Перевод: со всех языков на все языки

со всех языков на все языки

यमश्राय

  • 1 यमशान्ति


    yáma-ṡānti
    f. N. of wk.

    Sanskrit-English dictionary > यमशान्ति

  • 2 यमशिख


    yáma-ṡikha
    m. N. of a Vetala Kathās.

    Sanskrit-English dictionary > यमशिख

  • 3 यमश्राय


    yáma-ṡrāya
    m. the residence of Yama, the Southern quarter Bhaṭṭ.

    Sanskrit-English dictionary > यमश्राय

  • 4 यमश्रेष्ठ


    yáma-ṡreshṭha
    ( yamá-) mfn. among whom Yama is the chief (said of the Pitṛis) AV.

    Sanskrit-English dictionary > यमश्रेष्ठ

  • 5 यमश्व


    yáma-ṡvá
    m. Yama's dog ( seeﾠ under yamá) Kāṭh. MaitrS. (du.)

    Sanskrit-English dictionary > यमश्व

  • 6 मध्यमशी


    madhyamá-ṡī
    m. « lying orﾠ being in the middle», (prob.) an intercessor RV. X, 97, 12.

    Sanskrit-English dictionary > मध्यमशी

  • 7 यम


    yáma
    m. a rein, curb, bridle RV. V, 61, 2 ;

    a driver, charioteer ib. VIII, 103, to ;
    the act of checking orﾠ curbing, suppression, restraint (with vācām, restraint of words, silence) BhP. ;
    self-control forbearance, any great moral rule orﾠ duty (as opp. to niyama, a minor observance;
    in Yājñ. III, 313 ten Yamas are mentioned, sometimes only five) Mn. MBh. etc.;
    (in Yoga) self-restraint (as the first of the eight Aṇgas orﾠ means of attaining mental concentration) IW. 93 ;
    any rule orﾠ observance PārGṛ. ;
    ( yamá) mf (ā́ orﾠ ī́)n. twin-born, twin, forming a pair RV. etc. etc.;
    m. a twin, one of a pair orﾠ couple, a fellow (du. « the twins»
    N. of the Aṡvins andﾠ of their twin children by Mādrī, called Nakula andﾠ Saha-deva;
    yamaumithunau, twins of different sex) ib. ;
    a symbolical N. for the number « two» Hcat. ;
    N. of the god who presides over the Pitṛis (q.v.) andﾠ rules the spirits of the dead
    RV. etc.. etc.. IW. 18; 197, 198 etc.. RTL. 10; 16; 289 etc.. ;
    (he is regarded as the first of men andﾠ born from Vivasvat, « the Sun», andﾠ his wife Saraṇyū;
    while his brother, the seventh Manu, another form of the first man, is the son of Vivasvat andﾠ Saṃjñā, the image of Saraṇyū;
    his twin-sister is Yamī, with whom he resists sexual alliance, but by whom he is mourned after his death, so that the gods, to make her forget her sorrow, create night;
    in the Veda he is called a king orﾠ saṉgamanojanānām, « the gatherer of men», andﾠ rules over the departed fathers in heaven, the road to which is guarded by two broad-nosed, four-eyed, spotted dogs, the children of Ṡaramā q.v.;
    in Post-vedic mythology he is the appointed Judge andﾠ « Restrainer» orﾠ « Punisher» of the dead, in which capacity he is alsoﾠ called dharmarāja orﾠ dharma andﾠ corresponds to the Greek Pluto andﾠ to Minos;
    his abode is in some region of the lower world called Yama-pura;
    thither a soul when it leaves the body, is said to repair, andﾠ there, after the recorder, Citra-gupta, has read an account of its actions kept in a book called Agra-saṃdhānā, it receives a just sentence;
    in MBh. Yama is described as dressed in blood-red garments, with a glittering form, a crown on his head, glowing eyes andﾠ like Varuṇa, holding a noose, with which he binds the spirit after drawing it from the body, in size about the measure of a man's thumb;
    he is otherwise represented as grim in aspect, green in colour, clothed in red, riding on a buffalo, andﾠ holding a club in one hind andﾠ noose in the other;
    in the later mythology he is always represented as a terrible deity inflicting tortures, called yātanā, on departed spirits;
    he is alsoﾠ one of the 8 guardians of the world as regent of the South quarter;
    he is the regent of the Nakshatra Apa-bharanī orﾠ Bharaṇī, the supposed author of RV. X, 10; 14,
    of a hymn to Vishṇu andﾠ of a law-book;
    yamasyâ̱rkaḥ N. of a Sāman. ĀrshBr.);
    N. of the planet Saturn (regarded as the son of Vivasvat andﾠ Chāyā) Hariv. BhP. ;
    of one of Skanda's attendants (mentioned together with Ati-yama) MBh. ;
    a crow L. (cf. - dūtaka);
    a bad horse (whose limbs are either too small orﾠ too large) L. ;
    (ī́) f. N. of Yama's twin-sister (who is identified in Postvedic mythology with the river-goddess Yamunā) RV. etc. etc.;
    n. a pair, brace, couple L. ;
    (in gram.) a twin-letter (the consonant interposed andﾠ generally understood, but not written in practice, between a nasal immediately preceded by one of the four other consonants in each class) Prāt. Pat. on Pāṇ. 1-1, 8 ;
    pitch of the voice, tone of utterance, key Prāt. ;
    - यमकालिन्दी
    - यमकिंकर
    - यमकीट
    - यमकील
    - यमकेतु
    - यमकोटि
    - यमकोटी
    - यमक्षय
    - यमगाथा
    - यमगीता
    - यमगृह
    - यमघण्ट
    - यमघ्न
    - यमज
    - यमजात
    - यमजातक
    - यमजित्
    - यमजिह्वा
    - यमतर्पण
    - यमता
    - यमतीर्थ
    - यमत्व
    - यमदंष्ट्र
    - यमदण्ड
    - यमदिश्
    - यमदूत
    - यमदूतक
    - यमदेवत
    - यमदेवत्य
    - यमदैवत
    - यमद्रुम
    - यमद्वितीया
    - यमद्वीप
    - यमधर्मनिर्भयस्तोत्र
    - यमधानी
    - यमधार
    - यमनक्षत्र
    - यमनगरातिथि
    - यमनेत्र
    - यमपट
    - यमपटिक
    - यमपद
    - यमपालक
    - यमपालपुरुष
    - यमपाश
    - यमपुर
    - यमपुराण
    - यमपुरुष
    - यमप्रस्थपुर
    - यमप्रिय
    - यमभगिनी
    - यमभट
    - यममन्दिर
    - यममार्ग
    - यमयज्ञ
    - यमयाग
    - यमयातना
    - यमरथ
    - यमराज्
    - यमराज
    - यमराजन्
    - यमराज्य
    - यमराष्ट्र
    - यमर्क्ष
    - यमलोक
    - यमवत्
    - यमवत्सा
    - यमवाहन
    - यमविषय
    - यमव्रत
    - यमशान्ति
    - यमशिख
    - यमश्राय
    - यमश्रेष्ठ
    - यमश्व
    - यमसंहिता
    - यमसत्त्ववत्
    - यमसदन
    - यमसभ
    - यमसभा
    - यमसभीय
    - यमसात्
    - यमसादन
    - यमसू
    - यमसूक्त
    - यमसूर्य
    - यमस्तोत्र
    - यमस्तोम
    - यमस्मृति
    - यमस्वसृ
    - यमहार्दिका
    - यमहासेश्वरतीर्थ

