam columnam tum suffragiis populi pervenerat,

Cic. Clu. 13, 39:

emisti tum in naufragio hujus urbis... tum, inquam, emisti ut, etc.,

id. Prov. Cons. 4, 7.—Repeated by anaphora: et Capitolinis injecit sedibus ignes. Tum statua Nattae, tum simulacra deorum, Romulusque et Remus cum altrice belua vi fulminis icti conciderunt, Cic. Div. 2, 20, 45;

so repeated seven times,

id. Rep. 1, 40, 62.—

Redundant, the time of the action being clear without it (esp. in Cic.):

atque hoc tum judicio facto... tamen Avitus Oppianicum reum statim non facit,

Cic. Clu. 20, 56:

itaque tum ille inopia et necessitate coactus ad Caepasios confugit,

id. ib. 20, 57; id. Brut. 23, 90; 39, 145; 43, 161; cf. id. Sull. 18, 51, where tum redundant occurs six times successively.—

In oblique discourse, referring to the time of the speaker, = nunc in direct discourse:

quando autem se, si tum non sint, pares hostibus fore?

if they were not now so, Liv. 3, 62, 1:

(dixit Sempronius)... nec tum agrum plebi, sed sibi invidiam quaeri,

id. 4, 44, 9; 4, 57, 4:

moenia eos tum transcendere non Italiae modo, sed etiam urbis Romanae,

id. 21, 35, 9; 5, 21, 7 (in this use nunc is also freq.).—

Referring to indefinite time.

Then, at such a time of the year, day, etc., at such a season:

tum denique tauros in gregem redigo (after Lyra rises),

Varr. R. R. 2, 5, 12; 1, 35 fin.; Col. 11, 2, 87.—

With the force of an indefinite temporal clause, at such a time, in such circumstances, i. e. when such a thing happens as has happened:

qui (porci) a partu decimo die habentur puri, ab eo appellantur sacres, quod tum ad sacrificium idonei habentur primum,

Varr. R. R. 2, 4, 16; 2, 7, 13:

deinde cibum sequitur somnus... quia plurima tum se corpora conturbant (i. e. cum cibum ceperunt),

Lucr. 4, 957; 3, 599; 4, 892; 4, 919;

4, 1030: quam regionem cum superavit animus... finem altius se efferendi facit. Tum enim sui similem et levitatem et calorem adeptus... nullam in partem movetur,

Cic. Tusc. 1, 19, 43; 1, 31, 75; 3, 23, 55; 4, 24, 54; Tac. Dial. 7.—

With the force of a conditional clause, then, in this instance, if so: immo res omnis relictas habeo prae quod tu velis. Ph. Tum tu igitur, qua causa missus es ad portum, id expedi (i. e. si ita est), Plaut. Stich. 2, 2, 39; id. Most. 5, 1, 55; id. As. 1, 1, 93; 2, 2, 64; 3, 3, 36; id. Aul. 3, 6, 31; id. Capt. 3, 4, 108; 4, 2, 78: non potitus essem;

fuisset tum illos mi aegre aliquot dies,

Ter. Phorm. 1, 3, 7; id. Eun. 2, 2, 50; 5, 1, 23; id. Hec. 3, 5, 12:

ego C. Caesaris laudibus desim, quas, etc.? Tum hercule me confitear non judicium aliquod habuisse,

Cic. Planc. 39, 93: scribant aliquid Isocrateo more...;

tum illos existimabo non desperatione formidavisse genus hoc,

id. Or. 70, 235; id. Font. 21, 49 (17, 39); id. Tusc. 1, 35, 85; id. Fam. 9, 8, 2; Ov. H. 18 (19), 81: vellem tam ferax saeculum haberemus...;

tum ego te primus hortarer, etc.,

Plin. Ep. 4, 15, 8.—

Referring to future time.

To a definite time before mentioned:

ut sit satius perdere Quam aut nunc manere tam diu, aut tum persequi,

i. e. after my future return, Ter. Ad. 2, 2, 27:

jam nunc mente prospicio quae tum studia hominum, qui concursus futuri sint,

Cic. Div. in Caecin. 13, 42; id. Verr. 1, 13, 37; 1, 10, 30; id. Prov. Cons. 7, 17; id. Marcell. 9, 30:

tum meae... Vocis accedet bona pars,

Hor. C. 4, 2, 45.—

With the force of a conditional clause (cf. 3. b, supra), then, in this instance, if so: specta, tum scies. Plaut. Bacch. 4, 9, 100; cf.:

quom videbis, tum scies,

id. ib. 1, 2, 37: tuom incendes genus;

Tum igitur aquae erit tibi cupido, etc.,

id. Trin. 3, 2, 50; id. Curc. 2, 3, 17:

confer sudantes, ructantes, refertos epulis... tum intelleges, etc.,

Cic. Tusc. 5, 34, 100; id. Planc. 18, 45; id. Phil. 2, 45, 115:

agedum, dictatorem creemus... Pulset tum mihi lictorem qui sciet, etc.,

Liv. 2, 29, 12; Cic. Phil. 10, 3, 6; id. Or. 23, 78; 71, 235; Liv. 4, 22, 11; 5, 16, 10; 9, 11, 4.—

Referring to a time subsequent to a time mentioned, then, thereupon.

Simple sequence in time.

Time proper (only of an immediate sequence;

otherwise deinde, postea, etc., are used): tum cum corde suo divum pater atque hominum rex Effatur, etc.,

Enn. Ann. 179:

dico ei quo pactod eam viderim erilem nostram filiam sustollere. Extimuit tum illa,

Plaut. Cist. 2, 3, 9; id. Bacch. 3, 3, 29; id. As. 4, 1, 58: tum ille egens forte adplicat Primum ad Chrysidis patrem se. Ter. And. 5, 4, 21; id. Eun. 3, 1, 17; Cato, R. R. 48 (49); 135 (136); so id. ib. 112 (113): equos quinto anno... amittere binos (dentes);

tum renascentes eis sexto anno impleri,

Varr. R. R. 2, 7, 2 sq.: collo [p. 1909] cari jussit hominem in aureo lecto, abacosque complures ornavit... Tum ad mensam eximia forma pueros jussit consistere, eosque, etc., Cic. Tusc. 5, 21, 61:

dixerat hoc ille, cum puer nuntiavit venire ad eum Laelium... Tum Scipio e cubiculo est egressus, etc.,

id. Rep. 1, 12, 18; id. Div. 2, 66, 135; id. Clu. 14, 40; id. Cat. 3, 5, 10; id. Ac. 2, 5, 13; id. Div. 1, 35, 77:

hostes suos ab oppugnatione reduxerunt. Tum suo more conclamaverunt ut, etc.,

Caes. B. G. 5, 26; cf. id. ib. 7, 64; 5, 43 fin.;

5, 48: adsurgentem ibi regem cuspide ad terram adfixit. Tum spolia caputque abscisum spiculo gerens... hostes fudit,

Liv. 4, 19, 5; 5, 21, 1; 1, 26, 9; 1, 18, 10; 1, 20, 1; 1, 22, 6; 1, 28, 4; 1, 28, 9; 2, 24, 4;

3, 8, 11, etc.: tum Caesar cum exercitu Thessaliam petit,

Vell. 2, 52, 1; Val. Max. 5, 1, 3; Curt. 4, 3, 7; Tac. A. 3, 28; 11, 35; id. H. 4, 84; Ov. M. 2, 122; 4, 80; 7, 121; 10, 481; 14, 386; Flor. 1, 13, 12; Gell. 1, 19, 5; 1, 23, 5.—

In partic., foll. by an abl. absol.:

tum, prope jam perculsis aliis tribunis, A. Verginius Caesoni capitis diem dicit,

Liv. 3, 11, 9; 8, 32, 1; 10, 29, 12:

tum omni spe perdita, Meherdates dolo ejus vincitur, traditurque victori,

Tac. A. 12, 15; 12, 16:

tum, ferro extracto, confestim exanimatus est,

Nep. Epam. 9, 4.—

Implying a connection between two events, hence, under these circumstances, accordingly, thereupon:

at pater omnipotens ira tum percitus acri... Phaethonta... Deturbavit in terram,

Lucr. 5, 399:

madefactum iri Graeciam sanguine... tum neque te ipsum non esse commotum, Marcumque Varronem et M. Catonem... vehementer esse perterritos,

Cic. Div. 1, 32, 68; cf. id. ib. 1, 34, 76; Caes. B. G. 4, 25; cf. id. ib. 5, 49; 5, 51;

7, 59: quippe quibus nec domi spes prolis, nec cum finitimis conubia essent. Tum ex consilio patrum Romulus legatos circa vicinas gentes misit,

Liv. 1, 9, 2; 3, 26, 1; 3, 31, 7; 4, 45, 7.—

Enumeration of a series of events; the co-ordinate clauses introduced by tum... tum, or primum (primo)... deinde... tum, etc.

