फलता

f. the being fruit, the state of fruit Kathās.

n. « fruit-triad», the 3 myrobalans L. ;

n. « fruit-triad», the 3 myrobalans ib.

n. = - tā Kathās.

फल् I. 1 P. (फलति, पफाल, अफालीत्, फलिष्यति, फलित)

1 To bear fruit, yield or produce fruit; नानाफलैः फलति कल्पलतेव भूमिः Bh.2.46; परोपकाराय द्रुमाः फलन्तिः Subhāṣ; विधातुर्व्यापारः फलतु च मनोज्ञश्च भवतु Māl.1.16; often used transitively in this sense; मौर्यस्यैव फलन्ति पश्य विविधश्रेयांसि मन्नीतयः Mu.2.16 'accomplish or bring about'; Śi.2.89.

-2 To be fruitful, to be successful, to be fulfilled or accomplished, to succeed; कैकेयि कामाः फलिता- स्तवेति R.13.59;15 78; यदा न फेलुः क्षणदाचराणाम् (मनोरथाः) Bk.14.113;12.66; नैवाकृतिः फलति नैव कुलं न शीलम् Bh.2.96,116.

-3 To result, produce results or con- sequences; फलितमस्माकं कपटप्रबन्धेन H.1; फलितं नस्तर्हि भगवतीपादप्रसादेन Māl.6; Ki.18,25; खलः करोति दुर्वृत्तं नूनं फलति साधुषु H.3.21 'wicked men commit bad acts, and good men suffer their consequences'.

-4 To become ripe, ripen.

-5 To fall to the lot of, befall.

-6 To be useful. -II. 1 P. (फलति, फुल्ल or फुल्त in the first sense, and फलित in other senses)

1 To burst open, split or cleave asunder, burst, cleave; तस्य मूर्धानमासाद्य पफालासिवरो हि सः Mb.

-2 To shine back, be reflected; इह नवशुककोमला मणीनां रविकरसंवलिताः फलन्ति भासः Ki.5.38.

-3 To go.

n. (ifc. f. ā orﾠ ī) fruit (esp. of trees) RV. etc. etc.;

कर्मन् -m. Viśvakarmā; शक्रस्य नु सभा दिव्या भास्वरा कर्मनिर्मिता Mb.2.7.1. -n. [कृ-मनिन् Uṇ.4.144]

1 Action, work, deed.

-2 Execution, performance; प्रीतो$स्मि सो$हं यद् भुक्तं वनं तैः कृतकर्मभिः Rām.5.63.3.

-3 Business, office, duty; संप्रति विषवैद्यानां कर्म M.4.

-4 A religious rite (it may be either नित्य, नैमित्तिक or काम्य).

-5 A specific action, moral duty.

-6 (a) Performance of religious rites as opposed to speculative religion or knowledge of Brahman (opp. ज्ञान); अपरो दहृने स्वकर्मणां ववृते R.8.2. (b) Labour, work.

-7 Product, result.

-8 A natural or active property (as support of the earth).

-9 Fate, the certain consequence of acts done in a former life; कर्मायत्तं फलं पुंसां बुद्धिः कर्मानुसारिणी Bh.2.89,94.

-1 (In gram.) The object of of an action; कर्तुरीप्सिततमं कर्म P.I.4.49.

-11 (In Vaiś. Phil.) Motion considered as one of the seven categories of things; (thus defined:-- एकद्रव्यमगुणं संयोगविभागेष्वनपेक्षकारणं कर्म Vaiś. Sūtra. (It is five-fold:-- उत्क्षेपणं ततो$वक्षेपणमाकुञ्चनं तथा । प्रसारणं च गमनं कर्माण्येतानि पञ्च च ॥ Bhāṣā P.6.)

-12 Organ of sense. प्रजापतिर्ह कर्माणि ससृजे Bṛi. Up.1.5.21.

-13 Organ of action; कर्माणि कर्मभिः कुर्वन् Bhāg.11.3.6.

-14 (In Astr.) The tenth lunar mansion.

-15 Practice, training; सर्वेषां कर्मणा वीर्यं जवस्तेजश्च वर्धते Kau. A.2.2.

-Comp. -अक्षम a. incapable of doing anything.

-अङ्गम् part of any act; part of a sacrificial rite (as प्रयाज of the Darśa sacrifice).

-अधिकारः the right of performing religious rites.

-अनुरूप a.

1 according to action or any par- ticular office.

-2 according to actions done in a pre- vious existence.

-अनुष्ठानम् practising one's duties.

-अनुसारः consequence of, or conformity to, acts.

-अन्तः 1 the end of any business or task.

-2 a work, busi- ness, execution of business.

-3 a barn, a store of grain &c. Ms.7.62 (कर्मान्तः इक्षुधान्यादिसंग्रहस्थानम् Kull.)

-4 cultivated ground.

-5 a worker; कच्चिन्न सर्वे कर्मान्ताः Rām.2.1.52.

-अन्तरम् 1 difference or contrariety of action.

-2 penance, expiation.

-3 suspension of a religious action.

-4 another work or action; कर्मान्तर- नियुक्तासु निर्ममन्थ स्वयं दधि Bhāg.1.9.1.

-अन्तिक a. final. (

-कः) a servant, workman, Rām.1.13.7.

-अपनुत्तिः f. removing, sending away of कर्म; जन्मकर्माप- नुत्तये Bhāg.12.2.17.

-अर्ह a. fit or suitable to an act or the rite. (

-र्हः) a man.

-आख्या f. Name received from the act performed; तस्मात् छिन्नगमनो$श्वो$पि छाग इति कर्माख्या भविष्यति । ŚB. on MS.6.8.37.

-आजीवः one who maintains himself by some profession (as that of an artisan &c.)

-आत्मन् a. endowed with the princi- ples of action, active; कर्मात्मनां च देवानां सो$सृजत्प्राणिनां प्रभुः Ms.1.22. (-m.) the soul.

-आयतनम् see कर्मेन्द्रियम्; शव्दः स्पर्शो रसो गन्धो रूपं चेत्यर्थजातयः । गत्युक्त्युत्सर्गशिल्पानि कर्मायतनसिद्धयः Bhāg.11.22.16.

-आशयः receptacle or accumulation of (good and evil) acts; निर्हृत्य कर्माशयमाशु याति परां गतिम् Bhāg.1.46.32.

-इन्द्रियम् an organ of action, as distinguished from ज्ञानेन्द्रिय; (they are:- वाक्पाणिपादपायूपस्थानि; Ms.2.99; see under इन्द्रिय also) कर्मेन्द्रियाणि संयम्य Bg.3.6,7.

-उदारम् any valiant or noble act, magnanimity, prowess.

-उद्युक्त a. busy, engaged, active, zealous.

-करः 1 a hired labourer (a servant who is not a slave); आ तस्य गोः प्रतिदानात् कर्मकारी आगबीनः कर्मकरः Mbh. on P.V.2.14. कर्मकराः स्थपत्यादयः Pt.1; Śi.14.16.

-2 Yama.

-कर्तृ m. (in gram.) an agent who is at the same time the object of the action; e. g. पच्यते ओदनः, it is thus defined:- क्रियमाणं तु यत्कर्म स्वयमेव प्रसिध्यति । सुकरैः स्वैर्गुणैः कर्तुः कर्मकर्तेति तद्विदुः ॥ न चान्तरेण कर्मकर्तारं सकर्मका अकर्मका भवन्ति Mbh. on P.I.3.27

-काण्डः, -ण्डम् that department of the Veda which relates to ceremonial acts and sacrificial rites and the merit arising from a due performance thereof.