    Sanskrit-English dictionary > यम

  • 8 यम _yama

    यम a. [यम्-घञ्]
    1 Twin, twinborn.
    -2 Coupled.
    -मः 1 Restraining, controlling, curbing; यमो राजा धार्मिकाणां मान्धातः परमेश्वरः Mb.12.91.42.
    -2 Control, restraint.
    -3 Self control.
    -4 Any great moral or religious duty or observance (opp. नियम); तप्तं यमेन नियमेन तपो$मुनैव N.13.16; यमनियमकृशीकृतस्थिराङ्गः Ki.1. 1. (यम and नियम are thus distinguished:-- शरीरसाधनापेक्षं नित्यं यत् कर्म तद् यमः । नियमस्तु स यत् कर्म नित्यमागन्तुसाधनम् ॥ Ak.2.49; See Malli. on Śi.13.23 and Ki.1.1 also. The yamas are usually said to be ten, but, their names are given differently by different writers; e. g. ब्रह्मचर्यं दया क्षान्तिर्दानं सत्यमकल्कता । अहिंसा$स्तेयमाधुर्ये दमश्चेति यमाः स्मृताः ॥ Y.3.312; or आनृशंस्यं दया सत्यमहिंसा क्षान्तिरार्जवम् । प्रीतिः प्रसादो माधुर्यं मार्दवं च यमा दश ॥ sometimes only five yamas are mentioned:-- अहिंसा सत्यवचनं ब्रह्मचर्यमकल्कता । अस्तेयमिति पञ्चैते यमाख्यानि व्रतानि च ॥).
    -5 The first of the eight aṅgas. or means of attaining Yoga; the eight aṅgas are:-- यमनियमासनप्राणायामप्रत्याहारधारणाध्यानसमाधयो$- ष्टाङ्गानि; Śāndilya Up.1.1.2.
    -6 The god of death, death personified, regarded as a son of the sun; he presides over the पितृs and rules the spirits of the dead; दत्ताभये त्वयि यमादपि दण्डधारे U.2.11.
    -7 A twin; धर्मात्मजं प्रति यमौ च (i. e. नकुलसहदेवौ) कथैव नास्ति Ve.2.25; यमयो- श्चैव गर्भेषु जन्मतो ज्येष्ठता मता Ms.9.126.
    -8 One of a pair or couple, a fellow.
    -9 N. of Saturn.
    -1 A crow.
    -11 A symbolical expression for the number 'two'.
    -12 Ved. A rein, bridle; पृष्ठे सदो नसोर्यमः Ṛv.5. 61.2.
    -13 Ved. A driver, charioteer; अग्निं रथानां यमम् Ṛv.8.13.1.
    -14 N. of a deity who chastises beings for their misdeeds; यमं कालं च मृत्युं च स्वर्गं संपूज्य चार्हतः Mb.12.2.3.
    -मम् 1 A pair or couple.
    -2 (In gram.) The twin letter of any consonant.
    -3 Pitch of the voice.
    -मी N. of the river Yamunā.
    -मौ (m. du.)
    1 Twins; कथं त्वमेतौ धृतिसंयमौ यमौ Ki.1. 36.
    -2 N. of the Aśvins; यमौ यमोपमौ चैव ददौ दानान्यनेकशः Mb.14.61.38.
    -3 Nakula and Sahadeva; भीमार्जुनयमा- श्चापि तद्युक्तं प्रतिपेदिरे Mb.3.6.14. ˚मैथुनौ twins of different sex.
    -Comp. -अनुगः, -अनुचरः a servant or attendant of Yama.
    -अनुजा N. of the river Yamunā मघोनि वर्षत्य- सकृद् यमानुजा Bhāg.1.3.51.
    -अन्तकः an epithet of
    1 Śiva.
    -2 of Yama.
    -अरिः, -घ्नः, -रिपुः &c. N. of Viṣṇu.
    -ईशम् the Nakṣatra Bharaṇī.
    -किङ्करः a messenger of death.
    -कीटः 1 a wood-louse.
    -2 an earth-worm.
    -कीलः N. of Viṣṇu.
    -कोटिः, -टी N. of a mythical town to the east of Laṅkā लङ्का कुमध्ये यमकोटिरस्याः Siddhāntaśiromaṇi.
    -घण्टः N. of an astrological Yoga (this is inauspicious).
    -जः a. twin-born, twin; यमजौ चापि भद्रं ते नैतदन्यत्र विद्यते Mb.3.14.19; भ्रातरौ आवां यमजौ U.6;4; also यमजात-जातक.
    -दंष्ट्रा 'Yama's tooth', the jaws of death. (
    -ष्ट्राः pl.) the last eight days of the month Aśvina and the whole of Kārtika (regarded as a period of general sickness).
    -दिश् f. the south.
    -दूतः, -दूतकः 1 a messenger of death.
    -2 a crow.
    -दूतिका tamarind.
    -देवता the as- terism Bharaṇī.
    -द्रुमः Bombax Heptaphyllum (Mar. सांवरी).
    -द्वितीया the second day in the bright half of Kārtika when sisters entertain their brothers (Mar. भाऊबीज); cf. भ्रातृद्वितीया.
    -धानी the abode of Yama; नरः संसारान्ते विशति यमधानीजवनिकाम् Bh.3.112.
    -धारः a kind of double-edged weapon.
    -पटः, -पट्टिका a piece of cloth on which Yama with his attendants and the punishments of hell are represented (Mar. यमपुरी); याव- देतद् गृहं प्रविश्य यमपटं दर्शयन्न् गीतानि गायामि Mu.1.18/19.
    -पदम् a repeated word.
    -पाशः the noose of Yama.
    -पुरुषः Yama's servant or minister.
    -प्रियः the fig tree.
    -भगिनी N. of the river Yamunā.
    -यातना the tortures inflicted by Yama upon sinners after death, (the word is sometimes used to denote horrible tortures', 'ex- treme pain').
    -रथः a buffalo.
    -राज् m. Yama, the god of death.
    -वाहनः = यमरथः q. v.
    -व्रतम् 1 an ob- servance or vow made to Yama.
    -2 an impartial punishment (as given by Yama); यथा यमः प्रियद्वेष्यौ प्राप्ते काले नियच्छति । तथा राज्ञा नियन्तव्याः प्रजास्तद् हि यमव्रतम् ॥ Ms.9. 37.
    -शासनः the lord Śiva; यशो यदीयं यमशासनालय-क्षमाधर- स्पर्धनमाचचार सः Rām. Ch.2.12; (यमशासनालयः = हिमा- लयः).
    -श्रायम् the abode of Yama; यात यूयं यमश्रायं दिशं नायेन दक्षिणाम् Bk.7.36.
    -सभा the tribunal of Yama.
    -सूर्यम् a building with two halls, one facing the west and the other facing the north.
    -स्वसृ f.
    1 N. of the river Yamunā; क्षणमिव पुलिने यमस्वसुस्ताम् Bhāg.3.4.27.
    -2 N. of Durgā.

    Sanskrit-English dictionary > यम _yama

  • 9 अनुक्रम _anukrama

    अनुक्रम a. [अनुगतः क्रमम्] In due order.
    -मः 1 Succession, order, sequence, arrangement, method, due order; प्रचक्रमे वक्तुमनुक्रमज्ञा R.6.7; श्वश्रूजनं सर्वमनुक्रमेण 14. 6; गृहीतानुक्रमाद्दाप्यो Y.2.41.
    -2 A table of contents, index, such as that of the Vedic Saṁhitās.
    -3 Routine order, daily practice; मानेन रक्ष्यते धान्यमश्वान् रक्षत्यनुक्रमः Mb.5.34.4. (अनुक्रमः व्यायामशिक्षादिः इति भाष्यकारः).

    Sanskrit-English dictionary > अनुक्रम _anukrama

  • 10 अप्रमाण _apramāṇa

    अप्रमाण a.
    1 Unlimited, immeasurable, boundless.
    -2 Without authority, proof or weight, unauthorized.
    -3 Not regarded as an authority, not trustworthy; आजन्मनः शाठ्यमशिक्षितो यस्तस्याप्रमाणं वचनं जनस्य Ś.5.25.
    -णम् 1 That which cannot be taken as authority in actions; i. e. a rule, direction &c. which cannot be accepted as obligatory.
    -2 Irrelevancy.
    -Comp. -आभः, -शुभः (pl.) 'of unlimited lustre', N. of a class of deities (with Buddhists).
    -विद् a. not conversant with evidence, or incapable of weighing evidence.

    Sanskrit-English dictionary > अप्रमाण _apramāṇa

  • 11 अमोचनीय _amōcanīya _अमोच्य _amōcya

    अमोचनीय अमोच्य a. Not to be liberated; अमोच्यमश्वं यदि मन्यसे प्रभो R.3.65.