Succession of time proper:

ducem Hannibali unum e concilio datum (a Jove), tum ei ducem illum praecepisse ne respiceret, illum autem respexisse, tum visam beluam vastam, etc.,

Cic. Div. 1, 24, 49; 1, 27, 57; 2, 28, 58 sq.:

primo... deinde... tum... tum,

id. Fin. 1, 16, 50; 5, 23, 65; id. Tusc. 5, 2, 5:

primum... deinde... tum... postremo,

id. N. D. 2, 1, 3; 3, 3, 6: primum colonos inde Romanos expulit: inde in Latinam viam transgressus, etc., inde Lavinium recepit; tum deinceps Corbionem, Vitelliam;

postremum, etc.,

Liv. 2, 39, 4:

primi consules sub jugum missi, tum ut quisque gradu proximus erat, tum deinceps singulae legiones,

id. 9, 6, 1:

primo... deinde... tum... tum,

id. 21, 22, 8; id. praef. 9; 3, 28, 8: 5, 39, 7;

23, 23, 6: deinde... deinde... Tum... post quas, etc.,

Curt. 3, 3, 24: primum... deinde... deinde... tum... postea, Masur. Gabin. ap. Gell. 5, 13, 5; Gai. Inst. 4, 60.—

So in partic.: tum (also hic, et;

not deinde or postea), to denote the succession of speakers in dialogue: immo duas dabo, inquit adulescens... Tum senex ille: Si vis, inquit, quattuor sane dato,

Plaut. Stich. 4, 1, 46 dub.:

tum Piso... inquit, etc. Tum Quintus... inquit, etc. Hic ego... inquam, etc. Tum ille... inquit, etc. Tum Piso... inquit, etc. Et ille ridens... inquit, etc. Tum Piso exorsus est, etc.,

Cic. Fin. 5, 1, 2 sqq.:

tum Atticus... inquit, etc. Tum ille... inquit, etc. Tum Brutus, etc. Tum ille, etc. Tum Atticus, etc. Tum Pomponius... inquit, etc.,

id. Brut. 3, 11 sqq., and through the whole treatise; cf. id. Ac. 1, 2, 4; 1, 3, 9; 1, 4, 13; 1, 12, 43 and 44; 2, 19, 63; id. N. D. 1, 6, 15 sqq.; id. Rep. 1, 13, 19 sqq.; Liv. 7, 10, 2 sqq.; 23, 12, 8; Tac. Dial. 3; 15; 25; 42; Gell. 3, 1, 11 sqq.; 18, 1, 9 sqq.; Ov. M. 14, 594.—

Transf., of sequence or succession of thought, passing into mere co-ordination (v. C. 2. b, g), then... again... furthermore:

qui mi in cursu obstiterit, faxo vitae is obstiterit suae. Prius edico ne quis, etc. Tum pistores scrofipasci qui, etc. Tum piscatores.... Tum lanii autem qui, etc.,

Plaut. Capt. 4, 2, 28; 4, 2, 34; 4, 2, 39: (res familiaris) primum bene parta sit, tum quam plurimis se utilem praebeat, deinde augeatur ratione, diligentia, etc., Cic. Off. 1, 26, 92; id. Ac. 2, 47, 146; id. Tusc. 1, 28, 68 sq.; 5, 40, 117; id. Ac. 2, 10, 30; id. de Or. 1, 42, 190; id. Cat. 4, 3, 5; id. Agr. 1, 2, 5; id. Clu. 2, 6; Liv. 3, 26, 11.—

Hence, as co-ordinating conjunction, introducing an additional assertion, or thought.

Alone, = praeterea, and then, besides, also, moreover, on the other hand (freq. in ante-class. style and in Cic.;

rare in Livy and post-Aug. prose): argenti aurique advexit multum, lanam purpuramque multam... tum Babylonica peristromata, etc.,

Plaut. Stich. 2, 3, 54; id. Rud. 2, 4, 10; id. Bacch. 4, 3, 71; 4, 8, 17; id. Ps. 3, 2, 78; id. Aul. 1, 2, 6; 1, 3, 16; id. Men. 5, 5, 41; id. Mil. 4, 2, 13; id. Pers. 1, 3, 15; 4, 2, 3; Ter. And. 1, 5, 27; 1, 2, 21; 2, 3, 7; id. Eun. prol. 4; 5, 6, 15; id. Heaut. 2, 1, 16; Lucr. 4, 680; cf. id. 1, 494; 4, 1152:

magnum ingenium L. Luculli, magnumque optimarum artium studium, tum omnis ab eo percepta doctrina... caruit omnino rebus urbanis,

Cic. Ac. 2, 1, 1; 2, 14, 43; id. Div. 1, 24, 50; 1, 42, 94; id. de Or. 1, 46, 201; id. Off. 1, 6, 19; id. Fin. 1, 6, 21; 2, 16, 53; id. Leg. 1, 5, 17; 1, 9, 26; id. Rab. Post. 14, 40; id. Phil. 13, 12, 26:

altera ex parte Bellovaci instabant, alteram Camulogenus tenebat: tum legiones a praesidio interclusas maximum flumen distinebat,

Caes. B. G. 7, 59; id. B. C. 3, 49: naves convenerunt duae Punicae quinqueremes;

duae ab Heraclea triremes... tum quinque Rhodiae quadriremes,

Liv. 42, 56, 6; 1, 40, 4; Sen. Vit. Beat. 3, 4; Just. 5, 10, 3.—Sometimes connecting two terms of the same clause, with the force of cum... tum (v. infra, 3. d.):

quot me censes homines jam deverberasse, hospites tum civis?

Ter. Phorm. 2, 2, 14:

faciendum est igitur nobis ut... veteranorum, tum legionis Martiae quartaeque consensus... confirmetur,

Cic. Phil. 3, 3, 7; Liv. 28, 43, 1 (in co-ordination often with etiam, autem, and sometimes with praeterea and porro; v. III. infra).—

Tum as correlative of a preceding tum.