-कारः 1 one who does any business, a mechanic, artisan (technically a worker not hired).

-2 any labourer in general (whether hired or not).

-3 a black-smith; हरिणाक्षि कटाक्षेण आत्मानमवलोकय । न हि खङ्गो विजानाति कर्मकारं स्वकारणम् ॥ Udb.

-4 a bull.

-कारिन् m. a labourer, artisan, workman.

-कार्मुकः, -कम् a strong bow.

-कीलकः a washerman.

-कृत्यम् activity, the state of active exertion; यः प्रथमः कर्मकृत्याय जज्ञे Av.4.24.6.

-क्षम a. able to perform any work or duty; आत्मकर्मक्षमं देहं क्षात्रो धर्म इवाश्रितः R.1.13.

-क्षेत्रम् the land of religious acts, i. e. भरतवर्ष; Bhāg.5.17.11. cf. कर्मभूमि.

-गतिः f. the course of fate; अथ कर्मगतिं चित्रां दृष्ट्वा$स्य हसितं मया Ks.59.159.

-गृहीत a. caught in the very act (as a thief.).

-ग्रन्थिः f. a term in Jaina metaphysics connoting 'weakness in the form of वासनाs produced by अज्ञान'.

-घातः leaving off or suspending work.

-च(चा)ण्डालः 1 'base in deed', a man of very low acts or deeds; Vasiṣṭha mentions these kinds:-- असूयकः पिशुनश्च कृतघ्नो दीर्घरोषकः । चत्वारः कर्मचाण्डाला जन्मतश्चापि पञ्चमः ॥

-2 one who com- mits an atrocious deed; अपूर्वकर्मचण्डालमयि मुग्धे विमुच्च माम् U.1.46.

-3 N. of Rāhu.

-चेष्टा active exertion, action. कर्मचेष्टास्वहः Ms.1.66.

-चोदना 1 The motive impelling one to ritual acts. ज्ञानं ज्ञेयं परिज्ञाता त्रिविधा कर्मचोदना Bg.18.18.

-2 any positive rule enjoining a religious act.

-च्छेदः The loss caused by absence on duty; Kau. A.2.7.

-जः a. resulting from an act; सिद्धिर्भवति कर्मजा Bg.4.12. कर्मजा गतयो नॄणामुत्तमाधममध्यमाः Ms.12.3.

(-जः) 1 the holy fig-tree.

-2 the Kali age.

-3 the banian tree.

-4 the effect arising from human acts:-- संयोग, विभाग &c.

-5 heaven.

-6 hell.

-ज्ञ a. one acquaint- ed with religious rites.

-त्यागः renunciation of worldly duties or ceremonial acts.

-दुष्ट a. corrupt in action, wick- ed, immoral, disrespectable.

-देवः a god through religious action; ये शतं गन्धर्वलोक आनन्दाः स एकः कर्मदेवानामानन्दः Bṛi. Up.4.3.33.

-दोषः 1 sin, vice; अवेक्षेत गतीर्नॄणां कर्मदोष- समुद्भवाः Ms.6.61,95.

-2 an error, defect, or blunder (in doing an act); कर्मदोषैर्न लिप्यते Ms.1,14.

-3 evil consequence of human acts.

-4 discreditable conduct.

-धारयः N. of a compound, a subdivision of Tatpu- ruṣa, (in which the members of the compound are in apposition) तत्पुरुषः समानाधिकरणः कर्मधारयः P.I. 2.42. तत्पुरुष कर्म धारय येनाहं स्यां बहुव्रीहिः Udb.

-ध्वंसः 1 loss of fruit arising from religious acts.

-2 dis- appointment.

-नामन् (in gram.) a participal noun.

-नामधेयम् N. of an act or sacrifice. These names are not arbitrary or technical such as गुण and वृद्धि but are always significant; सर्वेष्वेव कर्मनामधेयेषु अर्थसमन्वयेनानुवाद- भूतो नामशद्बो वर्तते, न लौकिकार्थतिरस्कारेण परिभाषामात्रेण वृद्धिगुणवत् ŚB. on MS.1.6.41.

-नाशा N. of a river between Kaśi and Bihar.

-निश्चयः a decision of action; न लेमे कर्मनिश्चयम् Bm.1.648.

-निषद्या a manufactory; Kau. A.2.4.

-निष्ठ a. devoted to the performance of religious acts; अग्निर्वीरं श्रुत्यं कर्मनिष्ठाम् Rv.1.8.1; Ms.3.134.

-न्यासः renunciation of the result of religious acts.

-पथः 1 the direction or source of an action.

-2 the path of religious rites (opp. ज्ञानमार्ग).

-पाकः ripening of actions, reward of actions done in a former life; Pt.1.372.

-प्रवचनीयः a term for certain prepositions, particles, or ad- verbs when they are not connected with verbs and govern a noun in some case; literally-the term means, 'Concerned with the setting forth of an action'. According to Indian grammarians it means 'that which spoke of an action (क्रियां प्रोक्तवन्तः)' e. g. आ in आ मुक्तेः संसारः is a कर्मप्रवचनीय; so अनु in जपमनु प्रावर्षत् &c; कर्म प्रोक्तवन्तः कर्मप्रवचनीया इति Mbh. on P.I.4.83. cf. उपसर्ग, गति and निपात also.

-फलम् 1 fruit or reward of actions done in a former life; (pain, pleasure); न मे कर्मफले स्पृहा Bg.4.14;5.12;6.1; ˚फलत्याग Bg.12.11,18.2; ˚फलत्यागिन् Bg.18.11; ˚फलप्रेप्सुः Bg.18.27; ˚फलसंयोग Bg.5.14; ˚फलहेतु Bg.2.47. एवं संचिन्त्य मनसा प्रेत्य कर्मफलोदयम् Ms.11.231.

-2 the fruit of Averrhoa Carambola (Mar. कर्मर); also कर्मरङ्ग.

-बन्धः, -बन्धनम् confinement to repeated birth, as the consequence of religious acts, good or bad (by which the soul is attached to worldly plea- sures &c.); बुद्ध्या युक्तो यथा पार्थ कर्मबन्धं प्रहास्यति Bg.2.39.

-भूः, -भूमिः f.

1 the land of religious rites, i. e. भरतवर्ष, this world (a place for man's probation); प्राप्येमां कर्मभूमिम् Bh.2.1; K.174,319.

-2 ploughed ground.

-मासः the Calendar month of thirty days.

-मीमांसा the Mīmāṁsā of ceremonial acts; see मीमांसा.

-मूलम् a kind of sacred grass called कुश.

-युगम् the fourth (the present) age of the world, i. e. the Kaliyuga.

-योगः 1 performance of actions, worldly and religious rites; कर्मयोगेन योगिनाम् Bg.3.3;3.7;5.2;13.24.

-2 active exertion, industry; Ms.1.115.

-वचनम् (with Buddhists) the ritual.

-वज्रः an epithet of a Śūdra.

-वशः fate considered as the inevitable result of actions done in a former life.

-वाटी a lunar day (तिथि).

-विपाक = कर्मपाक.

-शाला a work-shop.

-शील, -शूर a. assiduous, active, laborious; cf. कर्म- शीलस्तु कर्मठे । Nm.