    Sanskrit-English dictionary > अमोचनीय _amōcanīya _अमोच्य _amōcya

  • 12 अश् _aś

    अश् I. 5 A. [अश्नुते, आनशे, आशिष्ट-आष्ट, अशिता-अष्टा, अशिष्यते-अक्ष्यते, अशितुम्-अष्टुम्, अशित-अष्ट]
    1 To pervade, fill completely, penetrate; खं प्रावृषेण्यैरिव चानशे$ब्दैः Bk.2.3; सदिगश्नुवानमिव विश्वमोजसा Ki.12.21; Śi.17. 46.65;
    -2 To reach, go or come to, arrive at, attain to; नैष्कर्म्यं पुरुषो$श्नुते Bg.3.4; सर्वमानन्त्यमश्नुते Y.1.261.
    -3 To get, gain, obtain, enjoy, experience; अत्युत्कटैः पापपुण्यैरिहैव फलमश्नुते H.1.8; उदयमस्तमयं च रघू- द्वहादुभयमानशिरे वसुधाधिपाः R.9.9; न वेदफलमश्नुते Ms.1.19; 4.149;5.46; अर्थज्ञ इत्सकलं भद्रमश्नुते Nir.; फलं दृशोरानशिरे महिष्यः N.6.43; Bg.3.4; 5.21; Bk.3.37;5.14; 14.19.
    -4 To become master of; to master, to be able (Ved.).
    -5 To heap, accumulate. With
    अनु 1 To reach, come up to.
    -2 to equal.
    - आ 1 to reach to.
    -2 to obtain, get.
    -3 to addict oneself to.
    -उद् 1 to reach to the top of.
    -2 to reach, obtain, get
    -3 to be master of.
    - उप 1 to obtain, enjoy, acquire. न च लोकानुपाश्नुते Mb.; क्रियाफलमुपाश्नुते Ms.6.82,12.2,81.
    -2 to become master of.
    -परि to reach, attain; fill competely, pervade.
    -प्र to arrive at, reach, occupy; fill completely.
    -2 to fall to the lot of one (acc.). -II. 9. P. (rarely A.) [अश्नाति, आशीत्, आश, अशिता, अशिष्यति, अशित]
    1 To eat, to consume; निवेद्य गुरवे$श्नीयात् Ms.2. 51; अश्नीमहि वयं भिक्षाम् Bh.3.117.
    -2 To taste, enjoy; यद्ददाति यदश्नाति तदेव धनिनो धनम् H.1.143-44; अश्नन्ति दिव्यान् दिवि देवभोगान् Bg.9.2; प्रत्यक्षं फलमश्नन्ति कर्मणाम् Mb. -Caus. (आशयति) To feed, give to eat, cause to eat or drink (with acc. of person); आशयच्चामृतं देवान् Sk.; Ms.3.83, 94,219,22; (for derivatives from the causal see under आ). -With
    अति to precede or surpass in eating.
    -उप to eat; taste, enjoy.