With an added assertion or thought: ita est haec hominum natio: voluptarii atque potatores, Tum sycophantae... plurimi In urbe habitant;

tum meretrices mulieres Nusquam perhibentur blandiores gentium,

Plaut. Men. 2, 1, 35; id. Ep. 2, 2, 28; id. Mil. 3, 1, 100; 3, 1, 102.—

Tum... tum = nunc... nunc (modo... modo), sometimes... sometimes, now... now, at one time... at another (freq. in Cic., not in Caes., rare in Liv., and very rare in postAug. writers):

tum huc, tum illuc inretitos impedit piscis,

Plaut. Truc. 1, 1, 17:

tum hoc mihi probabilius, tum illud videtur,

Cic. Ac. 2, 43, 134:

mihi... tum hoc tum illud probabilius videtur,

id. Off. 3, 7, 33; so id. Am. 4, 13; id. Sen. 13, 45; id. Top. 7, 31; id. N. D. 2, 19, 49:

(alvus) tum restringitur, tum relaxatur,

id. ib. 2, 54, 136; id. Rep. 3, 13 (14), 23; id. Leg. 2, 7, 16; id. Or. 63, 212; id. Sen. 3, 7; id. Inv. 1, 37, 66:

dictator tum appellare tum adhortari milites,

Liv. 8, 39, 4; Suet. Ner. 1; Gell. 1, 11, 15.—Tum may be repeated several times:

plerique propter voluptatem tum in morbos graves, tum in damna, tum in dedecora incurrunt,

Cic. Fin. 1, 14, 47; 3, 7, 26;

so three times,

id. N. D. 1, 12, 29; 1, 14, 37; 1, 15, 39; id. Inv. 1, 52, 98; id. Or. 3, 45, 177; id. Off. 1, 7, 22; id. Leg. 2, 17, 43; id. Top. 25, 96;

four times,

id. N. D. 1, 43, 120; 2, 20, 52; 2, 39, 101; id. Verr. 2, 4, 34, § 75;

five times,

id. N. D. 2, 5, 14; id. Inv. 1, 13, 17; 1, 41, 76; id. Verr. 2, 5, 36, § 94;

six times,

id. ib. 1, 53, 120;

seven times,

Quint. 9, 4, 133;

nine times,

Cic. N. D. 2, 50, 51.—And in chronological order (to be distinguished from the instances B. 2. a and g):

Atheniensium (rem publicam constituerunt) tum Theseus, tum Draco, tum Solo, tum Clisthenes, tum multi alii,

at different times, successively, Cic. Rep. 2, 1, 2.—

Preceded or followed by other co-ordinate words (alias, modo, aliquando, aut... aut, nunc... nunc):

ex quo intellegitur qualis ille sit quem tum moderatum, alias modestum, tum temperantem, alias constantem continentemque dicimus,

Cic. Tusc. 4, 16, 36:

tum... tum... aliquando,

id. Div. 2, 2, 6:

tum... tum... aut... aut,

id. Or. 61, 204:

modo... tum autem,

id. N. D. 2, 40, 142:

nunc... nunc... tum... tum,

Flor. 1, 17, 5.—

Tum... tum = et... et, both... and, not only... but also, partly... partly, without regard to time, the second term being frequently strengthened by etiam (mostly post-Aug.):

Milo Compsam oppugnans, ictusque lapide tum Clodio, tum patriae, quam armis petebat, poenas dedit,

Vell. 2, 68, 3:

Muciam et Fulviam, tum a patre, tum a viro utramque inclitam,

Val. Max. 9, 1, 8:

Caesar Pompejo tum proprias, tum etiam filiae lacrimas reddidit,

id. 5, 1, 10; Quint. 7, 3, 18; Sen. Q. N. 4, 2, 28; id. Clem. 1, 19, 2; Front. Aquaed. 1; Tac. A. 12, 33; Suet. Tit. 3; Nep. praef. 8;

and with etiam,

Val. Max. 2, 2, 8; 5, 9, 1; 7, 6 prooem.; Nep. Them. 2, 3.—

As correlative with a preceding cum, introducing particular after a universal or a stronger or more important assertion after a weaker or less important.

Connecting complete sentences with different predicates, cum... tum = as... so, while... (tum being not translated; ante-class. cum always with indic.; class. with subj. or indic.):

quom antehac te amavi, et mihi amicam esse crevi... tum id mihi hodie aperuisti,

Plaut. Cist. 1, 1, 2; id. Truc. 4, 1, 6:

quom id mihi placebat, tum uno ore omnes omnia Bona dicere,

Ter. And. 1, 1, 69; id. Phorm. 1, 4, 10:

quae cum res tota ficta sit pueriliter, tum ne efficit quidem quod vult,

Cic. Fin. 1, 6, 19; id. Tusc. 5, 39, 13; id. Fam. 13, 16, 1; and so with subj., id. N. D. 1, 1, 1; id. Off. 3, 2, 5; id. Lael. 7, 23; id. Brut. 39, 145; 11, 250:

cum omnium rerum simulatio est vitiosa, tum amicitiae repugnat maxime,

id. Lael. 25, 91; id. Div. 2, 27, 58; and so with indic., id. Planc. 33, 80; id. Tull. 4, 8; id. Div. in Caecil. 20, 65; id. Sest. 1, 2; id. Fam. 16, 4, 4:

haec cum merito ejus fieri intellegebat, tum magni interesse arbitrabatur, etc.,

Caes. B. G. 5, 4; 3, 16; id. B. C. 1, 58; Liv. 3, 34, 1; 4, 53, 4.—

Clauses with the same predicate, which is placed after the first clause (always with indic.):

nam mihi, cum multa eximie divineque videntur Athenae tuae peperisse, tum nihil melius illis mysteriis quibus, etc.,

Cic. Leg. 2, 14, 36; id. Tusc. 4, 18, 42; id. Phil. 2, 5, 12; Liv. 4, 46, 10; 6, 38, 10.—

Clauses with a common predicate placed before both co-ordinate terms, cum... tum = not only, but also; as... so especially:

visa est Arcesilae cum vera sententia, tum honesta et digna sapiente,

Cic. Ac. 2, 24, 77; id. Fin. 1, 16, 51; 2, 35, 119; 3, 1, 3:

movit patres conscriptos cum causa tum auctor,

Liv. 9, 10, 1; 4, 57, 2; Suet. Ner. 46 init. —

With a common predicate after both co-ordinate terms:

quom virum tum uxorem, di vos perdant,

Plaut. Men. 4, 2, 103:

luxuria cum omni aetati turpis tum senectuti foedissima est,

Cic. Off. 1, 34, 123; id. Clu. 59, 161; id. Verr. 2, 1, 34, § 86; id. N. D. 1, 21, 57; id. Deiot. 9, 26; id. Clu. 16, 46:

concitatos animos flecti quam frangi putabat cum tutius tum facilius esse,

Liv. 2, 23, 15; 6, 9, 8; 1, 57, 1; 10, 26, 13; Tac. Dial. 5.—With tum several times repeated:

quem pater moriens cum tutoribus et propinquis, tum legibus, tum aequitati magistratuum, tum judiciis vestris commendatum putavit,

Cic. Verr. 2, 1, 58, § 151; cf. esp. id. Planc. 40, 95. —

Tum, in this construction, is freq. strengthened,

By vero:

cum haec sunt videnda, tum vero illud est hominis magni, etc.,

in particular, Cic. Clu. 58, 159; id. Mur. 27, 55; id. Phil. 3, 5, 12; 7, 3, 9; cf. id. Or. 1, 23, 106; 3, 16, 60; Liv. 34, 39, 9; Quint. 12, 1, 25.—

By maxime, above all, most of all, especially, chiefly:

cum omnibus in rebus temeritas in adsentando turpis est, tum in eo loco maxime in quo ju dicandum est quantum, etc.,

Cic. Div. 1, 4, 7; id. Tusc. 4, 1, 1; 5, 12, 36; id. Rosc. Am. 25, 69:

cum infamia atque indignitas rei impediebat, tum maxime quod, etc.,

Caes. B. G. 7, 56; Sall. J. 43, 5; Liv. 1, 8, 2; Suet. Claud. 30; Quint. 6, 1, 29.—

By praecipue, especially, chiefly, above all:

cum omnium sociorum provinciarumque rationem diligenter habere debetis, tum praecipue Siciliae,

Cic. Verr. 2, 2, 1, § 2; id. Fam. 13, 11, 3:

fortuna quae plurimum potest cum in reliquis rebus, tum praecipue in bello,

Caes. B. C. 3, 68; Liv. 22, 43, 11; 1, 40, 3; Quint. 1, 1, 29; 1, 10, 13; 5, 10, 106; Plin. Ep. 4, 3, 2.—

By inprimis, chiefly, principally:

cum multa non probo, tum illud inprimis quod, etc.,

Cic. Fin. 1, 6, 18; id. Fam. 12, 22, 3.—

By cumprimis, chiefly, principally: quapropter bene cum superis de rebus habenda Nobis est ratio... tum cumprimis Unde anima atque animi constet [p. 1910] natura videndum, Lucr. 1, 131.—