-शौचम् humility.

-श्रुतिः f. The word expressive of the act; कर्मश्रुतेः परार्थत्वात् MS.11. 2.6. (read या अत्र कर्मश्रुतिः दर्शपूर्णमासाभ्यामिति सा परार्था तृतीया-योगात् &c. शबर).

-सङ्गः attachment to worldly duties and their results. तन्निबध्नाति... कर्मसङ्गेन Bg.14.7.

-सचिवः a minister.

-संन्यासिकः, -संन्यासिन् m.

1 a religious person who has withdrawn from every kind of worldly act.

-2 an ascetic who performs religious deeds without looking to their reward.

-साक्षिन् m.

1 an eyewitness; वह्निर्विवाहं प्रति कर्मसाक्षी Ku.7.83.

-2 one who witnesses the good or bad actions of man; आदित्य भो लोककृताकृतज्ञ लोकस्य सत्यानृप- कर्मसाक्षिन् Rām.3.63.16. (There are nine divinities which are said to witness and watch over all human actions; सूर्यः सोमो यमः कालो महाभूतानि पञ्च च । एते शुभाशुभ- स्येह कर्मणो नव साक्षिणः ॥)

-सिद्धिः f. accomplishment of any business or desired object; success. स्वकर्मसिद्धिं पुनरा- शशंसे Ku.

-स्थानम् a public office, a place of business.

अध्वर a. [न ध्वरति कुटिलो न भवति ध्वृ-अच्. न. त.; ध्वरतिर्हिंसाकर्मा तत्प्रतिषेधो निपातः अहिंस्रः Nir.]

1 Not crooked, not broken, uninterrupted; इमं यज्ञमवतामध्वरं नः Yv.27. 17 (अध्वरम् = अकुटिलं शास्त्रोक्तम्).

-2 Intent, attentive.

-3 Durable, sound.

-4 Not injuring; ततो$ध्वरजटः स्थाणु- र्वेदाध्वरपतिः शिवः Mb.12.256.19.

-रः [अध्वानं सत्पथं राति ददाति फलत्वेन, रा-क] A sacrifice, a religious ceremony; also a Soma sacrifice; तमध्वरे विश्वजिति R.5.1.

-रः -रम् 1 Sky or air (आकाश).

-2 The second of the 8 Vasus.

-Comp. -कल्पा on optional sacrifice (काम्येष्टि).

-काण्डम् [ष. त.] part of the शतपथब्राह्मण which treats of sacri- fices.

-ग [अध्वरं गच्छति] intended for a sacrifice.

-दीक्ष- णीया [ष. त.] consecration connected with an Adhvara; so ˚प्रायश्चित्तिः an expiation &c.

-मीमांसा [ष. त.] N. of Jaimini's Pūrvamīmāmṁsā.

-श्रीः [ष. त.] glory of the Adhvara.

-समिष्टयजुः n. N. of an aggregate of liba- tions connected with a sacrifice.

-स्थ a. Engaged in a sacrifice; य उदृचि यज्ञे अध्वरेष्ठाः । Rv.1.77.7.

कफः [केन जलेन फलति फल्-ड Tv.]

1 Phlegm, one of the three humours of the body (the other two being वात and पित्त); कफापचयादारोग्यैकमूलमाशयाग्निदीप्तिः Dk.16; प्राणप्रयाणसमये कफवातपित्तैः कण्ठावरोधनविधौ स्मरणं कुतस्ते Udb.

-2 A watery foam or froth in general.

-Comp. -अरिः dry ginger.

-कूर्चिका saliva, spittle.

-क्षयः pulmonary consumption.

-घ्न, -नाशन, -हर a. removing phlegm, antiphlegmatic; -m. N. of a plant (Mar. लघु शेरणी).

-ज्वरः fever caused by excess of phlegm.

-वर्धनः N. of a plant (Mar. पिंडी तगर).

-विरोधिन् -m. pepper.

कर a. (

-रा or

-री) [करोति, कीर्यते अनेन इति, कृ-कॄ-अप्] (Mostly at the end of comp.) Who or what does, makes or causes &c.; दुःख˚, सुख˚, भय˚ &c.

-रः 1 A hand; करं व्याधुन्वत्याः पिबसि रतिसर्वस्वमधरम् Ś.1.24.

-2 A ray of light, beam; यमुद्धर्तुं पूषा व्यवसित इवालम्बितकरः V.4.34; also प्रतिकूलतामुपगते हि विधौ विफलत्वमेति बहुसाधनता । अवलम्ब- नाय दिनभर्तुरभून्न पतिष्यतः करसहस्रमपि Śi.9.6 (where the word is used in sense 1 also).

-3 The trunk of an elephant; सेकः सीकरिणा करेण विहितः U.3.16; Bh.3.2.

-4 A tax, toll, tribute; युवा कराक्रान्तमहीमृदुच्चकैरसंशयं संप्रति तेजसा रविः Śi.1.7; (where कर means 'ray' also) (ददौ) perhaps in this sense the word is used in neuter gender also. निर्ल्लज्जो मम च करः कराणि भुङ्क्ते Pañch.2.3. अपरान्तमहीपालव्याजेन रघवे करम् R.4.58; Ms.7.128.

-5 Hail.

-6 A particular measure of length equal to 24 thumbs.

-7 The asterism called हस्त.

-8 A means or expedient.

-9 A doer.

-Comp. -अग्रम् 1 the forepart of the hand; कराग्रे वसते लक्ष्मीः.

-2 the tip of an elephant's trunk.

-आघातः a stroke or blow with the hand.

-आमर्दः, -आमलकः Myrobalan (Mar. करवंद).

-आरोटः a finger-ring.

-आलम्बः supporting with the hand, giving a helping hand.

-आस्फोटः 1 the chest.

-2 a blow with the hand.

-3 slapping the hands together.

-ऋद्धिः f.

1 a cymbal.

-2 a small musical instrument.

-कच्छपिका f. कूर्ममुद्रा in yoga.

-कण्टकः, -कम् a finger-nail.

-कमलम्, -पङ्कजम्, -पद्मम् a lotus-like hand, beautiful hand; करकमलवितीर्णैरम्बुनीवारशष्पैः U.3.25.

-कलशः, -शम् 1 the hollow of the hand (to receive water).

-किसलयः, -यम् 1 'sprout-like hand', a tender hand; करकिसलयतालैर्मुग्धया नर्त्यमानम् U.3.19; Ṛs.6.3.

-2 a finger.

-कुड्मलम् the finger.

-कृतात्मन् (Living from hand to mouth) destitute; Mb.13.

-कोषः the cavity of the palms, hands hollowed to receive water; ˚पेयमम्बु Ghaṭ.22.

-ग्रहः, -ग्रहणम् 1 levying a tax.

-2 taking the hand in marriage.

-3 marriage.

-ग्राहः 1 a husband.

-2 a tax-collector.

-घर्षणः, -घर्षिन् m. the churning-stick.

-च्छदः the teak tree.

-च्छदा N. of a tree (सिन्दूरपुष्पी; Mar. शेंद्री).

-जः a fingernail; तीक्ष्णकरजक्षु- ण्णात् Ve.4.1; Śi.11.37; Bv.1.15; Amaru.85. (

-जम्) a kind of perfume.

-जालम् a stream of light.