    Sanskrit-English dictionary > अश् _aś

  • 13 अष्टन् _aṣṭan

    अष्टन् num. a. [अश-व्याप्तौ कनिन् तुट् च Uṇ.1.154.] (nom., acc. अष्ट-ष्टौ) Eight. It often occurs in comp. as अष्टा with numerals and some other nouns; as अष्टादशन्, अष्टाविंशतिः, अष्टापद &c. [cf. L. octo; Gr. okto; Zend astani Pers. hasht.].
    -Comp. -अक्षर a. consisting of eight letters or parts; अष्टाक्षरं ह वा एकं गायत्र्यै पदम् Bṛi. Up.5.14.1. (
    -रः) N. of a metre.
    -अङ्ग a. consisting of eight parts or members.
    (-ङ्गम्) 1 the eight parts of the body with which a very low obeisance is performed; ˚पातः, -प्रणामः, साष्टाङ्गनमस्कारः a respectful obeisance made by the prostration of the eight limbs of the body; साष्टाङ्गपातं प्रणनाम fell prostrate on the ground in reverence; (जानुभ्यां च तथा पद्भ्यां पाणिभ्यामुरसा धिया । शिरसा वचसा दृष्टया प्रणामो$- ष्टाङ्ग ईरितः). cf. also उरसा शिरसा दृष्टया वचसा मनसा तथा । पद्भ्यां कराभ्यां जानुभ्यां प्रणामो$ष्टाङ्ग उच्यते ॥ The eight limbs of the body in नमस्कार.
    -2 the 8 parts of yoga or concen- tration; यमो नियमश्चासनं च प्राणायामस्ततः परम् । प्रत्याहारो धारणा च घ्यानं सार्धं समाधिना । अष्टाङ्गान्याहुरेतानि योगिनां योगसिद्धये ॥
    -3 materials of worship taken collectively, namely, water, milk, ghee, curds, दर्भ, rice, barley, mustard seed.
    -4 the eight parts of every medical science; (they are:-- शल्यम्, शालाक्यम्, कायचिकित्सा, भूतविद्या, कौमारभृत्यम्, अगदतन्त्रम्, रसायनतन्त्रम्, and वाजीकरणतन्त्रम्.)
    -5 the eight parts of a court; 1 the law, 2 the judge, 3 assessors, 4 scribe, 5 astrologer, 6 gold, 7 fire, and 8 water.
    -6 any whole consisting of eight parts.
    -7 a die, dice.
    -8 The eight functions of intellect (बुद्धि) are शुश्रूषा, श्रवण, ग्रहण, धारणा, चिन्तन, ऊहापोह, अर्थविज्ञान and तत्त्वज्ञान; बुद्धया ह्यष्टाङ्गया युक्तं त्वमेवार्हसि भाषितुम् Rām.6.113.24. ˚अर्घ्यम् an offering of eight articles. ˚धूपः a sort of medical incense removing fever. ˚मैथुनम् sexual enjoyment of 8 kinds'; the eight stages in the progress of a love suit; स्मरणं कीर्तनं केलिः प्रेक्षणं गुह्यभाषणम् । संकल्पो$ध्यवसायश्च क्रियानिष्पत्तिरेव च ॥
    ˚वैद्यकम् It is constituted of द्रव्याभिधान, गदनिश्चय, काय- सौख्य, शल्यादि, भूतनिग्रह, विषनिग्रह, बालवैद्यक, and रसायन. ˚हृदयम् N. of a medical work.
    -अधिकाराः जलाधिकारः, स्थलाधिकारः, ग्रामाधिकारः, कुललेखनम्, ब्रह्मासनम्, दण़्डविनि- योगः, पौरोहित्यम्.
    -अध्यायी N. of Pāṇinī's gramma- tical work consisting of 8 Adhyāyas or chapters.
    -अन्नानि The eight types of food भोज्य, पेय, चोष्य, लेह्य, खाद्य, चर्व्य, निःपेय, भक्ष्य.
    -अर a. having a wheel with 8 spokes.
    -अस्रम् an octagon.
    -अस्रः A kind of single-storeyed building octangular in plan.
    -अस्रिय a. octangular.
    -अह् (न्) a. lasting for 8 days.
    -आदिशाब्दिकाः the first eight expounders of the science of words (grammar); इन्द्रश्चन्द्रः काशकृत्स्नापिशली शाकटायनः । पाणिन्यमरजैनेन्द्रा जयन्त्यष्टादिशाब्दिकाः ॥
    -आपाद्य Multiplied by eight. अष्टापाद्यं तु शूद्रस्य स्तेये भवति किल्बिषम् । Ms.8.337.
    -उपद्वीपानि स्वर्णप्रस्थ, चन्द्राशुक्ल, आवर्तन, रमणक, मन्दरहरिण, पाञ्चजन्य, सिंहल, and लङ्का.
    -कपाल a. (˚ष्टा˚) prepared or offered in 'eight' pans. (
    -लः) a sacrifice in which ghee is offered in eight pans.
    -कर्ण a. one who has the number eight as a mark burnt in his ears (P.VI.3.115). (
    -र्णः) eight- eared, an epithet of Brahmā. (
    -कर्मन् m.),
    -गतिकः a king who has 8 duties to perform; (they are:-- आदाने च विसर्गे च तथा प्रैषनिषेधयोः । पञ्चमे चार्थवचने व्यवहारस्य चेक्षणे ॥ दण्डशुद्धयोः सदा रक्तस्तेनाष्टगतिको नृपः ।
    -कुलम् (Probably) Village jury. (Bh. List No. 1267).
    -कुलाचलाः Eight principal mountains; नील, निषध, विन्ध्याचल, माल्यवान्, मलय, गंधमादन, हेमकूट, and हिमालय. (
    -मर्यादागिरयः) हिमालय, हेमकूट, निषध, गन्धमादन, नील, श्वेत, शृङ्गवार and माल्यवान्.
    -कृत्वस् ind. eight times. चतु- र्नमो अष्टकृत्वो भवाय Av.11.2.9.
    -कोणः 1 an octagon.
    -2 a kind of machine.
    -खण्डः a title of a collection of several sections of the Ṛigveda.
    -गन्धाः Eight fragrant substances (Mar. चन्दन, अगरु, देवदार, कोळिंजन, कुसुम, शैलज, जटामांसी, सुर-गोरोचन).
    -गवम् [अष्टानां गवां समाहारः] a flock of 8 cows.
    -गाढ् m.
    1 a fabulous animal supposed to have eight legs.
    -2 a spider.
    -गुण a. eightfold; अन्नादष्टगुणं चूर्णम्; दाप्यो$ष्टगुणमत्ययम् Ms.8.4. (
    -णम्) the eight qualities which a Brāhmaṇa should possess; दया सर्वभूतेषु, क्षान्तिः, अनसूया, शौचम्, अनायासः, मङ्गलम्, अकार्पण्यम्, अस्पृहा चेति ॥ Gautamasūtra. ˚आश्रय a. endowed with these eight qualities.
    -ष्ट (˚ष्टा˚) चत्वारिंशत् a. forty-eight.
    -तय a. eight-fold.
    -तारिणी the eight forms of the goddess तारिणी; तारा- चोग्रा महोग्रा च वज्रा काली सरस्वती । कावेश्वरी च चामुण्डा इत्यष्टौ तारिण्यो मताः ॥.
    -तालम् A kind of sculptural measure- ment in which the whole height of an idol is generally eight times that of the face.
    -त्रिंशत् -(˚ष्टा˚) a. thirty-eight.
    -त्रिकम् [अष्टावृत्तम् त्रिकम्] the number 24.
    -दलम् 1 a lotus having eight petals.
    -2 an octagon.
    -दशन् (˚ष्टा˚) see above after अष्टातय.
    -दिश् f. [कर्म˚ स. संज्ञात्वान्न द्विगुः दिक् सङ्ख्ये संज्ञायाम् P.II.1.5.] the eight cardinal points; पूर्वाग्नेयी दक्षिणा च नैर्ऋती पश्चिमा तथा । वायवी चोत्तरैशानी दिशा अष्टाविमाः स्मृताः ॥. ˚करिण्यः the eight female elephants living in the eight points; करिण्यो$भ्रमुकपिलापिङ्गलानुपमाः क्रमात् । ताम्रकर्णी शुभ्रदन्ती चाङ्गना चाञ्जनावती ॥ Ak. ˚पालाः the eight regents of the cardinal points; इन्द्रो वह्निः पितृपतिः (यमः) नैर्ऋतो वरुणो मरुत् (वायुः) । कुबेरे ईशः पतयः पूर्वादीनां दिशां क्रमात् ॥ Ak. ˚गजाः the eight elephants guarding the 8 quarters; ऐरावतः पुण्डरीको वामनः कुमुदो$ञ्जनः । पुष्पदन्तः सार्वभौमः सुप्रतीकश्च दिग्गजाः ॥ Ak.
    -देहाः (पिण्डब्रह्माण्डात्मकाः) Gross and subtle bodies; स्थूल, सूक्ष्म, कारण, महाकारण, विराट्, हिरण्य, अव्याकृत, मूलप्रकृति.
    -द्रव्यम् the eight materials of a sacrifice; अश्वत्थोदुम्बुरप्लक्षन्यग्रोधसमिधस्तिलाः । सिद्धार्थपायसाज्यानि द्रव्याण्यष्टौ विदुर्बुधाः ॥
    -धातुः the eight metals taken collectively; स्वर्णं रूप्यं च ताम्रं च रङ्गं यशदमेव च । शीसं लौहं रसश्चेति धातवो$ष्टौ प्रकीर्किताः ॥
    -नागाः (Serpents) अनन्त, वासुकि, तक्षक, कर्कोटक, शङ्ख, कुलिक, पद्म, and महापद्म.