By certe, especially, at least, assuredly:

at cum de plurimis eadem dicit, tum certe de maximis,

Cic. Fin. 4, 5, 13; id. Fam. 7, 4; cf. Quint. 2, 1, 10.—

By nimirum, assuredly, undoubtedly:

cum plurimas... commoditates amicitia contineat, tum illa nimirum praestat omnibus quod, etc.,

Cic. Am. 7, 23. —

By etiam, besides, as well:

cum omnes omnibus ex terris homines improbos audacesque collegerat, tum etiam multos fortes viros et bonos... tenebat,

Cic. Cael. 6, 14; id. Ac. 2, 10, 31; id. Tusc. 1, 1, 2:

quos tu cum memoriter, tum etiam erga nos amice et benevole collegisti,

id. Fin. 1, 10, 34; id. Verr. 2, 3, 23, § 56:

cum sua virtute, tum etiam alienis vitiis,

id. Leg. 23, 67; id. Fin. 2, 12, 38; id. N. D. 2, 37, 95; id. de Or. 3, 60, 225; Liv. 1, 21, 2; 7, 23, 6; 7, 32, 10; Val. Max. 7, 2, 3; 3, 2, 10; 9, 6, 3; Quint. 9, 1, 20; 9, 4, 143.—

By quoque, also, besides, as well:

cum potestas major, tum vir quoque potestati par hostes trans Anienem submovere,

Liv. 4, 17, 11; 1, 22, 2; cf. Quint. 12, 10, 72.—

By et, also, besides, too:

cujus mortem cum luctus civitatis, tum et dictaturae undecim insignem fecere,

Just. 19, 1, 7.—

By praeterea, moreover, besides:

dicimus C. Verrem cum multa libidinose fecerit, tum praeterea quadringentiens sestertium ex Sicilia abstulisse,

Cic. Verr. 1, 18, 56.

Tum as correlative of dependent clauses (freq. in ante - class. writings and Cic., rare in post-Aug. writings).

With temporal clauses, introduced by cum, = at the time when, at a time when.

Referring to definite past time.

Tum as antecedent of cum:

jam tum cum primum jussit me ad se arcessier, Roget quis, Quid tibi cum illa?

Ter. Eun. 3, 3, 4; id. Heaut. 2, 3, 21:

qui (Hercules) tum dolore frangebatur cum immortalitatem ipsa morte quaerebat,

Cic. Tusc. 2, 8, 20:

bene apud majores nostros senatus tum cum florebat imperium decrevit ut, etc.,

id. Div. 1, 41, 91; id. Phil. 2, 44, 114; id. Div. 1, 17, 30; id. Verr. 2, 2, 66, § 160; id. Clu. 33, 89; id. Verr. 1, 2, 5; id. Brut. 2, 7; 23, 89; id. Off. 3, 27, 100; id. Agr. 2, 24, 64; id. Phil. 2, 39, 100; 3, 4, 11:

tum mittendos legatos fuisse cum Perseus Graecas urbes obsideret,

Liv. 45, 3, 7:

tum cum Vipereos sparsi... dentes,

Ov. M. 4, 572; id. H. 3, 23; Val. Max. 6, 1, 12.—After pluperf.:

nam tum cum in Asia res magnas permulti amiserant scimus Romae solutione impedita fidem concidisse,

Cic. Imp. Pomp. 7, 19; Val. Max. 3, 6, 1; 2, 8, 15 fin. —Tum inserted in the temporal clause:

cum Davo egomet vidi jurgantem ancillam... quom ibi me adesse neuter tum praesenserat,

Ter. And. 5, 1, 20.—

Tum, introducing the apodosis of the temporal clause (generally not transl. in Engl.).

Of coincident events, cum... tum = while: quom genui tum morituros scivi, Enn. ap. Cic. Div. 1, 58, 132 (Trag. Rel. v. 361 Vahl.); Ter. Phorm. 3, 2, 18:

cum minime videbamur, tum maxime philosophabamur,

Cic. N. D. 1, 3, 6; id. Agr. 2, 11, 26; id. Cael. 26, 63; id. Phil. 3, 5, 13:

cum pavida mulier nullam opem videret, tum Tarquinius fateri amorem, orare, etc.,

Liv. 1, 58, 3; 5, 11, 4. —

Tum = deinde, usu. after a pluperf.:

id cum Sulla fecisset, tum ante oppidum Nolam Samnitium castra cepit,

Cic. Div. 1, 33, 72; id. Brut. 92, 319; id. Ac. 2, 3, 9; 2, 3, 15; id. Fin. 1, 8, 26; id. Tusc. 4, 20, 45; id. Div. 1, 25, 53; 2, 2, 7; id. Rep. 2, 25, 47; Liv. 21, 11, 8; cf. id. 1, 26, 7; 23, 22, 4.—Inserted in the apodosis:

cum jam humanae opes egestae a Veis essent, amoliri tum deum dona,

Liv. 5, 22, 3.—

Referring to definite present time:

quem esse negas, eundem esse dicis. Cum enim miserum esse dicis, tum eum qui non sit, dicis esse,

Cic. Tusc. 1, 6, 12.—

Referring to indefinite time.

As antecedent of the clause, = at the time when, at a time when, whenever: hominum inmortalis est infamia;

etiam tum vivit quom esse credas mortuam,

Plaut. Pers. 3, 1, 28; id. As. 1, 3, 55; id. Merc. 3, 2, 7; Cato, R. R. 31:

nec sibi enim quisquam tum se vitamque requirit Cum pariter mens et corpus sopita quiescunt,

Lucr. 3, 919; 4, 444; 4, 455;

4, 1166: omnis praedictio mali tum probatur cum ad praedictionem cautio adjungitur,

Cic. Div. 2, 25, 54; id. Fin. 2, 32, 104; id. N. D. 2, 3, 9: tum cum sine pondere suci Mobilibus ventis arida facta volant, Ov. H. 5, 109; Cic. Ac. 1, 12, 44; 2, 27, 88; id. Fin. 4, 8, 20; id. Tusc. 3, 9, 20; 5, 26, 73; id. N. D. 1, 4, 9; id. Off. 1, 27, 93.—Tum maxime... cum plurimum = eo magis quo magis:

eam (partem animi) tum maxime vigere cum plurimum absit a corpore,

Cic. Div. 1, 32, 70; so, cum maxime... tum maxime; v. b. a foll.—

Tum introducing the apodosis.

As coincident:

quom amamus, tum perimus,

Plaut. Truc. 1, 2, 94:

ulmus, cum folia cadunt, tum iterum tempestiva est,

Cato, R. R. 17; so id. ib. 155 (156):

cum ea quae quasi involuta fuerunt, aperti sunt, tum inventa dicuntur,

Cic. Ac. 2, 8, 26; id. Fin. 5, 10, 29; 1, 17, 57; id. N. D. 2, 52, 129; 1, 19, 49; id. Imp. Pomp. 6, 15.—Cum maxime... tum maxime = quo magis eo magis:

nam quom pugnabant maxume, ego tum fugiebam maxume,

Plaut. Am. 1, 1, 45:

quamobrem omnes, cum secundae res sunt maxume, tum maxume Meditari secum oportet, etc.,

Cic. Tusc. 3, 14, 30 poet. —

As subsequent:

ad legionem quom itum, adminiculum eis danunt tum jam aliquem cognatum suum,

Plaut. Most. 1, 2, 47:

eo cum accessit ratio argumentique conclusio... tum et perceptio eorum omnium apparet,

Cic. Ac. 2, 10, 30; 2, 41, 128; id. Fin. 5, 9, 24; 1, 20, 69; 5, 15, 41; id. Tusc. 1, 4, 8; 1, 24, 58; 3, 2, 3; id. N. D. 2, 48, 123; id. Div. 2, 19, 44.—

Referring to future time.