-तलः the palm of the hand; वनदेवताकरतलैः Ś.4.5; करतलगतमपि नश्यति यस्य तु भवितव्यता नास्ति Pt.2.128. ˚आमलकम् (lit.) an āmalaka fruit (fruit of the Myrobalan) placed on the palm of the hand; (fig.) ease and clearness of perception, such as is natural in the case of a fruit placed on the palm of the hand; करतलामलकफलवदखिलं जगदालोकयताम् K.43. ˚स्थ a. resting on the palm of the hand;

-तलीकृ To take in the palm of the hand; ततः करतलीकृत्य व्यापि हालाहलं विषम् Bhāg.8.7.43.

-तालः, -तालकम् 1 clapping the hands; स जहास दत्तकरतालमुच्चकैः Śi.15.39.

-2 a kind of musical instrument, perhaps a cymbal.

-तालिका, -ताली 1 clapping the hands; उच्चाटनीयः करता- लिकानां दानादिदानीं भवतीभिरेषः N.3.7.

-2 beating time by clapping the hands.

-तोया N. of a river.

-द a.

1 paying taxes.

-2 tributary; करदीकृताखिलनृपां मेदिनीम् Ve. 6.18.

-3 giving the hand to help &c.

-दक्ष a. handy, dexterous.

-पत्रम् 1 a saw; तत्क्रूरदन्तकरपत्रनिकृत्तसत्त्वम् Mv.5. 29.

-2 playing in water. ˚वत् m. the palm tree.

-पत्रकम् a saw.

-पत्रिका splashing water about while bathing or sporting in it.

-पल्लवः 1 a tender hand.

-2 a finger. cf. ˚किसलय.

-पालः, -पालिका 1 a sword.

-2 a cudgel.

-पात्रम् 1 splashing water about while bathing.

-2 the hand hollowed to hold anything.

-पात्री A cup made of leather.

-पीडनम् marriage; cf. पाणिपीडन.

-पुटः 1 the hands joined and hollowed to receive anything.

-2 A box, chest with a lid; तेषां रक्षणमप्यासीन्महान्करपुट- स्तथा Mb.14.65.16.

-पृष्ठम् the back of the hand.

-बालः, -वालः 1 sword; अघोरघण्टः करवालपाणिर्व्यापादितः Māl.9; म्लेच्छनिवहनिधने कलयसि करवालम् Gīt.1, Śi.13.6.

-2 a finger-nail.

-भारः a large amount of tribute.

-भूः a finger-nail.

-भूषणम् an ornament worn round the wrist, such as a bracelet.

-मर्दः, -मर्दी, -मर्दकः N. of a plant (Carissa carandus; Mar. करवंद)

-मालः smoke.

-मुक्तम् a kind of weapon; see आयुध.

-रुहः 1 a finger-nail; अनाघ्रातं पुष्पं किसलयमलूनं कररुहैः Ś.2.11; Me.98.

-2 a sword.

-वालिका a small club.

-वीरः, -वीरकः 1 a sword or scimitar.

-2 a cemetery.

-3 N. of a town in the S. M. country.

-4 a kind of tree. (Mar. कण्हेर, अर्जुनसादडा); Rām.5.2.1. Māna.18.242.3. (

-रा) red arsenic.

(-री) 1 a woman who has borne a son, a mother.

-2 N. of Aditi.

-3 a good cow. (

-रम्) the flower of the tree. मल्लिका, करवीरम्, बिसम्, मृणालम् Mbh. on P.IV.3.166.

-शाखा a finger.

-शीकरः water thrown out by an elephant's trunk.

-शूकः a finger-nail.

-शोथः swelling of the hands.

-सादः 1 weakness of the hand.

-2 the fading of rays.

-सूत्रम् a marriage string worn round the wrist.

-स्थालिन् m. an epithet of Śiva.

-स्वनः clapping of the hands.

कल्प a. [क्लृप्-घञ्]

1 Practicable, feasible, possible,

-2 Proper, fit, right.

-3 Strong, vigorous; चरन्तं ब्राह्मणं कञ्चित्कल्पचित्तमनामयम् Mb.12.179.3.

-4 Able, competent (with a gen., loc.; inf. or at the end of comp.); धर्मस्य, यशसः, कल्पः Bhāg. able to do his duty &c.; स्वक्रियायामकल्पः ibid. not competent to do one's duty; अकल्प एषामधिरोढुमञ्जसा पद्म्द्म् ibid., so स्वभरणाकल्प &c.

-ल्पः 1 A sacred precept or rule, law, ordinance.

-2 A prescribed rule, a prescribed alternative, optional rule; प्रभुः प्रथमकल्पस्य यो$नुकल्पेन वर्तते Ms.11.3 'able to follow the prescribed rule to be observed in preference to all others'; प्रथमः कल्पः M.1; cf. also Pratimā 4, and Abhiṣekanāṭakam 6 and Ś.4. a very good (or best) alternative; एष वै प्रथमः कल्पः प्रदाने हव्यकव्ययोः Ms. 3.147.

-3 (Hence) A proposal, suggestion, resolve, determination; एष मे प्रथमः कल्पः Rām.2.52.63; उदारः कल्पः Ś.7.

-4 Manner of acting, procedure, form, way, method (in religious rites); श्रूयते हि पुराकल्पे Mb. 6.43.23; क्षात्रेण कल्पेनोपनीय U.2; कल्पवित्कल्पयामास वन्यामे- वास्य संविधाम् R.1.94; Ms.7.185.

-5 End of the world, universal destruction.

-6 A day of Brahmā or 1, Yugas, being a period of 432 million years of mortals and measuring the duration of the world; cf. Bhāg.3.11; श्रीश्वेतवाराहकल्पे [the one in which we now live]; कल्पं स्थितं तनुभृतां तनु- भिस्ततः किम् Śānti.4.2. Hence कल्पिक means 'born in the primeval age' Bu. Ch.2.48.

-7 Medical treat- ment of the sick.

-8 One of the six Vedāṅgas, i. e. that which lays down the ritual and prescribes rules for ceremonial and sacrificial acts; शिक्षा कल्पो व्याकरणम् Muṇdtod; 1.1.5 see under वेदाङ्ग.

-9 A termination added to nouns and adjectives in the sense of 'a little less than', 'almost like', 'nearly equal to', P.V.3.67 [denoting similarity with a degree of infe- riority]; कुमारकल्पं सुषुवे कुमारम् R.5.36; उपपन्नमेतदस्मिन्नृषि- कल्पे राजनि Ś.2; प्रभातकल्पा शशिनेव शर्वरी R.3.2; so मृतकल्पः, प्रतिपन्नकल्पः &c.

-1 The doctrine of poisons and antidotes.

-11 One of the trees of paradise; cf. कल्पद्रुम.

-12 Vigour, strength; लौकिके समयाचारे कृतकल्पो विशारदः Rām.2.1.22.

-ल्पा, -ल्पम् A kind of intoxicating liquor.

-Comp. -अन्तः end of the world, universal destruction; कल्पान्तेष्वपि न प्रयाति निधनं विद्याख्यमन्तर्धनम् Bh.2.16. कल्पान्तक्रूरकेलिः क्रतुक्रदनकरः कुन्दकर्पूरकान्तिः Udb. ˚स्थायिन् a. lasting to the end of a कल्प; शरीरं क्षणविध्वंसि कल्पान्तस्थायिनो गुणाः H.1.46.

-आदिः renovation of all things in the creation; कल्पक्षये पुनस्तानि कल्पादौ विसृजाम्यहम् Bg.9.7;

-उपनिषद् pharmacology; Charak 1.4.