    -नायिकाः (of श्रीकृष्ण) रुक्मिणी, सत्यभामा, जाम्बवती, कालिन्दी, मित्रवृन्दा, याज्ञजिती, भद्रा, and लक्ष्मणा. (of इन्द्र) उर्वशी, मेनका, रम्भा, पूर्वचिती, स्वयंप्रभा, भिन्नकेशी जनवल्लभा and घृताची (तिलोत्तमा). (In Erotics) वासकसज्जा, विरहोत्कण्ठिता, स्वाधीनभर्तृका, कलहान्तरिता, खण्डिता, विप्रलब्धा, प्रोषितभर्तृका, and अभिसारिका.
    -पक्ष a. Having eight side- pillars; अष्टपक्षां दशपक्षां शालाम् Av.9.3.21.
    -पद, -द् (˚ष्ट˚ or ˚ष्टा˚) a.
    1 eight-footed.
    -2 a term for a pregnant animal.
    -पदः (˚ष्ट˚)
    1 a spider.
    -2 a fabulous animal called Śarabha.
    -3 a worm.
    -4 a wild sort of jasmin.
    -5 a pin or bolt.
    -6 the mountain Kailāsa (the abode of Kubera). (
    -दः, -दम्) [अष्टसु धातुषु पदं प्रतिष्ठा यस्य Malli.]
    1 gold; आवर्जिताष्टापदकुम्भतोयैः Ku.7.1; Śi.3.28.
    -2 a kind of chequered cloth or a board for drafts, dice-board (Mar. पट); ˚परिचयचतुराभिः K.196. ˚पत्रम् a sheet of gold.
    -प (पा)दिका N. of a plant.
    -पदी (˚ष्ट-ष्टा˚)
    1 wild sort of jasmin (Mar. वेलमोगरी); श्यामान्वारणपुष्पांश्च तथा$- ष्टपदिका लताः Mb.13.54.6.
    -2 a variety of metre, often used in Jayadeva's Gītagovinda.
    -पलम् a kind of medicinal preparation of ghee.
    -पाद्य a. (˚ष्टा˚) eight-fold.
    -पुत्र a. Having eight sons; अष्टयोनिरदितिरष्ट- पुत्रा Av.8.9.21.
    -(देह)-प्रकृतयः पञ्चमहाभूतानि, मनः, बुद्धिः and अहङ्कारः.
    -प्रधानाः, वैद्य, उपाध्याय, सचिव, मन्त्री, प्रतिनिधि, राजाध्यक्ष, प्रधान and अमात्य. (of शिवाजी) प्रधान, अमात्य, सचिव, मन्त्री, डबीर, न्यायाधीश, न्यायशास्त्री and सेनापति.
    -भावाः (a) स्तम्भ, स्वेद, रोमाञ्च, वैस्वर्य, कम्प, वैवर्ण्य, अश्रुपात, and प्रलय (b) कम्प, रोमाञ्च, स्फुरण, प्रेमाश्रु, स्वेद, हास्य, लास्य, and गायन.
    -भैरवाः (शिवगणाः) असिताङ्ग, संहार, रुरु, काल, क्रोध, ताम्रचूड, चन्द्रचूड and महाभैरव, (इतरे- कपाल, रुद्र, भीषण उन्मत्त, कुपित इत्यादयः).
    -भोगाः अन्न, उदक, ताम्बूल, पुष्प, चन्दन, वसन, शय्या, and अलंकार.
    -मङ्गलः a horse with a white face, tail, mane, breast and hoofs. (
    -लम्) [अष्ट- गुणितं मङ्गलं शा. क. त.] a collection of eight lucky things; according to some they are:-- मृगराजो वृषो नागः कलशो व्यञ्जनं तथा । वैजयन्ती तथा भेरी दीप इत्यष्टमङ्गलम् ॥ according to others लोके$स्मिन्मङ्गलान्यष्टौ ब्राह्मणो गौर्हुताशनः । हिरण्यं सर्पि- रादित्य आपो राजा तथाष्टमः ॥
    -मङ्गलघृत Ghee mixed with Orris-root (Mar. वेखंड), Costus Arabicus (कोष्ट), ब्राह्मी Siphonanthus Indica, mustard, सैन्धव, पिप्पली, and (Mar. उपळसरी).
    -मधु Eight Kinds of honey माक्षिक, भ्रामर, क्षौद्र, पोतिका, छात्रक, अर्घ्य, औदाल, दाल.
    -महारसाः Eight रसs in Āyurveda, namely वैक्रान्तमणि, हिंगूळ, पारा, हलाहल, कान्तलोह, अभ्रक, स्वर्णमाक्षी, रौप्यमाक्षी.
    -महारोगाः वातव्याधि, अश्मरी, कुष्ट, मेह, उदक, भगन्दर, अर्श, and संग्रहणी.
    -महासिद्धयः (n.) अणिमा, महिमा, लघिमा, प्राप्ति, प्राकाश्य, ईशिता, वशिता, and प्राकाम्य. (b) अणिमा, महिमा, मघिमा, गरिमा, प्राप्ति, प्राकाम्य, ईशिता and वशिता.
    -मातृकाः ब्राह्मी, माहेश्वरी, कौमारी, वैष्णवी, वाराही, इन्द्राणी, कौबेरी, and चामुण्डा.
    -मुद्राः सुरभी, चक्र, ध्यान, योनि, कूर्म, पङ्कज, लिङ्ग and निर्याण.
    -मानम् one kuḍava.
    -मासिक a. occurring once in 8 months.
    -मुष्टिः a. measure called कुञ्चि; अष्टमुष्टिर्भवेत् कुञ्चिः कुञ्चयो$ष्टौ च पुष्कलः । हेमाद्रिः
    -मूत्राणि Urines of a cow, a sheep, a goat, a buffallo, a horse, an elephant, a camel, an ass.
    -मूर्तिः the 'eight-formed', an epithet of Śiva; the 8 forms being, the 5 elements (earth, water, fire, air and ether), the Sun and the Moon and the sacrificing priest; cf. Ś.1.1 -या सृष्टिः स्रष्टुराद्या वहति विधिहुतं या हविर्या च होत्री । ये द्वे कालं विधत्तः श्रुतिविषयगुणा या स्थिता व्याप्य विश्वम् । यामाहुः सर्वभूत- प्रकृतिरिति यया प्राणिनः प्राणवन्तः । प्रत्यक्षाभिः प्रपन्नस्तनुभिरवतु वस्ताभिरष्टाभिरीशः ॥; or briefly expressed, the names in Sanskrit (in the above order) are:-- जलं वह्निस्तथा यष्टा सूर्याचन्द्रमसौ तथा । आकाशं वायुरवनी मूर्तयो$ष्टौ पिनाकिनः ॥. ˚धरः 'having 8 forms', Śiva.
    -मूर्तयः Eight kinds of idols शैली, दारुमयी, लौही, लेप्या, लेख्या, सैकती, मनोमयी, and मणिमयी
    -योगिन्यः (Friends of पार्वती) (a) मङ्गला, पिङ्गला, धन्या, भ्रामरी, भद्रिका, उल्का, सिद्धा, and सङ्कटा. (b) मार्जनी, कर्पूर- तिलका, मलयगन्धिनी, कौमुदिका, भेरुण्डा, मातालि, नायकी and जया (शुभाचारा) (sometimes सुलक्षणा and सुनन्दा).
    -रत्नम् the eight jewels taken collectively; the title of a collection of 8 Ślokas on morality.
    -रसाः the 8 sentiments in dramas &c.; शृङ्गारहास्यकरुणरौद्रवीरभयानकाः । बीभत्साद्भुतसंज्ञौ चेत्यष्टौ नाटये रसाः स्मृताः ॥ K. P.4 (to which is sometimes added a 9th Rasa called शान्त; निर्वेदस्थायिभावो$स्ति शान्तो$पि नवमो रसः ibid.); ˚आश्रय a. embodying or representing the eight sentiments; V.2.18.
    -लवणानि अजमोदा, आम्लवेतस, एलची (cardamom), Black salt (Mar. पादेलोण), Garcinia Mangostona (Mar. आमसोल), Cinnamo- mum aromaticum (Mar. दालचिनी), Black peppar (Mar. मिरीं).
    -लोहकम् a class of 8 metals; सुवर्णं रजतं ताम्रं सीसकं कान्तिकं तथा । वङ्गं लौहं तीक्ष्णलौहं लौहान्यष्टाविमानि तु ॥
    -वर्गः 1 a sort of diagram (चक्र) showing the good or bad stars of a person.
    -2 the 8 classes of letters; (अवर्ग, क˚, च˚, ट˚, त˚, प˚, य˚, श˚,).
    -3 a class of three principal medicaments, Namely ऋषभ, जीवक, मेद, महामेद, ऋद्धि, वृद्धि, काकोली, and क्षीरकाकोली cf. जीवकर्षभकौ मेदौ काकोल्यावृद्धिवृद्धिकी.
    -वक्रः (ष्टा) See below.
    -वर्ष a. Eight years old; त्र्यष्टवर्षो$ष्टवर्षां वा धर्मे सीदति सत्वरः Ms.9.94.
    -वसु The eight वसुs in the present मन्वन्तर are (a) धर, ध्रुव, सोम, आप, अनिल, अनल, प्रत्यूष, प्रभास. (b) द्रोण, प्राण, ध्रुव, अर्क, अग्नि, दोष, वसु, विभावसु.
    -वायनानि हरिद्रा, पूगीफल, दक्षिणा, शूर्प, कङ्कण, काचमणि, धान्य, वस्त्र (Mar. खण).
    -विना- यकाः The eight Gaṇapatis at मोरगांव (Dist. Poona), पाली (Dist. कुलाबा), भढ (near Karjat, dist. कुलाब), थेऊर (near लोणी, dist. Poona), जुन्नर (dist. Poona), ओझर (near जुन्नर, Dist. Poona). रांजणगांव (Poona- Nagar Road). सिद्धटेक (near दौंड, Dist. Ahmednagar).
    -विवाहाः बाह्य, दैव, आर्ष, गान्धर्व, राक्षस, प्राजापत्य, आसुर, पैशाच.
    -विध a. [अष्टाविधाः प्रकाराः अस्य] eight-fold, of eight kinds.
    -विंशतिः f. (˚ष्टा˚) [अष्टाधिका विंशतिः शाक. त.] the number twentyeight.
    -शतम् 1 One hundred and eight.
    -2 eight hundred.
    -श्रवणः, -श्रवस् N. of Brahmā (having 8 ears or four heads.)
    -समाधयः यम, नियम, आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार, धारणा, ध्यान, and समाधि.
    -सिद्धयः (See --महा- सिद्धयः).