Tum as antecedent of cum:

quom mi haec dicentur dicta, tum tu, furcifer, quasi mus in medio pariete vorsabere,

Plaut. Cas. 1, 51; id. Bacch. 3, 4, 20:

non committam ut tum haec res judicetur cum haec frequentia Roma discesserit,

Cic. Verr. 1, 18, 54; id. Agr. 2, 17, 44; 2, 25, 67; id. Fin. 4, 22, 62; id. Tusc. 1, 20, 46; Liv. 23, 13, 4; 41, 10, 7; Ov. M. 2, 651; id. H. 15, 293; Nep. Them. 6, 5.—

Tum introducing the apodosis:

quom videbis, tum scies,

Plaut. Bacch. 1, 2, 37; 4, 6, 30:

de quo cum perpauca dixero, tum ad jus civile veniam,

Cic. Leg. 1, 12, 34; id. Clu. 2, 6; 4, 9; Liv. 3, 56, 10.—

With temporal clause, introduced by ubi.

Tum as antecedent of the clause (very rare):

vitem novellam resecare tum erit tempus ubi valebit,

Cato, R. R. 33:

tum tu igitur demum id adulescenti aurum dabis, ubi erit locata virgo in matrimonium?

Plaut. Trin. 3, 3, 52.—

Tum introducing the apodosis.

Referring to definite past time (tum always = deinde):

ubi eorum dolorem majorem quam ceterorum cognovi, tum meum animum in illos, tum mei consilii causam proposui, tum eos hortatus sum, etc.,

Cic. Verr. 2, 4, 63, § 140; Sall. J. 94, 3:

ubi illuxit, et Romanis Punica et Gallica arma cognita, tum dubitationem exemere,

Liv. 25, 10, 5; 1, 9, 10; 4, 57, 3; 9, 43, 16; 21, 25, 12; 23, 11, 4.—

Referring to indefinite time:

post ubi tempust promissa jam perfici, Tum coacti necessario se aperiunt,

Ter. And. 4, 1, 8: Cato, R. R. 3 init.; 17:

ubi jam morbi se flexit causa... Tum quasi vaccillans primum consurgit,

Lucr. 3, 503; 6, 129; 6, 526.—

Referring to future time:

otium ubi erit, tum tibi operam ludo et deliciae dabo,

Plaut. Rud. 2, 4, 13; id. Stich. 4, 2, 14:

ubi tu voles, Ubi tempus erit, sat habet si tum recipitur,

Ter. Eun. 3, 2, 32; Plaut. Truc. 4, 4, 18; id. Bacch. 4, 3, 72; id. Pers. 4, 7, 19; id. Cas. 3, 2, 27:

ut ubi id interrogando argumentis firmavero, tum testes ad crimen accommodem,

Cic. Verr. 1, 18, 55:

ubi haerere jam aciem videris, tum terrorem equestrem infer,

Liv. 6, 12, 10; 22, 55, 8.—

With a temporal clause introduced by postquam.

Tum as antecedent of the clause (very rare):

Flaminius qui ne quieto quidem hoste ipse quieturus erat, tum vero postquam res sociorum ante oculos prope suos ferri vidit, suum id dedecus ratus, etc.,

Liv. 22, 3, 7; Val. Max. 3, 8, 1 (v. infra, III. A. 2. a. b).—

Tum introducing the apodosis (always = deinde).

Referring to definite past time:

posteaquam e portu piratae exierunt, tum coeperunt quaerere homines, etc.,

Cic. Verr. 2, 5, 38, § 100; Sall. J. 106, 6; 84, 1; id. Cat. 51, 40 (al. tunc):

postquam satis virium collectum videbat, tum ex suis unum sciscitatum Romam ad patrem misit,

Liv. 1, 54, 5; 3, 66, 5; 6, 13, 4; 22, 48, 4; 25, 10, 6; Gell. 5, 3, 6.—

Referring to indefinite time: postquam vero commoditas quaedam... dicendi copiam consecuta est, tum ingenio freta malitia pervertere urbes adsuevit, Cic. Inv. 1, 2, 3.—

With a temporal clause introduced by ut.

Tum as antecedent of the clause (very rare):

tum vero ingentem gemitum dat Ut spolia, ut currus, utque ipsum corpus amici... conspexit,

Verg. A. 1, 485; cf. id. ib. 12, 218.—

Tum introducing the apodosis.

Of definite past time:

nam ut dudum adcurrimus ad Alcesimarchum... tum mi, puto, prae timore hic excidisse Cistellam,

Plaut. Cist. 4, 2, 46:

sed ut intellectum est quantam vim haberet accurata... oratio, tum etiam magistri dicendi multi subito exstiterunt,

Cic. Brut. 8, 30; id. Phil. 9, 4, 9; Liv. 24, 44, 10; id. 21, 54, 9; 23, 34, 6.—

Referring to future time:

neque ut quaeque res delata ad nos erit, tum denique scrutari locos debemus,

Cic. de Or. 2, 34, 146:

traditum esse ut quando aqua Albana abundasset, tum, si eam Romanus rite emisisset, victoriam de Vejentibus dari (= si quando),

Liv. 5, 15, 11 Weissenb. ad loc.—

With a temporal clause introduced by quando.

Tum as antecedent of the clause.

Of definite past time:

auctoritatem senatus exstare sentio, tum, quando Alexandro mortuo, legatos Tyrum misimus,

Cic. Agr. 2, 16, 41.—

Of future time:

at scire tum memento quando id quod voles habebis,

Plaut. Capt. 2, 1, 41; id. Mil. 3, 1, 213; id. Most. 3, 1, 136; id. Men. 5, 7, 57:

utinam tum essem natus quando Romani dona accipere coepissent,

Cic. Off. 2, 21, 75.—

Tum introducing the apodosis.

Of indefinite time (quando = whenever):

quando esurio tum crepant (intestina),

Plaut. Men. 5, 5, 27; id. Truc. 1, 1, 15; id. Ps. 4, 7, 85:

quando mulier dotem marito dabat, tum quae ex suis bonis retinebat reciperare dicebatur,

Gell. 17, 6, 6; 7 (6), 14, 4.—

Of future time:

at tu, quando habebis, tum dato,

Plaut. Men. 3, 3, 23:

quando ab eadem parte sol eodemque tempore iterum defecerit, tum signis omnibus ad principium revocatis, expletum annum habeto,

Cic. Rep. 6, 22, 24:

quando mihi usus venerit, tum quaeram ex te atque discam,

Gell. 6 (7), 17, 4.—

In the apodosis after simul ac:

an simul ac nubes successere, ipse in eas tum Descendit (Juppiter), prope ut hinc teli determinet ictus?

Lucr. 6, 402.—

With a temporal clause introduced by dum.

Tum as antecedent:

sanctius visum est nomen Augusti, ut scilicet jam tum dum colit terras, ipso numine ac titulo consecretur,

Flor. 2, 33, 66 (4, 12, 66).—

Tum introducing the apodosis:

dum habeat, tum amet,

Plaut. Truc. 2, 1, 23:

dum se glomerant... tum pondere turris Procubuit,

Verg. A. 9, 540.—

As antecedent of quamdiu:

qui cum tibi amicus non modo tum fuerit quamdiu tecum in provincia fuerit, verum etiam nunc sit cum, etc.,

Cic. Verr. 2, 2, 24, § 58.—

Denoting a logical consequence after quando and cum:

quando ergo erga te benignus fui... tum te mihi benigne itidem addecet... referre gratiam,

Plaut. Rud. 5, 3, 35:

cum magnus numerus deesset, tum iste homo nefarius in eorum locum... substituere coepit cives Romanos,

Cic. Verr. 2, 5, 28, § 72.—

After relative clauses denoting time: qua tempestate Paris Helenam innuptis junxit nuptiis, Ego tum gravida expletis jam fere ad pariendum mensibus, Poet. ap. Cic. de Or. 3, 58, 219 (Trag. Rel. p. 246 Rib.).—

With conditional clauses.