-कारः 1 author of Kalpasūtra, q. v.

-2 a barber.

-क्षयः end of the world, universal destruction; e. g. कल्पक्षये पुनस्तानि Bg.9.7. पुरा कल्पक्षये वृत्ते जातं जलमयं जगत् Ks.2.1.

-तरुः, -द्रुमः, -पादपः, -वृक्षः 1 one of the trees of heaven or Indra's praradise, fabled to fulfill all desires; आसीत्कल्पतरुच्छायामाश्रिता सुरभिः पथि R.1.75; 17.26; Ku.2.39;6.41.

-2 a tree supposed to grant all desires; 'wish-yielding tree'; नाबुद्ध कल्पद्रुमतां विहाय जातं तमात्मन्यसिपत्रवृक्षम् R.14.48; मृषा न चक्रे$- ल्पितकल्पपादपः N.1.15.

-3 any productive or boun- tiful source; निगमकल्पतरोर्गलितं फलम् Bhāg.1.1.3.

-4 (fig.) a very generous person; सकलार्थिसार्थकल्पद्रुमः Pt.1.

-नृत्यम् a particular kind of dance.

-पालः 1 a pro- tector of order.

-2 a seller of spirituous liquors.

-लता, -लतिका 1 a creeper of Indra's paradise; Bh. 1.9.

-2 a creeper supposed to grant all desires; नानाफलैः फलति कल्पलतेव भूमिः Bh.2.46; cf. कल्पतरु above.

-वल्ली see कल्पलता; Ks.1.66; कल्पवल्लीगृहेषु 52.21.

-विद् a. conversant with sacred precepts; कल्पवित्कल्पया- मास वन्यामेवास्य संविधाम् R.1.94.

-स्थानम् 1 the art of preparing drugs; Charak 7.

-2 the science of poisons and antidotes; Suśr.

-सूत्रम् a manual of ritual in the form of Sūtras. Mb.14.54.9. N. of a sacred Jaina book written by भद्रबाहु sketching the life of महावीर.

काकः [कै शब्दकरणे-कन् Uṇ.3.43]

1 A crow; काको$पि जीवति चिराय बलिं च भुङ्क्ते Pt.1.24.

-2 (Fig.) A con- temptible fellow, base or impudent person.

-3 A lame man.

-4 Bathing by dipping the head only into water (as crows do).

-5 A sectarial mark (तिलक).

-6 A kind of measure.

-7 N. of a Dvīpa.

-का N. of several plants काकनासा, काकोली &c.

-की 1 A female crow.

-काकी see Mbh. on IV.1.63.

-कम् 1 A multitude of crows.

-2 A modus coeundi.

-Comp. -अक्षिगोलकन्याय see under न्याय.

-अञ्ची = काकजङ्घा q. v.

-अदनी The Gunja plant.

-अरिः an owl.

-इक्षुः A reed.

-उडुम्वरः, (-रिका) The fig-tree.

-उदरः a snake; काकोदरो येन विनीतदर्पः Kavirāja; काकोदरसोदरः खलो जगति Bv.1.76.

-उलूकिका, -उलूकीयम् the natural enmity of the owl and the crow; Mbh. on IV.2.14; Vārt.2. (काकोलूकीयम् is the name of the third Tantra in the Pañchatantra).

-कङ्गुः -कङ्गुनी f. A kind of corn.

-Comp. -कला N. of a plant.

-चिञ्चा, -जङ्घा the Gunja plant.

-चरित्रम् A part of the science of Omens based on the sound of crows.

-च्छदः, -च्छदिः 1 a wag-tail.

-2 a side-lock of hair; see काकपक्ष below.

-जम्बुः A kind of rose-apple tree.

-जातः the (Indian) cuckoo.

-तालीय a. [काकताल-छ Mbh. on V.3.16] (anything) taking place quite unexpectedly and accidentally, an accident; अहो नु खलु भोः तदेतत् काकतालीयं नाम Māl.5; काक- तालीयवत्प्राप्तं दृष्ट्वा$पि निधिमग्रतः H. Pr.3; sometimes used adverbially in the sense of 'accidentally'; फलन्ति काक- तालीयं तेभ्यः प्राज्ञा न बिभ्यति Ve.2.15. ˚न्याय see under न्याय.

-तालुकिन a. contemptible, vile.

-तिक्रा, -तिन्दुका, -तुण्डिका different kinds of trees.

-तुण्डम् A kind of head of an arrow (see फलम्). काकतुण्डेन वेध्यानां वेधं कुर्यात् Dhanur.66.

-दन्तः (lit.) the tooth of a crow; (fig.) anything impossible or not existing; ˚गवेषणम् searching after impossibilities (said of any useless and unprofitable task).

-ध्वजः the submarine fire; cf. और्व.

-नासा, -नासिका, -नासिकी different kinds of trees.

-निद्रा a light slumber (easily broken).

-पक्षः, -पक्षकः side-locks of hair on the temples of boys and young men (especially of the Kṣatriya caste]; काकपक्षधरमेत्य याचितः R.11.1,31,42;3.28; U.3.

-पदम् 1 the sign (

^) in Mss. denoting that something has been left out.

-2 an incision in the skin. (

-दः) a particular mode of sexual inter- course.

-पुच्छः, -पुष्टः the [Indian] cuckoo.

-पेय a shallow; काकपेया नदी Sk.

-भीरुः an owl.

-मद्गुः a gallinule water-hen, घृतं हृत्वा तु दुर्बुद्धिः काकमद्गुः प्रजायते Mb.13.111.22.

-मर्दः, -मर्दकः a kind of gourd [Mar. कवंडळ].

-माची, -चिका a kind of tree (Mar. कावळी)

-मृगगोचरित a. following the manner of the crow in drinking, of the deer in eating and of the cow in making water; एवं गोमृगकाकचर्यया व्रजंस्तिष्ठन्नासीनः शयानः काकमृगगोचरितः पिबति खादत्यवमेहति स्म Bhāg.5.5.34.

-यवः barren corn (the ear of which has no grain); यथा काकयवाः प्रोक्ता यथारण्यभवास्तिलाः । नाममात्रा न सिद्धौ हि धनहीनास्तथा नराः ॥ Pt.2.9. तथैव पाण्डवाः सर्वे यथा काकयवा इव Mb; (काकयवाः = निष्फलतृणधान्यम्).

-रुतम् the shrill sound of a crow (considered as a sign of future good or evil under different circumstances);

-रुहा a. kind of tree (Mar. बांडगूळ).

-वन्ध्या a woman that bears only one child.

-स्नानम् Bathing like a crow.

-स्पर्शः 1 The touching of a crow.

-2 A ceremony performed on the tenth day after a death, consisting in the offering of rice to crows.

-स्वरः a shrill tone (as that of a crow).

नाना ind.

1 In different places, in different ways, manifoldly, variously; मृत्योः स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव पश्यति ।

-2 Distinctly, separately.

-3 Without (= विना; with acc., instr. or abl.); नाना नारीं निष्फला लोकयात्रा Vop.; (विश्वं) न नाना शंभुना रामात् वर्षेणाधोक्षजोवर ibid.

-4 (Used as an adjective at the beginning of comp.) Manifold, various, sundry, different, diverse; नानाफलैः फलति कल्पलतेव भूमिः Bh.2.46; नानाशस्त्रप्रहरणाः सर्वे युद्धविशारदाः Bg.1.9; Ms.9.148.