    Sanskrit-English dictionary > अष्टन् _aṣṭan

  • 14 आत्मन् _ātman

    आत्मन् m. [अत्-मनिण् Uṇ 4.152 said to be from अन् to breathe also] 'आत्मा यत्नो धृतिर्बुद्धिः स्वभावो ब्रह्मवर्ष्म च' इत्यमरः
    1 The soul, the individual soul, the breath, the principle of life and sensation; किमात्मना यो न जितेन्द्रियो भवेत् H.1; आत्मानं रथिनं विद्धि शरीरं रथमेव तु Kaṭh.3.3. (In आत्मा नदी संयमपुण्यतीर्था H.4.87 आत्मन् is compared to a river).
    -2 Self, oneself; in this sense mostly used reflexively for all three persons and in the singular number, masculine gender, whatever be the gender or number of the noun to which it refers; अनया चिन्तयात्मापि मे न प्रतिभाति Ratn.1; आश्रमदर्श- नेन आत्मानं पुनीमहे Ś.1; गुप्तं ददृशुरात्मानं सर्वाः स्वप्नेषु वामनैः R.1.6,4.35,14.57; Ku.6.2; देवी... प्राप्तप्रसवमात्मानं गङ्गादेव्यां विमुञ्चति U.7.2; गोपायन्ति कुलस्त्रिय आत्मानमात्मना Mb.; K.17; sometimes used in pl. also; आत्मनः स्तुवन्ति Śi.17.19; Māl.8.
    -3 Supreme deity and soul of the universe, Supreme Soul, Brahman; तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशः संभूतः T. Up.2.1.1; Ms.1.15,12.24.
    -4 Essence, nature; काव्यस्यात्मा ध्वनिः S. D., see आत्मक below.
    -5 Character, peculiarity; आत्मा यक्ष्मस्य नश्यति Rv.1. 97.11.
    -6 The natural temperament or disposition; Bhāg.11.22.2.
    -7 The person or whole body (con- sidered as one and opposed to the separate members of it); स्थितः सर्वोन्नतेनोर्वीं क्रान्त्वा मेरुरिवात्मना R.1.14; योस्या- त्मनः कारयिता Ms.12.12; Ki.9.66.
    -8 Mind, intellect; मन्दात्मन्, नष्टात्मन्, महात्मन् &c. अथ रामः प्रसन्नात्मा श्रुत्वा वायु- सुतस्य ह Rām.6.18.1.
    -9 The understanding; cf. आत्म- संपन्न, आत्मवत् &c.
    -1 Thinking faculty, the faculty of thought and reason.
    -11 Spirit, vitality, courage; त्यक्त्वा$$त्मानमथाब्रवीत् Mb.12.18.6.
    -12 Form, image; आत्मानमाधाय Ku.3.24 assuming his own form; 2.61; संरोपिते$प्यात्मनि Ś.6.24 myself being implanted in her.
    -13 A son; 'आत्मा वै पुत्रनामासि' इति श्रुतेः । तस्यात्मा शितिकण्ठस्य Śi.2.61.
    -14 Care, efforts, pain.
    -15 The sun.
    -16 Fire.
    -17 Wind, air.
    -18 Mental quality; बाहुश्रुत्यं तपस्त्यागः श्रद्धा यज्ञक्रिया क्षमा । भावशुद्धिर्दया सत्यं संयमश्चात्मसंपदः ॥ Mb.12.167.5. आत्मन् is used as the last member of comp. in the sense of 'made or consisting of'; see आत्मक. The form त्मन् is also found to be used; कृतार्थं मन्यते त्मानं Mb. [cf. Gr. atmos, aitmen]
    -Comp. -अधीन a.
    1 dependent on oneself, independent.
    -2 sentient, existing.
    (-नः) 1 a son.
    -2 a wife's brother.
    -3 the jester or विदूषक (in dramatic literature).
    -अनुरूप a. worthy of oneself; तस्यामात्मानुरूपायामात्मजन्मसमुत्सुकः Ku. 1.18; R.1.33.
    -अनुगमनम् peronal attendance; शश्वदा- त्मानुगमनेन गाम् R.1.88.
    -अपहारः concealing oneself; कथं वा आत्मापहारं करोमि Ś.1.
    -अपहारकः one who pre- tends to belong to a higher class than his own, an impostor, a pretender; यो$न्यथा सन्तमात्मानमन्यथा सत्सु भाषते । स पापकृत्तमो लोके स्तेन आत्मापहारकः ॥ Ms.4.255.
    -आदिष्ट a. self-counselled. (
    -ष्टः) a treaty dictated by the party wishing it himself; स्वसैन्येन तु संघानमात्मादिष्ट उदाहृतः H.4.121.
    -आनन्द a. Rejoicing in the soul or Supreme Spirit; आत्ममिथुनः आत्मानन्दः Ch. Up.7.25.2.
    -आराम a.
    1 striving to get knowledge; (as an ascetic or योगिन्), seeking spiritual knowledge; आत्मारामा विहितरतयो निर्विकल्पे समाधौ Ve.1.23.
    -2 selfpleased, delighted in self; आत्मारामः फलाशी. see आत्मानन्द Bh.3.93; cf. Bg.5.24.
    -आशिन् m. a fish supposed to feed on its young, or on the weakest of its species; cf. मत्स्या इव जना नित्यं भक्षयन्ति परस्परम् Rām.
    -आश्रय a.
    1 dependent on oneself or on his own mind.
    -2 About or relating to oneself; कौलीनमात्माश्रयमाचचक्षे R.14.36.
    (-यः) 1 self dependence.
    -2 innate idea, abstract knowledge independent of the thing to be known.
    -ईश्वर a. Self-possessed, master of self; आत्मेश्वराणां न हि जातु विघ्नाः समाधिभेदप्रभवो भवन्ति Ku.3.4.
    -उदयः self-exaltation or elevation; आत्मोदयः परज्यानिर्द्वयं नीतिरितीयति Śi.2.3
    -उद्भव a. born or produced from oneself.
    (-वः) 1 a son; आत्मोद्भवे वर्णचतुष्टयस्य R.18.12.
    -2 Cupid.
    -3 sorrow, pain.
    (-वा) 1 daughter.
    -2 intellect.
    -3 N. of a plant (माषपर्णी; Mar. रानउडीद).
    -उपजीविन् m.
    1 one who lives by his own labour; Ms.7.138.
    -2 a day-labourer.
    -3 one who lives by his wife (Kull. on Ms.8.362).
    -4 an actor, public performer.
    -उपनिषद् f. N. of an उपनिषद् which treats of the Supreme Spirit.
    - उपम a. like oneself. (
    -मः) a son.
    -औपम्यम् Likeness to self. आत्मौपम्येन सर्वत्र Bg.6.32.
    -कर्मन् One's own duty; आत्मौपकर्मक्षमं देहं क्षात्रो धर्म इवाश्रितः R.
    -काम a.
    1 loving oneself, possessed of self-conceit, proud; आत्मकामा सदा चण्डी Rām.2.7.1.
    -2 loving Brahman or the Supreme Spirit only; भगवन् वयमात्मकामाः Maitr. Up.7.1.
    -कार्यम् one's own business, private affair.
    -कृत a.
    1 self-executed, done by oneself; पौरा ह्यात्मकृताद्दुःखाद्विप्रमोच्या नृपात्मजैः Rām.2.46.23.
    -2 done against one's own self; Vāj.8.13.
    -गत a. produced in one's mind; ˚तो मनोरथः Ś.1. (
    -तम्) ind. aside (to oneself) being considered to be spoken privately (opp. प्रकाशम् aloud); frequently used as a stage-direction in dramas; it is the same as स्वगतम् which is thus defined; अश्राव्यं खलु यद्वस्तु तदिह स्वगतं मतम् S. D.6.
    -गतिः f.
    1 course of the soul's existence.
    -2 one's own course; Bhāg.5.17.3. ˚गत्या by one's own act.
    -गुप्ता The plant Mucuna Pruritus Hook (Mar. कुयली).
    -गुप्तिः f. a cave, the hiding place of an animal, lair.
    -ग्राहिन् a. selfish, greedy.
    -घातः 1 suicide.
    -2 heresy.
    -घातकः, -घातिन् 1 a suicide, a self-destroyer; K.174; व्यापादयेद् वृथात्मानं स्वयं यो$गन्युदका- दिभिः । अवैधेनैव मार्गेण आत्मघाती स उच्यते ॥
    -2 a heretic.
    -घोषः 1 a cock (calling out to himself).
    -2 a crow.
    -3 One who flatters himself. cf. आत्मघोषो वायसे स्यादात्म- स्तुतिपरे$पि च Nm.
    -जः, -जन्मन् m.
    -जातः, -प्रभवः, -संभवः, -समुद्भवः 1 a son; यः स वासवनिर्जेता रावणस्यात्म- संभवः Rām.6.86.33; हतान्निहन्मेह नरर्षभेण वयं सुरेशात्मसमु- द्भवेन Mb.7.118.2; तमात्मजन्मानमजं चकार R.5.36; तस्यामात्मानुरूपायामात्मजन्मसमुत्सुकः R.1.33; Māl.1; Ku.6.28.
    -2 Cupid; ममायमात्मप्रभवो भूयस्त्वमुपयास्यति Rām.4.1.34.
    -3 a descendant; मृगयां वि<?>रन्काश्चिद्विजने जनकात्मजः Mb.12.39.1.
    -जा 1 a daughter; वन्द्यं युगं चरणयोर्जनकात्मजायाः R.13.78; cf. नगात्मजा &c.
    -2 the reasoning faculty, understanding.
    -जयः 1 one's own victory.
    -2 victory over oneself, self-denial or abnega- tion.
    -ज्योतिस् n. The light of the soul or Supreme Spirit (चैतन्य); कौस्तुभव्यपदेशेन स्वात्मज्योतिर्बिभर्त्यजः Bhāg. 12.11.1.
    -ज्ञः, -विद् m. a sage, one who knows himself; तस्मादात्मज्ञं ह्यर्चयेद्भूतिकामः Muṇḍ.3.1.1.
    -ज्ञानम् 1 self-knowledge.
    -2 spiritual knowledge, knowledge of the soul or the Supreme Spirit; सर्वेषामपि चैतेषामात्मज्ञानं परं स्मृतम् Ms.12.85,92.
    -3 true wisdom.
    -तत्त्वम् 1 the true nature of the soul or the supreme spirit; यदात्म- तत्त्वेन तु ब्रह्मतत्त्वं प्रपश्येत Śvet.2.15.
    -2 the highest thing. ˚ज्ञः a sage versed in the Vedānta doctrines.