With a conditional clause introduced by si, sin, ni (not nisi).

Tum as antecedent of clause:

tum pol ego interii, homo si ille abiit,

Plaut. Ps. 4, 1, 6; id. Men. 2, 2, 71; Ter. Heaut. 4, 3, 40:

si tenuis causa est, tum etiam argumentandi tenue filum,

Cic. Or. 36, 124; id. Rep. 1, 40, 62; 2, 9, 15; id. Fin. 1, 19, 63; id. N. D. 1, 6, 13; id. Verr. 2, 3, 47, § 112:

tum vero ego nequiquam Capitolium servaverim si civem in servitutem duci videam,

Liv. 6, 14, 4; 3, 9, 11; 6, 14, 4; 7, 34, 14; Cato ap. Plin. 29, 1, 7, § 14; Gell. 2, 12, 1 sq.; 4, 13, 1; 14, 2, 21.—

Tum introducing the apodosis:

si triduum hoc hic erimus, tum arbores in te cadent,

Plaut. Men. 2, 3, 30; id. Rud. 5, 2, 59; 3, 4, 49; id. As. 1, 3, 89; id. Rud. 1, 3, 13; id. Ps. 4, 1, 1; 4, 1, 48 (39); Ter. Eun. 2, 3, 64; 3, 1, 17; id. Phorm. 1, 3, 19; Cato, R. R. 26; cf. id. ib. 27:

quod si, ut spero, cepero, tum vero litteras publice mittam,

Cic. Fam. 2, 10, 3; id. Div. 1, 44, 100; cf. id. Ac. 2, 10, 32; id. Fin. 2, 4, 79; id. N. D. 3, 36, 87; id. Rep. 1, 43, 66: id. [p. 1911] Rosc. Am. 49, 142:

si dimicandum erit, tum tu in novissimos te recipito,

Liv. 7, 40, 13; 8, 10, 12; Hor. S. 1, 2, 97; Ov. M. 7, 32.—

Esp., denoting the consequences of perjury in ancient formulas of oaths: si ego injuste illos homines dedier mihi exposco, tum patriae compotem me numquam siris esse,

Liv. 1, 32, 7; 1, 24, 8; 22, 53, 11; hence, quid si falles? Me. Tum Mercurius Sosiae iratus siet, Plaut. Am. 1, 1, 239; 3, 2, 52; id. Aul. 4, 10, 50; cf. also Liv. 3, 64, 10.—

With a condition contrary to fact.

Tum, antecedent of clause:

tum esset ostentum, si anguem vectis circumplicavisset,

Cic. Div. 2, 28, 62; id. Verr. 2, 2, 68, § 164:

tum id audirem si tibi soli viveres,

id. Marcell. 8, 25; id. Fin. 4, 13, 33; id. Div. 2, 35, 73.—

Tum introducing the apodosis:

si quidem me amaret, tum istuc prodesset,

Ter. Eun. 3, 1, 56:

quodsi omnia nobis quae ad victum pertinent. suppeditarentur, tum optimo quisque ingenio, totum se in cognitione et scientia collocaret,

Cic. Off. 1, 44, 158. —

After an abl. absol.

With perfect participles (= postquam or cum... tum), mostly with denique, vero, demum.

Referring to definite past time:

ut morte ejus nuntiata tum denique bellum confectum arbitraretur,

Cic. Mur. 16, 34:

sed confecto proelio tum vero cerneres quanta vis animi fuisset in exercitu Catilinae,

Sall. C. 61, 1:

ita rebus divinis peractis tum de bello deque republica dictator rettulit,

Liv. 22, 11, 1; 2, 29, 1; 2, 29, 3; 3, 56, 1; 5, 50, 8; Plin. 11, 20, 22, § 68.—

Referring to indefinite time:

hisce omnibus rebus consideratis, tum denique id quod primum est dicendum, postremum soleo cogitare, quo utar exordio,

Cic. Or. 2, 77, 315.—

Referring to future time (the abl. absol. = a fut. perf.):

ita prope XL. diebus interpositis tum denique se responsuros esse arbitrantur,

Cic. Verr. 1, 10, 31; 1, 18, 54; id. Fin. 4, 13, 32; id. Scaur. Fragm. 10, 22.—

With pres. participles (post-class.):

tacentibus cunctis, tum ipse (dixit), etc.,

Just. 12, 15, 6.

Particular connections.

With other particles of time.

Jam tum, already at that time, i. e. earlier than might be anticipated:

jam tum erat suspitio Dolo malo haec fieri,

Ter. Eun. 3, 3, 8; cf. id. ib. 4, 4, 58; id. Phorm. 5, 8, 34:

quippe etenim jam tum divom mortalia saecla Egregias animo facies vigilante videbant,

Lucr. 5, 1169; 5, 1037:

ut mihi jam tum divinasse ille (Romulus) videatur hanc urbem sedem aliquando summo esse imperio praebituram,

Cic. Rep. 2, 5, 10; 2, 7, 12; id. Div. 2, 57, 118; id. Tusc. 4, 2, 4:

jam tum in Palatio monte Lupercal hoc fuisse ludicrum ferunt,

Liv. 1, 5, 1; 1, 7, 16; 1, 41, 7; 10, 21, 14;

24, 49, 1: ut jam tum qualis futurus esset ostenderet,

Suet. Dom. 1; Curt. 4, 6, 29.—

Tum demum and tum denique, then only, then at length, then at last, not till then, i. e. later than might be expected, implying delayed action.

Tum demum.

In gen.:

adversisque in rebus noscere qui sit. Nam verae voces tum demum pectore ab imo Eiciuntur,

Lucr. 3, 58:

tum demum Liscus, oratione Caesaris adductus, quod antea tacuerat proponit,

Caes. B. G. 1, 17; 5, 33; Sall. J. 46, 1:

nec ante in campum degressi sunt quam, etc. Tum demum castra Etruscorum pro moenibus Fidenarum posita,

Liv. 4, 17, 12; 45, 12, 6; 2, 20, 11; 5, 39, 2; 23, 19, 15 et saep.; Val. Max. 1, 6, 10; 1, 7, 4; Curt. 3, 12, 12; Tac. A. 3, 18; 3, 47.—

In partic., referring to clauses introduced by cum, ubi, si, or abl. absol. (v. II. A. B. L. M.), denoting absolute restriction to the terms of the clause:

imo etiam ubi expolivero, magis hoc tum demum dices,

Plaut. Poen. 1, 1, 60:

tum demum mihi procax Academia videbitur si aut consenserint omnes, aut, etc.,

Cic. N. D. 1, 6, 13:

cum is Casilini eo die mansurum dixisset, tum demum cognitus est error,

Liv. 22, 13, 8; Vell. 2, 115, 4; Val. Max. 3, 8, 1 fin.; 7, 2, 4; Curt. 3, 11, 6; Plin. Ep. 8, 20, 7.—

Sometimes = nunc demum (anteclass.): victus es, Chaline. St. Tum nos demum vivere. Olympio. Gaudeo, Plaut. Cas. 2, 6, 65.—

Tum denique.