-Comp. -अत्ययः a. of different kinds, manifold, diverse.

-अर्थ a.

1 having different aims or objects.

-2 having different meanings, homo- nymous (as a word).

-आत्मवादिन् a. maintaining the Sāṅkhya doctrine that each individual has a soul distinct from the universal spirit.

-आश्रय a. of many abodes; नानाश्रया प्रकृतिः Sāṅ. K.62.

-कारम् ind. having done variously; P.III.4.62. Kāśi.

-ग्रहः taking separately.

-जातीय a. of diverse kinds or sorts.

-धर्मन् a. having different customs.

-ध्वनिः a musical instru- ment producing more than one sound.

-भाव a. various, manifold.

-रस a. of different or varying tastes; त्रैगुण्यो- द्भवमत्र लोकचरितं नानारसं दृश्यते M.1.4.

-रूप a. of different forms, diverse, multiform, various.

-वर्ण a. of different colours.

-विध a. of various sorts, diverse, manifold.

-विधम् ind. in various ways.

-वीर्य a. having manifold energy.

पण्य a. [पण्-कर्मणि यत्]

1 Saleable, vendible.

-2 To be transacted.

-ण्यः 1 A ware, an article, a com- modity; पूराबभासे विपणिस्थपण्या R.16.41; पण्यानां गान्धिकं पण्यम् Pt.1.13; सौभाग्यपण्याकरः Mk.8.38; Ms.5.129; M.1.17; Y.2.245.

-2 Trade, business.

-3 Price; महता पुण्यपण्येन क्रीतेयं कायनौस्त्वया Śānti.3.1.

-Comp. -अङ्गना, -योषित् f.,

-विलासिनी, -स्त्री f. a harlot, a courtezan; पण्यस्त्रीषु विवेककल्पलतिकाशस्त्रीषु रज्येत कः Bh.1.9; Me.25.

-अजिरम् a market.

-आजीवः a trader.

-आजी- वकम् a market, fair.

-जनः a trader.

-दासी a hired female servant.

-पतिः a great merchant.

-पत्तनम् a market town; पण्यपत्तनानि च निवेशयेत् Kau. A.2.1.19.

-परिणीता a concubine.

-फलत्वम् prosperity or profit in trade.

-बाहुल्यम् prosperity of commerce; सस्यसंपत्पण्य- बाहुल्यमुपसर्गप्रमोक्षः...... इति कोशवृद्धिः Kau. A.2.7.26.

-भूमिः f. a warehouse.

-वीथिका, -वीथी, -शाला 1 a market.

-2 a stall, shop.

-संस्था the ware-house of merchandise; Kau. A.2.6.

-होमः a sacrifice consisting of wares.

प्रति ind.

1 As a prefix to verbs it means (a) towards, in the direction of; (b) back, in return, again; तष्ठेदानीं न मे जीवन् प्रतियास्यसि दुर्मते Rām.7.18.13; (c) in opposition to, against, counter; (d) upon, down upon; (see the several roots with this preposition).

-2 As a prefix to nouns not directly derived from verbs it means (a) likeness, resemblance, equality; (b) opposite, of the opposite side; प्रतिबल Ve.3.5. 'the opposing force'; so प्रतिद्विपाः Mu.2.13; (c) rivalry; as in प्रतिचन्द्रः 'a rival moon'; प्रतिपुरुषः &c.

-3 As a separable preposition (with acc.) it means (a) towards, in the direction of, to; तौ दम्पती स्वां प्रति राजधानीं प्रस्थापयामास वशी वसिष्ठः R.2.7;1. 75; प्रत्यनिलं विचेरु Ku.3.31; वृक्षं प्रति विद्योतते विद्युत् Sk.; (b) against, counter, in opposition to, opposite; तदा यायाद् रिपुं प्रति Ms.7.171; प्रदुदुवुस्तं प्रति राक्षसेन्द्रम् Rām.; ययावजः प्रत्यरिसैन्यमेव R.7.55; (c) in comparison with, on a par with, in proportion to, a match for; त्वं सहस्राणि प्रति Ṛv.2.1.8; (d) near, in the vicinity of, by, at, in, on; समासेदुस्ततो गङ्गां शृङ्गवेरपुरं प्रति Rām.; गङ्गां प्रति; (e) at the time, about, during; आदित्यस्योदयं प्रति Mb; फाल्गुनं वाथ चैत्रं वा मासौ प्रति Ms.7.182; (f) on the side of, in favour of, to the lot of; यदत्र मां प्रति स्यात् Sk.; हरं प्रति हलाहलं (अभवत्) Vop.; (g) in each, in or at every, severally (used in a distributive sense); वर्षं प्रति, प्रतिवर्षम्; यज्ञं प्रति Y.1.11; वृक्षं वृक्षं प्रति सिञ्चति Sk.; (h) with regard or reference to, in relation to, regarding, concerning, about, as to; न हि मे संशीतिरस्या दिव्यतां प्रति K.132; चन्द्रोपरागं प्रति तु केनापि विप्रलब्धासि Mu.1; धर्मं प्रति Ś.5.18; मन्दौत्सुक्यो$स्मि नगरगमनं प्रति Ś.1; Ku.6.27; 7.83; त्वयैकमीशं प्रति साधु भाषितम् 5.81; Y.1.218; R.6. 12;1.29;12.51; (i) according to, in conformity with; मां प्रति in my opinion; (j) before, in the presence of; (k) for, on account of.

-4 As a separable preposi- tion (with abl.) it means either (a) a representative of, in place of, instead of; प्रद्युम्नः कृष्णात् प्रति Sk.; संग्रामे यो नारायणतः प्रति Bk.8.89; or (b) in exchange or return for; तिलेभ्यः प्रति यच्छति माषान् Sk.; भक्तेः प्रत्यमृतं शंभोः Vop.

-5 As the first member of Avyayībhāva compound it usually means (a) in or at every; as प्रतिसंवत्सरम् 'every year', प्रतिक्षणम्, प्रत्यहम् &c.; (b) towards, in the direction of; प्रत्यग्नि शलभा डयन्ते.

-6 प्रति is sometimes used as the last member of Avyayī. comp. in the sense of 'a little'; सूपप्रति, शाकप्रति. [ Note:-- In the com- pounds given below all words the second members of which are words not immediately connected with verbs, are included; other words will be found in their proper places.]

-Comp. -अंशम् ind. on the shoulders.

-अक्षरम् ind. in every syllable or letter; प्रत्यक्षरश्लेषमयप्रबन्ध Vās.

-अग्नि ind. towards the fire.

-अग्र = प्रत्यग्र q. v.

-अङ्गम् 1 a secondary or minor limb (of the body), as the nose.

-2 a division, chapter, section.

-3 every limb.

-4 a weapon. (

-ङ्गम्) ind.

1 on or at every limb of the body; as in प्रत्यङ्ग- मालिङ्गितः Gīt.1.

-2 for every subdivision.

-3 in each case (in grammar).

-अधिदेवता a tutelary deity who stays in front or near one; Hch.

-अधिष्ठानम्, -आधानम् the principal place of residence; Bṛi. Up.2.2.1.

-2 repository.

-अनन्तर a.

1 being in immediate neigh- bourhood; दानमानादिसत्कारैः कुरुष्व प्रत्यनन्तरम् Rām.4.15.27. (com. प्रत्यनन्तरं स्वाधीनम्).