    -तृप्त a. Self-satisfied; आत्मतृप्तश्च मानवः Bg.3.17.
    -तुष्टि a. self-satisfied. (
    -ष्टिः f.) self-satisfaction.
    -त्यागः 1 self-sacrifice.
    -2 suicide.
    -त्यागिन् m. a.
    1 suicide; आत्मत्यागिन्यो नाशौचोदकभाजनाः Y.3.6.
    -2 a heretic, an unbeliever.
    -त्राणम् 1 self-preservation.
    -2 a body-guard; Rām.5.
    -दर्शः a mirror; प्रसादमात्मीयमिवात्म- दर्शः R.7.68.
    -दर्शनम् 1 seeing oneself.
    -2 spiritual knowledge, true wisdom; सर्वभूतात्मदर्शनम् Y.3.157; cf. Ms.12.91. see आत्मयाजिन.
    -दा a. Ved. granting one's existence or life; य आत्मदा बलदा यस्य विश्व Rv.1.121.2.
    -दानम् self-sacrifice, resigning oneself.
    -दूषि a. Ved. corrupting the soul; self-destroying; Av.16.1.3.
    -देवता a tutelary deity.
    -द्रोहिन् a.
    1 self-tormenting, fretful.
    -2 suicide.
    -नित्य a. being constantly in the heart, greatly endeared to oneself.
    -निन्दा self-reproach.
    -निवेदनम् offering oneself (as a living sacrifice to the deity).
    -निष्ठ a. one who constantly seeks for spiritual knowledge.
    -पराजित a. one who has lost himself (Ved.) Av.5.18.2.
    -पुराणम् N. of a work elucidating the Upaniṣads (consisting of 18 chapters).
    -प्रत्ययिक a. knowing from one's experience; आत्मप्रत्ययिकं शास्त्रमिदम् Mb.12.246.13.
    -प्रबोधः 1 cognition of the soul; self-consciousness.
    -2 title of an उपनिषद्.
    -प्रभ a. self-illuminated.
    -प्रवादः 1 conversation about the Supreme Spirit.
    -2 N. of the seventh of the fourteen Pūrvas of the Jainas.
    -प्रशंसा self-praise.
    -बन्धुः, -बान्धवः 1 one's own kinsman; आत्ममातुः स्वसुः पुत्रा आत्मपितुः स्वसुः सुताः । आत्ममातुलपुत्राश्च विज्ञेया ह्यात्मबान्धवाः Śabdak. i. e. mother's sister's son, father's sister's son, and mother's brother's son.
    -2 the soul, the self.
    -बोधः 1 spiritual knowledge.
    -2 knowledge of self.
    -3 N. of a work of Śaṅkarāchārya.
    -भावः 1 existence of the soul; संयोग एषां न तु आत्मभावात् Śvet.1.2.
    -2 the self proper, peculiar nature.
    -3 the body.
    -भू a. self-born, self-existent. (
    -भूः) वचस्यवसिते तस्मिन् ससर्ज गिरमात्मभूः Ku.2.53,3.16,5.81.
    -योनिः 1 N. of Brahmā;
    -2 N. of Viṣṇu.
    -3 N. of Śiva; Ś.7.35.
    -4 Cupid, god of love.
    -5 a son. (
    -भूः f.)
    1 a daughter.
    -2 talent, understanding.
    -भूत a.
    1 self-produced; peculiar, belonging to.
    -2 attached, devoted, faithful; तत्रात्मभूतैः कालज्ञैरहार्यैः परिचारकैः Ms.7.217 (Kull. = आत्मतुल्य).
    (-तः) 1 a son.
    -2 Cupid.
    (-ता) 1 a daughter.
    -2 talent.
    -भूयम् 1 peculiarity, own nature.
    -2 Brahman.
    -मात्रा a portion of the Supreme Spirit.
    -मानिन् a. self-respecting, respectable.
    -2 arro- gant, proud; विवेकशून्यः प्रभुरात्ममानी, महाननर्थः सुहृदां बतायम् Bk.12.83.
    -मूर्तिः 1 a brother; भ्राता स्वमूर्तिरात्मनः
    -2 soul, Supreme Spirit.
    -मूल a. self-luminous, shining (God); स आत्ममूलो$वतु मां परात्परः Bhāg.8.3.4.
    -मूलि n. the universe.
    -मूली N. of a plant (दूरालभा; Mar. धमासा).
    -याजिन् 1 sacrificing for oneself or himself. m. a learned man who studies his own nature and that of the soul (of others) to secure eternal felicity, one who looks upon all beings as self; सर्व- भूतेषु चात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि । समं पश्यन्नात्मयाजी स्वाराज्यम- धिगच्छति ॥ Ms.12.91.
    -योनिः = ˚भू m. a. v. ददर्श चक्रीकृतचारुचापं प्रहर्तुमभ्युद्यतमात्मयोनिम् Ku.3.7.
    -रक्षा 1 N. of a plant (इन्द्रवारुणीवृक्ष).
    -2 self protection.
    -लाभः birth, production, origin; यैरात्मलाभस्त्वया लब्धः Mu.3.1, 5.23; Ki.3.32,17.19,18.34; K.239.
    -लोमन् 1 the hair of the body.
    -2 the beard.
    -वञ्चक a. self-deceiver.
    -वञ्चना self-delusion; self-deception.
    -वधः, -वध्या, -हत्या suicide.
    -वर्ग्य a. of one's party or class; उद्बाहुना जुहुविरे मुहुरात्मवर्ग्याः Śi.5.15.
    -वश a. depending on one's own will; यद्यत्परवशं कर्म तत्तद्यत्नेन वर्जयेत् । यद्यदात्मवशं तु स्यात्तत्तत्सेवेत यत्नतः ॥ Ms.4.159, सर्वमात्मवशं सुखम् 16.
    (-शः) 1 self-control, self-government.
    -2 one's control, subjection; ˚शं नी, ˚वशीकृ to reduce to subjection, win over.
    -वश्य a. having control over self, self-possessed, self-restrained; आत्मवश्यैर्विधेयात्मा Bg.2.64.
    -विक्रयः sale of oneself or one's own liberty; Ms.11.59.
    -विद् m.
    1 a wise man, sage; as in तरति शोकमात्मवित्; सो$हं भगवो मन्त्रविदेवास्मि नात्मविच्छ्रुत<?>ह्येव Ch. Up.7.1.3.
    -2 knowing one's own self (family &c.); य इहात्मविदो विपक्षमध्ये Śi.2.116.
    -3 N. of Śiva.
    -विद्या knowledge of the soul, spiritual knowledge; आन्वीक्षिकीं चात्मविद्याम् Ms.7.43.
    -विवृद्धिः, -वृद्धिः f. self-exaltation.
    -वीर a.
    1 mighty, powerful, strong.
    -2 appropriate, suitable, good for oneself (as diet &c.).
    -3 existent, sentient.
    (-रः) 1 a son.
    -2 wife's brother.
    -3 a jester (in dramas); आत्मवीरः प्राणवति श्यालके च विदूषके.
    -वृत्तम्, -वृत्तान्तः account of one's own self, autobiography.
    -वृत्ति a. dwelling in Atman or soul. (
    -त्तिः f.)
    1 state of the heart; किमेभिराशोपहतात्मवृत्तिभिः Ku.5.76.
    -2 action as regards oneself, one's own state or circum- stance; विस्माययन् विस्मितमात्मवृत्तौ R.2.33.
    -3 practising one's own duties or occupation.
    -शक्तिः f. one's own power or ability, inherent power or effort; दैवं निहत्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या Pt.1.361 to the best of one's power.
    -2 illusion.
    -शल्या N. of a plant (शतावरी).
    -शुद्धिः f. self-purification; Ms.11.164; योगिनः कर्म कुर्वन्ति संगं त्यक्त्वा$त्मशुद्धये Bg.5.11.
    -श्लाघा, -स्तुतिः f. self-praise, boasting, bragging.
    -संयमः self-restraint; आत्मसंयमयो- गाग्नौ जुह्वति ज्ञानदीपिते Bg.4.27.
    -संस्थ a. Based upon or connected with the person; आत्मसंस्थं मनःकृत्वा Bg.6.25.
    -सतत्त्वम् See आत्मतत्त्वम्; आत्मसतत्त्वं विगणयतः Bhāg.5.13.24.
    -सद् a. Ved. dwelling in oneself; आत्मसदौ स्तं मा मा हिंसिष्टम् Av.5.9.8.
    -संतुष्ट a. self-sufficient.
    -सनि a. Ved. granting the breath of life.
    -सम a. worthy of oneself, equal to oneself; कार्ये गुरुण्यात्मसमं नियोक्ष्ये Ku.3.13.
    -संदेहः 1 internal or personal doubt.
    -2 risk of life, personal risk.
    -संभवः, -समुद्भवः 1 a son; चकार नाम्ना रघुमात्मसंभवम् R.3.21,11.57,17.8.
    -2 Cupid, god of love.
    -3 epi- thet of Brahmā, Viṣṇu, or Śiva.
    -4 the Supreme Being (परमात्मन्).
    (-वा) 1 a daughter.
    -2 understanding, intellect.
    -संपन्न a.
    1 self-possessed; Pt.1.49.
    -2 talented, intelligent; तमात्मसंपन्नमनिन्दितात्मा कृत्वा युवानं युवराजमेव R.18.18.
    -संभावना self-conceit; K.
    -सिद्धिः f. self-aggrandizement, attainment of object or purpose; आगच्छदात्मसिद्ध्यर्थं गोकर्णस्याश्रमं शुभम् Rām.7.9.47.
    -सुख a. self-delighted. (
    -खम्) the highest bliss.
    -स्थ a. At one's own disposal (स्वाधीन); तावदेव मया सार्धमात्मस्थं कुरु शासनम् Rām.2.21.8.
    -हन् a.
    1 one who kills his own soul (neglects its welfare &c.); ये के चात्महनो जनाः Śvet.3.
    -2 a suicide, self-destroyer.
    -3 a heretic, unbeliever.
    -4 a priest in a temple, a servant or attendant upon an idol.
    -हननम्, -हत्या suicide.
    -हित a. beneficial to oneself. (
    -तम्) one's own good or welfare.