In gen.:

tum denique tauros in gregem redigo,

Varr. R. R. 2, 5:

injecta glaeba tumulus is (locus) ubi humatus est vocatur, ac tum denique multa religiosa jura complectitur,

Cic. Leg. 2, 22, 57; id. Fin. 3, 22, 76; id. Tusc. 3, 26, 61: nequiquam temptati ut tum denique desisterent impediendo bello, Liv. 4, 55, 5; Ov. M. 4, 519; 7, 857; 10, 664.—

Referring to clauses with cum, etc. (v. II. A. B. L. M.):

tum denique homines nostra intellegimus bona quom quae in potestate habuimus ea amisimus,

Plaut. Capt. 1, 2, 33:

quo cum venerimus, tum denique vivemus,

Cic. Tusc. 1, 31, 75; 3, 31, 75; id. Leg. 2, 4, 10; id. Rep. 1, 6, 11; so,

tum denique si,

id. Fam. 14, 2, 3; id. Q. Fr. 1, 1, 10, § 29; id. Verr. 2, 2, 1, § 1:

indicandum primum fuisse, dein petendum praesidium, postremo ni impetraretur, tum denique querendum,

Liv. 23, 43, 2; Cato ap. Plin. 17, 18, 29, § 126 (for tum vero denique after ut, Cic. Phil. 9, 4, 9, v. II. D. 2. a).—

Tum primum (rarely primo), then for the first time:

tum genus humanum primum mollescere coepit,

Lucr. 5, 1014:

ludorum gratia quos tum primum anniversarios in circo facere constituisset,

Cic. Rep. 2, 7, 12; id. Sen. 21, 78; Caes. B. G. 7, 11:

ponte sublicio tum primum in Tiberi facto,

Liv. 1, 33, 6; 2, 41, 3; 39, 22, 2; 2, 20, 6; 39, 49, 4; Vell. 2, 37, 5; Tac. A. 2, 27; id. H. 4, 57; Curt. 3, 12, 26. —

With deinde, hic, postea, with consecutive force emphatic.

Deinde tum (very rare):

primum ea quae sumus acturi cogitare debemus, deinde tum dicere ac facere,

Varr. L. L. 6, 6, 62.—

Tum deinde.

= tum demum or tum denique, then at length, not till then, then only:

nonne optime patronus occurrat prius conviciis luxuriae, etc., tum deinde narret de bonis Pallae? etc.,

Quint. 4, 2, 27; 12, 10, 11:

emam, aedificabo, credam, exigam, honores geram: tum deinde lassam senectutem in otium referam,

Sen. Ep. 101, 4; Plin. 16, 44, 95, § 251.—So corresp. with cum:

quas cum solus pertulisset, tum deinde comitia collegae subrogando habuit,

Liv. 2, 8, 3 (Weissenb. demum, by conj.); Col. R. R. 1, 6, 13. —

= an emphatic deinde: nam praetermisit quod in prima parte sumere debuit;

tum deinde eodem ipso quod omiserat quasi proposito ad confirmandum aliud utitur,

Gell. 2, 8, 3; 13, 24 (23), 1; Just. 2, 1, 19.—

With hic:

hic tum repente Pacilius quidam accedit, ait, etc.,

Cic. Verr. 2, 2, 38, § 94:

hic ego tum ad respondendum surrexi,

id. Clu. 18, 51; 27, 73:

hic tum injectus est hominibus scrupulus,

id. ib. 28, 76; id. Sest. 11, 25.—

Tum postea:

tum postea complorantibus nostris, dies quidem tandem inluxit,

Gell. 19, 1, 3; so id. 14, 3, 10 (for quid tum postea, v. D. 1.).—

With interim:

unum, alterum, tertium annum Sassia quiescebat... Tum interim, Q. Hortensio, Q. Metello coss.... despondet ei filiam suam,

Cic. Clu. 64, 179.—

With particles of emphasis.

Tum vero (sometimes tum enimvero or enimvero tum), then indeed, at that crisis, then if not before, etc., or merely = emphatic then, denoting either coincidence or sequence of action.

In gen.:

discedit a Melino Cluentia. Tum vero illa egregia mater palam exsultare... coepit,

Cic. Clu. 5, 14; 22, 61; id. Agr. 1, 1, 3; id. Verr. 2, 5, 41, § 107:

semper equidem magno cum metu incipio dicere... tum vero ita sum perturbatus ut, etc.,

id. Clu. 18, 51:

tum vero dubitandum non existimavit quin ad eos proficisceretur,

Caes. B. G. 2, 8; 5, 37; id. B. C. 1, 82; 2, 42:

Aruns Tarquinius et Tullia minor... junguntur nuptiis. Tum vero in dies infestior Tulli senectus... coepit esse,

Liv. 1, 47, 1; 2, 22, 6; 4, 49, 13; 10, 19, 12; 21, 45, 9; 21, 58, 5; Ov. M. 2, 227; 7, 685; Curt. 4, 13, 1; 3, 11, 5; Tac. Agr. 37.—And in enumerations:

deinde... post autem... tum vero ipsam veterem Karthaginem vendunt,

Cic. Agr. 1, 2, 5.—

As correlative of temporal or conditional clauses, and after abl. absol.:

quod ubi Romam est nuntiatum, senatui metum injecit ne tum vero sustineri nec in urbe seditio, nec in castris posset,

Liv. 5, 7, 4; Sall. J. 94, 3:

tum vero... si,

Cic. Fin. 1, 19, 63; Liv. 6, 14, 4 (v. II. M. 1. a, b).—With cum, Liv. 32, 12, 1:

quae postquam frustra temptata rogumque parari... vidit, Tum vero gemitus... Edidit,

Ov. M. 2, 621; Sall. J. 106, 6; 84, 1; id. Cat. 51, 40; v. C. 1. b. (so, tum vero denique after ut, Cic. Phil. 9, 4, 9; v. II. D. 2. and M. 1.).—

Tum quidem, at that time, thereupon, then at least (usu. opposed to a later time): dixit sibi in somnis visum esse, etc. Et tum quidem incolumis exercitum liberavit; post triennium autem devovit se, etc., Cic. Div. 1, 24, 51; so,

actum quidem,

id. Fl. 25, 59; id. Lael. 11, 39:

et tum quidem ab Dio Perseus in interiora regni recepit se... post dies paucos, etc.,

Liv. 42, 39, 1; 1, 57, 10; 3, 2, 10;

7, 17, 3.—Often in resuming the narrative after a digression: ac tum quidem regem... filium appellat,

Curt. 4, 7, 25.—Merely emphatic:

Duillio Cornelioque coss. etiam mari congredi ausus est. Tum quidem ipsa velocitas classis comparatae victoriae auspicium fuit,

Flor. 1, 18 (2, 2), 7; so id. 1, 22 (2, 6), 20; 1, 40 (3, 5), 12.—With cum, Tac. Dial. 11.—

Ne tum quidem, not even then:

num quis horum miser hodie? Ne tum quidem, post spiritum extremum,

Cic. Tusc. 1, 37, 89; id. Div. 1, 26, 55; id. Verr. 2, 2, 40, § 98:

ubi ne tum quidem eos prodire intellexit,

Caes. B. G. 1, 50; 7, 53; Tac. H. 5, 21; Curt. 3, 2, 18.—With cum:

ille vere ne tum quidem miser cum ab Oroete in crucem actus est,

Cic. Fin. 5, 30, 92; so id. Tusc. 5, 20, 57; id. Verr. 2, 5, 23, § 59; Liv. praef. 12; 39, 39, 11.—

Tum maxime (sometimes tum cummaxime).

Especially at that time, chiefly then: illi sumposia, nos convivia quod tum maxime simul vivitur, Cic. Fam. 9, 24, 35; id. Leg. 2, 11, 26.—With cum:

quae quidem vis tum maxime cognita est cum... M. Cato, legem suadens, in Galbam multa dixit,

Cic. Brut. 23, 89; id. Sest. 21, 47; id. Par. 4, 1, 29.—

Just then, just at that moment (not ante-Aug.):

regi, tum maxime captivos ex Illyrico vendenti,

Liv. 43, 20, 3; 1, 10, 1:

per totam aciem vulgatum est, castra amissa esse, et tum cummaxime ardere,

id. 40, 32, 1; so,

tum cummaxime,

id. 43, 7, 8:

corpus enim suum a caupone trucidatum tum maxime plaustro ad portam ferri,

Val. Max. 1, 7, ext. 10; 2, 10, 2; 3, 2, 2 fin.; Curt. 3, 4, 14; 6, 6, 10; Plin. 2, 63, 63, § 154; Quint. 2, 15, 30; 2, 61, 31; Suet. Caes. 65; id. Calig. 53.—So with cum:

et quod tum maxime Abydum oppugnaret cum rex ab Attalo et Rhodiis ultro se bello lacessitum diceret,

Liv. 31, 18, 2; Sen. Ira, 1, 15, 2.—

Strengthening the co-ordinate tum after cum, so especially; v. I. C. 3. e. b (for cum maxime... tum maxime and tum maxime... cum plurimum, v. II. A. 3. a. b.).—

Tum potissimum = tum maxime, just then (rare):

C. Caesar... tum potissimum acie commissa impeditos religione hostes vicit,

Front. Strat. 2, 1, 16.—

Etiam tum.