-2 standing nearest (as an heir).

-3 immediately following, closely connected with; जीवेत् क्षत्रियधर्मेण स ह्यस्य (ब्राह्मणस्य) प्रत्यनन्तरः; Ms.1. 82;8.185. (

-रम्) ind.

1 immediately after.

-2 next in succession.

-रीभू to betake oneself close to; P. R.

-अनिलम् ind. towards or against the wind.

-अनीक a

1 hostile, opposed, inimical.

-2 resisting, opposing.

-3 opposite.

-4 equal, vying with. (

-कः) an enemy.

(-कम्) 1 hostility, enmity, hostile attitude or position; न शक्ताः प्रत्यनीकेषु स्थातुं मम सुरासुराः Rām.

-2 a hostile army; यस्य शूरा महेष्वासाः प्रत्यनीकगता रणे Mb.; ये$वस्थिताः प्रत्यनीकेषु योधाः Bg.11.32. (प्र˚ may have here sense 1 also).

-3 (in Rhet.) a figure of speech in which one tries to injure a person or thing connected with an enemy who himself cannot be injured; प्रतिपक्षमशक्तेन प्रतिकर्तुं तिरस्क्रिया । या तदीयस्य तत्स्तुत्यै प्रत्यनीकं तदुच्यते K. P.1.

-अनुप्रासः a kind of alliteration.

-अनुमानम् an opposite conclusion.

-अन्त a. contiguous, lying close to, adjacent, bordering.

(-न्तः) 1 a border, frontier; स गुप्तमूलप्रत्यन्तः R.4.26.

-2 a bordering country; especi- ally, a country occupied by barbarian or Mlechchhas. ˚देशः a bordering country. ˚पर्वतः an adjacent hill; पादाः प्रत्यन्तपर्वताः Ak.

-अन्धकार a. spreading shadow; Buddh.

-अपकारः retaliation, injury in return; शाम्येत् प्रत्यप- कारेण नोपकारेण दुर्जनः Ku.2.4.

-अब्दम् ind. every year

-अमित्र a. hostile. (

-त्रः) an enemy. (

-त्रम्) ind. towards as enemy.

-अरिः 1 a well-matched opponent.

-2 the 9th, 14th or 23rd asterism from the जन्मनक्षत्र.

-3 a particular asterism; दारुणेषु च सर्वेषु प्रत्यरिं च विवर्जयेत् Mb.13.14.28 (com. प्रत्यरिं स्वनक्षत्राद् दिननक्षत्रं यावद् गणयित्वा नवभिर्भागे हृते पञ्चमी तारा प्रत्यरिः ।).

-अर्कः a mock sun; parhelion.

-अर्गलम् the rope by which a churning stick is moved.

-अवयवम् ind.

1 in every limb.

-2 in every particular, in detail.

- अवर a.

1 lower, less honoured; पुरावरान् प्रत्यवरान् गरीयसः Mb.13.94.12.

-2 very low or degrading, very insignificant; Ms.1.19.

-अश्मन् m. red chalk.

-अष्ठीला a kind of nervous disease.

-अहम् ind. every day, daily; day by day; गिरिशमुपचचार प्रत्यहं सा सुकेशी Ku.1.6.

-आकारः a scabbard, sheath.

-आघातः 1 a counter-stroke.

-2 reaction.

-आचारः suitable conduct or behaviour.

-आत्मम् ind. singly, severally.

-आत्मक a. belonging to oneself.

-आत्म्यम् similarity with oneself.

-आत्मेन ind. after one's own image; स किंनरान् कुंपुरुषान् प्रत्यात्म्येना- सृजत् प्रभुः Bhāg.3.2.45.

-आदित्यः a mock sun.

-आरम्भः 1 recommencement, second beginning.

-2 pro- hibition.

-आर्द्र a. fresh.

-आशा 1 hope, expectation; न यत्र प्रत्याशामनुपतति नो वा रहयति Māl.9.8.

-2 trust, con- fidence.

-आसङ्गः Connection, contact; अथ प्रत्यासङ्गः कमपि महिमानं वितरति Mv.1.12.

-आस्वर 1 returning.

-2 reflecting; Ch.Up.1.3.2.

-आह्वयः echo, resonance; छाया प्रत्याह्वयाभासा ह्यसन्तो$प्यर्थकारिणः Bhāg.11.28.5.

-उत्तरम् a reply, rejoinder.

-उलूकः 1 a crow; मृत्युदूतः कपोतो$यमुलूकः कम्पयन्मनः । प्रत्युलूकश्च कुह्वानैरनिद्रौ शून्यमिच्छतः ॥ Bhāg.1.14.14.

-2 a bird resembling an owl.

-ऋचम् ind. in each Rik.

-एक a. each, each one, every single one. (

-कम्) ind.

1 one at a time, severally; singly, in every one, to every one; oft. with the force of an adjective; विवेश दण्डकारण्यं प्रत्येकं च सतां मनः R.12.9. 'entered the mind of every good man'; 12.3;7.34; Ku.2.31.

-एनस् m.

1 an officer of justice (who punishes criminals); Bṛi. Up.4.3.7.

-2 a heir responsible for the debts of the deceased; surety.

-कञ्चुकः 1 an adversary.

-2 a critic.

-कण्ठम् ind.

1 severally, one by one.

-2 near the throat.

-कलम् ind. constantly, perpetually.

-कश a. not obeying the whip.

-कष्ट a. comparatively bad.

-कामिनी a female rival; Śi.

-कायः 1 an effigy, image, picture, likeness.

-2 an adversary; स वृषध्वजसायकावभिन्नं जयहेतुः प्रतिकाय- मेषणीयम् Ki.13.28.

-3 a target, butt, mark.

-कितवः an opponent in a game.

-कुञ्जरः a hostile elephant.

-कूपः a moat, ditch.

-कूल a.

1 unfavourable, adverse, contrary, hostile, opposite, प्रतिकूलतामुपगते हि विधौ विफलत्व- मेति बहुसाधनता Śi.9.6; Ku.3.24.

-2 harsh, discordant. unpleasant, disagreeable; अप्यन्नपुष्टा प्रतिकूलशब्दा Ku.1. 45.

-3 inauspicious.

-4 contradictory.

-5 reverse, inverted.

-6 perverse, cross, peevish, stubborn. ˚आचार- णम्, ˚आचरितम् any offensive or hostile action or conduct; प्रतिकूलाचरितं क्षमख मे R.8.81. ˚उक्तम्, -क्तिः f. a contra- diction. ˚कारिन्, -कृत, -चारिन्, -वत्ति a. opposing. ˚दर्शन a. having an inauspicious or ungracious appearance. ˚प्रवर्तिन्, -वर्तिन् a. acting adversely, taking an adverse course. ˚भाषिन् a. opposing, contradicting. ˚वचनम् dis- agreeable or unpleasant speech. ˚वादः contradiction. (प्रतिकूलता, -त्वम् adverseness, opposition, hostility. प्रति- कूलयति 'to oppose'.).

-कूल ind.

1 adversely, contrarily.

-2 inversely, in inverted order.

-कूलय Den. P. to resist, oppose.

-कूलिक a. hostile, inimical.

-क्षणम् ind. at every moment or instant, constantly; प्रतिक्षणं संभ्रमलोलदृष्टि- र्लीलारविन्देन निवारयन्ती Ku.3.56.