    Sanskrit-English dictionary > आत्मन् _ātman

  • 15 कृष्ट _kṛṣṭa

    कृष्ट a. [कृष् कर्मणि क्त]
    1 Drawn, pulled, dragged, attracted &c.
    -2 Ploughed; न हि तस्मात्फलं तस्य सुकृष्टादूष- रादिव Pt.1.47.
    -Comp. -उप्त a. sown on cultivated ground.
    -ज a. grown in cultivated ground; Ms.11. 144.
    -पच्य, -पाक्य a.
    1 ripening in cultivated ground; यो हि कृष्टे पक्तव्यः कृष्टपाक्यः स भवति Mbh. on P.III.1.114; cf. अकृष्टपच्य; न कृष्टपच्यमश्नीयादकृष्टं चाप्यकालतः Bhāg.7.12. 18.
    -2 cultivated.
    -फलम् the product of a harvest.

    Sanskrit-English dictionary > कृष्ट _kṛṣṭa

  • 16 ततस् _tatas

    ततस् (ततः) ind.
    1 From that (person or place &c.), thence; न च निम्नादिव हृदयं निवर्तते मे ततो हृदयम् Ś.3.2 (v. l.); Māl.2.1; Ms.6.7;12.85.
    -2 There, thither.
    -3 Then, thereupon, afterwards; ततः कतिपयदिवसा- पगमे K.11; Amaru.69; Ki.1.27; Ms.2.93;7.59.
    -4 Therefore, consequently, for that reason.
    -5 Then, in that case (as a corr. of यदि); यदि गृहीतमिदं ततः किम् K.12; अमोच्यमश्वं यदि मन्यसे प्रभो ततः समाप्ते &c. R.3.65.
    -6 Beyond that (in place), further, further more, more- over; ततः परतो निर्मानुषमरण्यम् K.121.
    -7 Than that, other than that; यं लब्ध्वा चापरं लाभं मन्यते नाधिकं ततः Bg.6.22;2.36.
    -8 Sometimes used for the ablative forms of तद् such as तस्माद्तस्याः; ततो$न्यत्रापि दृश्यते Sk.; यतः -ततः means (a) where-there; यतः कृष्णस्ततः सर्वे यतः कृष्णस्ततो जयः Mb.; Ms.7.188. (b) since-therefore; यतो यतः -ततस्ततः wherever-there; यतोयतः षट्चरणो$भिवर्तते तत- स्ततः प्रेरितवामलोचना Ś.1.23 (v. l.). ततः किम् 'what then', 'of what use is it', 'what avails it'; प्राप्ताः श्रियः सकल- कामदुघास्ततः किम् Bh.3.73,74; Śānti.4.2. ततस्ततः (a) 'here and there', 'to and fro'; ततो दिव्यानि माल्यानि प्रादुरासंस्ततस्ततः Mb. (b) 'what next', 'what further', well proceed (occurring in dramas); ततः प्रभृति thence- forward, (corr. of यतः प्रभृति); तृष्णा ततः प्रभृति मे द्विगुणत्वमेति Amaru. (after 56, प्रक्षेपक श्लोकः); Ms.9.68. Some other compounds.
    --ततः कथम् but how is it then that.
    -ततः -क्षणम्, -क्षणात् immediately afterwards.
    -ततः पर beyond that.
    -ततः परम् ind. besides that, further.
    -ततस्ततः (in drama) what then ?

    Sanskrit-English dictionary > ततस् _tatas

  • 17 द्यो _dyō

    द्यो f. (Nom. sing. द्यौः) Heaven, paradise, the sky; द्यौर्भूमिरापो हृदयं यमश्च Pt.1.182; Ś.2.15. (In Dvandva compounds द्यौ is changed to द्यावा, e. g. द्यावापृथिव्यौ, द्यावाभूमी, द्यावाक्षमे 'heaven and earth').
    -Comp. -कारः an architect (building very high mansions); द्योकारहेमकारा- दिजातिं नित्यं समाश्रिताः Mb.12.49.84.
    -भूमिः a bird.
    -सद् m. (
    द्योषद्) a god.

    Sanskrit-English dictionary > द्यो _dyō

  • 18 नायः _nāyḥ

    नायः [नी-कर्तरि ण]
    1 A leader, guide.
    -2 Guiding, directing.
    -3 Policy, prudence; यात यूयं यमश्रायं दिशं नायेन दक्षिणाम् Bk.7.36.
    -4 Means, expedient; नायः को$त्र स येन स्यां बताहं विगतज्वरः Bk.6.82.

    Sanskrit-English dictionary > नायः _nāyḥ

  • 19 पाषण्ड _pāṣaṇḍa

    पाषण्ड a. Impious, heretical.
    -ण्डः A heretic, an unbeliver, a hypocrite; पाषण्डमाश्रितानां......... योषिताम् (निवर्तेतोदकक्रिया) Ms.5.9;9.225; पाषण्डसङ्घद्रव्यमश्रोत्रिय- भोग्यम्;......चिकित्सकवाग्जीवनपाषण्डछद्मभिर्वा...... Kau. A.1.15.
    -ण्डः, -ण्डम् Heresy; also पाषाण्ड्यम्.

    Sanskrit-English dictionary > पाषण्ड _pāṣaṇḍa

  • 20 भक्ष्य _bhakṣya

    भक्ष्य a. [भक्ष्-कर्मणि ण्यत्] Eatable, fit for food.
    -क्ष्यम् 1 Anything eatable, an article of food, food (fig. also); भक्ष्यभक्षकयोः प्रीतिर्विपत्तेरेव कारणम् H.1.55; Ms.1.113.
    -2 Water.
    -Comp. -अभक्ष्यम् food allowed and prohibited; एतदुक्तं द्विजातीनां भक्ष्याभक्ष्यमशेषतः Ms.5.26.
    -कारः (also भक्ष्यंकारः) a baker, cook.
    -भोज्यमय a. Consisting of food of all kinds.
    -वस्तु n. eatables, victuals.

    Sanskrit-English dictionary > भक्ष्य _bhakṣya

Страницы
  • 1
  • 2

См. также в других словарях:

Поделиться ссылкой на выделенное

Прямая ссылка:
… Нажмите правой клавишей мыши и выберите «Копировать ссылку»