Even then:

etiam tum vivit cum esse credas mortuam,

Plaut. Pers. 3, 1, 28:

totum se Servilio etiam tum tradidit,

even then, at so late a time, Cic. Sest. 62, 130:

etiam tum cum verisimile erit,

id. Rosc. Am. 20, 57.— So with cum, Cic. Verr. 2, 1, 59, § 154; id. Dom. 13, 23; id. Sest. 38, 81.—

Still, as yet (also as one word; cf. etiamtum, and v. the foll. additional passages), Cic. Verr. 2, 4, 19, § 41; id. Fin. 3, 14, 48; id. Rep. 2, 12, 24; id. Arch. 3, 5; id. de Or. 2, 3, 12; id. Brut. 20, 80; id. Off. 2, 14, 47; Caes. B. C. 3, 93; Liv. 5, 40, 10; Val. Max. 9, 6, 3; Tac. A. 3, 72; Suet. Claud. 27 fin.; id. Dom. 22.—

And with a negation, = nondum: ipsa ego non longos etiam tum scissa capillos,

not yet long, Ov. H. 8, 79.—

Tum etiam.

Followed by si or cum, even if, even when:

atque equidem filium Tum etiam si nolit, cogam,

Ter. Ad. 5, 3, 65:

qui tum etiam cum... circumfusi erant caligine,

Cic. Tusc. 1, 19, 45.—

Then also, then too, besides:

tum etiam illud cogitatote, sic vivere Cornelium ut, etc.,

Cic. Balb. 28, 65; id. N. D. 1, 16, 43; so id. Leg. 1, 13, 35; id. Fin. 2, 16, 53; Col. 12 praef.—

Tum quoque.

Also then, then likewise, then as before, then as on another occasion mentioned before: ceu lapidem si Percutiat lapis aut ferrum;

nam tum quoque lumen Exsilit,

Lucr. 6, 162:

tum quoque homini plus tribui quam nescio cui necessitati,

Cic. Prov. Cons. 11, 28:

tum quoque multis milibus Latinorum in civitatem acceptis,

Liv. 1, 33, 5; 2, 52, 2; 21, 22, 4; Caes. B. C. 3, 37; Ov. M. 14, 369.—

Even then, = etiam tum (rare):

et tamen tum quoque se absentes triumphare credunt,

Liv. 45, 38, 13; 39, 41, 3; 39, 47, 11; Ov. H. 17 (18), 190.—

In orat. obliq. (v. I. A. 2.), even now:

quod si Romani tum quoque aequa aspernarentur,

Liv. 42, 62, 7. —

= sic quoque, even under the circumstances, even as it was, etc. (v. sic, V. 3.): ut si effugium patuisset in publicum, impleturae urbem tumultu fuerint. Tum quoque [p. 1912] aliquotiens integro corpore evaserunt, Liv. 24, 26, 13; 40, 16, 6; 43, 4, 1;

9, 13, 9: tum quoque, amputata dextra, navem sinistra comprehendit,

Just. 2, 9, 18.—

Tum ipsum = eo ipso tempore, at the very time, just then, even then (only in Cic. in four passages; cf.:

nunc ipsum): tota igitur ratio talium largitionum vitiosa est, temporibus necessaria, et tum ipsum... moderanda est,

Cic. Off. 2, 17, 60:

quem quidem cum sua voluntate ex patria Karthaginem revertisset, tum ipsum cum vigiliis et fame cruciaretur, clamat virtus beatiorem fuisse quam Thorium,

id. Fin. 2, 20, 65 Madv. ad loc.:

tum ipsum cum immolare velis extorum fieri mutatio potest,

id. Div. 1, 52, 118:

ita (oratores), non injuria, quotienscunque dicerent, id quod aliquando posset accidere, ne tum ipsum accideret, timere,

id. Or. 1, 27, 123.—

Tum with co-ordinating particles.

Tum autem.

= praeterea, and then, besides (v. I. C. 1.): turpilucricupidum te vocant cives tui;

tum autem sunt alii qui te volturium vocant,

Plaut. Trin. 1, 2, 64:

oves scabrae sunt... Tum autem Surorum nemo exstat qui ibi sex menses vixerit,

id. ib. 2, 4, 141; id. Mil. 4, 2, 13; id. Pers. 4, 2, 3; id. Poen. 5, 5, 34; 5, 7, 22; Ter. And. 1, 5, 34; id. Eun. 5, 9, 7; id. Hec. 2, 1, 14; 3, 2, 10:

tum autem qui non ipso honesto movemur... callidi sumus, non boni,

Cic. Leg. 1, 14, 41; id. Or. 1, 58, 247; 2, 19, 80.—

= tum... tum:

visne igitur inter hos populos inambulantes, tum autem residentes quaeramus eisdem de rebus?

Cic. Leg. 1, 5, 15.—

= eo tempore, with autem as connective:

tum illic autem Lemnius... uxorem duxit, etc.,

Plaut. Cist. 1, 3, 25:

tum autem ex omnibus montibus nives proluit,

Caes. B. C. 1, 48.—

But in this instance:

uxori emunda ancilla'st: tum autem pluscula Supellectile opus est,

Ter. Phorm. 4, 3, 60; 5, 7, 25 sq.—

For tum etiam, v. B. 7. b.—

Tum praeterea:

nam tui similis est probe. Tum praeterea talem, nisi tu, nulla pareret filium,

Ter. Heaut. 5, 3, 20; so id. Ad. 3, 2, 47; id. Phorm. 3, 2, 33; Cic. Verr. 1, 18, 56 (v. I. C. 3. e. l).—

Tum porro:

tum porro venti magnam quoque tollere partem Umoris possunt,

Lucr. 6, 623; 4, 829 (827).—

Quid tum?

In dialogue, what then? what next? what further? novi ego hos pugnos meos. Ca. Quid tum? Th. Quid tum? Rogitas? Hisce ego, si tu me inritaveris, placidum te hodie reddam, Plaut. Curc. 5, 3, 49; so id. As. 2, 2, 83; Ter. Eun. 2, 2, 47; 3, 5, 66; id. Phorm. 3, 3, 8.—And strengthened:

quid tum postea?

Plaut. Trin. 3, 3, 41; id. As. 2, 2, 68; 2, 2, 79; Ter. Eun. 2, 3, 78; 4, 2, 9; 4, 7, 23; id. Ad. 4, 5, 15; id. Hec. 4, 1, 36: videsne abundare me otio? A. Quid tum? Cic. Tusc. 2, 11, 26.—

In imitation of a dialogue:

at mulctantur bonis exsules. Quid tum? Parumne multa de toleranda paupertate dicuntur?

Cic. Tusc. 5, 37, 107; so id. Quint. 22, 72; 27, 84; id. Verr. 2, 4, 59, § 132; id. Dom. 47, 123; id. Dejot. 7, 22; id. Phil. 1, 10, 26; Hor. S. 2, 3, 230.—

As emphatic co-ordinative in quoting the different items of a document, law, etc.: quive in senatu sententiam dixit, dixerit. Quid tum? Qui eorum coiit, coierit, etc., what next? i. e. and then, listen! Cic. Clu. 54, 148; so id. Agr. 1, 5, 16; 3, 3, 11; id. Mur. 12, 26; id. Fl. 23, 55.—

Tum temporis = eo tempore (post class. and rare; cf.:

tunc temporis): postera die civitas principem suum, ac tum temporis consulem in foro expectabat,

Just. 31, 2, 6.