-क्षपम् ind. everynight.

-गजः a hostile elephant

-गात्रम् ind. in very limb.

-गिरिः 1 an opposite mountain.

-2 an inferior mountain.

-गृहम्, -गेहम् ind. in every house.

-ग्रामम् ind. in every village.

-चक्रम् a hostile army.

-चन्द्रः a mock moon; paraselene.

-चरणम् ind.

1 in every (Vedic) school or branch.

-2 at every foot-step.

-छाया, -यिका 1 a reflected image, reflection, shadow; रूपं प्रतिच्छायिक- योपनीतम् N.6.45.

-2 an image, picture.

-जङ्घा the forepart of the leg.

-जिह्वा, -जिह्विका the soft palate,

-तन्त्रम् ind. according to each Tantra or opinion.

-तन्त्र- सिद्धान्तः a conclusion adopted by one of the disputants only; (वादिप्रतिवाद्येकतरमात्राभ्युपगतः).

-त्र्यहम् ind. for three days at a time.

-दण्ड a. Ved. disobedient.

-दिनम् ind. every day; राशीभूतः प्रतिदिनमिव त्र्यम्बकस्याट्टहासः Me.6.

-दिशम् ind. in every direction, all round, every- where.

-दूतः a messenger sent in return.

-देवता a corresponding deity; गताः कलाः पञ्चदश प्रतिष्ठा देवाश्च सर्वे प्रतिदेवतासु Muṇḍa.3.2.7.

-देशम् ind. in every country.

-देहम् ind. in every body.

-दैवतम् ind. for every deity.

-द्वन्द्वः 1 an antagonist, opponent, adversary, rival.

-2 an enemy. (

-द्वम्) opposition, hostility.

-द्वन्द्विन् a.

1 hostile, inimical.

-2 adverse (प्रतिकूल); कृतान्तदुर्वृत्त इवापरेषां पुरः प्रतिद्वन्द्विनि पाण्डवास्त्रे Ki.16.29.

-3 rivalling, vying with; किसलयोद्भेदप्रतिद्वन्दिभिः (करतलैः) Ś.4.5. (-m.) an opponent, adversary, rival; तुल्यप्रति- द्वन्द्वि बभूव युद्धम् R.7.37.;15.25.

-द्वारम् ind. at every gate.

-धुरः a horse harnessed by the side of another.

-नप्तृ m. great-grandson, a son's grandson.

-नव a.

1 new, young, fresh.

-2 newly blown budded; सान्ध्यं तेजः प्रतिनवजपापुष्परक्तं दधानः Me.38.

-नाडी a branch-vein.

-नायकः the adversary of the hero of any poetic com- position; धीरोद्धतः पापकारी व्यसनी प्रतिनायकः S. D., as रावण in the Rāmāyaṇa, शिशुपाल in Māgha-Kāvya &c.

-नारी, -पत्नी, -युवतिः a female rival; Śi.7.45.

-निनादः = प्रतिध्वनिः q. v.

-न्यायम् ind. in inverted order; पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्याद्रवति स्वप्नायैव Bṛi. Up.4.3.15.

-पक्ष a. like, similar.

(-क्षः) 1 the opposite side, party or faction, hostility; विमृश्य पक्षप्रतिपक्षाभ्यामवधारणं नियमः Gaut. S,

-2 an adversary, enemy, foe, rival; प्रति- पक्षकामिनी, -लक्ष्मी 'a rival wife'; Bv.2.64; दासीकृतायाः प्रति- पक्षलक्ष्याः Vikr.1.73; प्रतिपक्षमशक्तेन प्रतिकर्तुम् K. P.1; Vikr.1.7; often used in comp. in the sense of 'equal' or 'similar'.

-3 remedy, expiation; यादवस्य पापस्य प्रतिपक्षमुपदिशामि Nāg.5.

-4 a defendant or respondent (in law). ˚ता

1 hostility, opposition.

-2 obstacle.

-पक्षित a.

1 containing a contradiction.

-2 nullified by a contradictory premise; (as a hetu in न्याय); cf. सत्प्रतिपक्ष.

-पक्षिन् m. an opponent, adversary.

-पण्यम् merchandise in exchange; Buddh.

-प्रथम् ind. along the road, towards the way; प्रतिपथगतिरासीद् वेगदीर्घीकृताङ्गः Ku.3.76.

-पदम् ind.

1 at evry stop.

-2 at every place, everywhere.

-3 expressly.

-4 in every word; प्रतिपदाख्याने तु गौरवं परिहरद्भिर्वृत्तिकारैः सर्वसामान्यः शब्दः प्रति- गृहीतः प्रकृतिवदिति ŚB. on MS.8.1.2.

-पल्लवः an opposite or outstretched branch; R.

-पाणः 1 a stake.

-2 a counter-pledge.

-3 a counter-stake; Mb.3.

-पादम् ind. in each quarter.

-पात्रम् ind. with regard to each part, of each character; प्रतिपात्रमाधीयतां यत्नः Ś.1 'let care be taken of each character'.

-पादपम् ind. in every tree.

-पाप a. returning sin for sin, requiting evil for evil.

-पु(पू)रुषः 1 a like or similar man.

-2 a substitute, deputy.

-3 a companion.

-4 the effigy of a man pushed by thieves into the interior of a house before entering it themselves (to ascertain if any body is awake).

-5 an effigy in general. (

-षम्) ind. man by man, for each man.

-पुस्तकम् a copy of an original manuscript.

-पूर्वाह्णम् ind. every forenoon.

-प्रति a. counter-balancing, equal to.

-प्रभातम् ind. every morning.

-प्रसवः 1 (As opposed to अनुप्रसव) tracing causes back to the origin as -- a pot, a lump of mud, mud, clay, Pātañjala Yogadarśana.

-2 Negation of (or exception to) a negation. The force of a प्रतिप्रसव is positive, limiting as it does the scope of a प्रतिषेध or negation. Hence it is just the opposite of परिसंख्या whose force is negative or exclusive since it limits the scope of a positive statement. प्रतिप्रसवो$यं न परिसंख्या ŚB. on MS.1.7.45.

-प्रकारः an outer wall or rampart.

-प्रियम् a kindness or service in return; प्रतिप्रियं चेद् भवतो न कुर्यां वृथा हि मे स्यात् स्वपदोपलब्धिः R.5.56.

-बन्धुः an equal in rank or station; Mb.5.121.13.

-बलः a.

1 able, powerful.

-2 equal in strength, equally matched or powerful.

(-लम्) 1 a hostile army; अस्त्रज्वालावलीढप्रतिबलजलधेरन्तरौर्वायमाणे Ve.3.7.

-2 strength.

-बाहु 1 the forepart of the arm.

-2 an opposite side (in a square or polygon).

-बि (वि) म्बः, -म्बम् 1 a reflection, reflected image; ज्योतिषां प्रतिबिम्बानि प्राप्नु- वन्त्युपहारताम् Ku.6.42; Śi.9.18.

-2 an image, a picture.

-बीजम् a rotten seed.

-भट a. vying with, rivalling; घटप्रतिभटस्तनि N.13.5.

(-टः) 1 a rival, an opponent; निवासः कन्दर्पप्रतिभटजटाजूटभवने G. L.21.

-2 a warrior on the opposite side; समालोक्याजौ त्वां विदधति विकल्पान् प्रतिभटाः K. P.1.

-भय a.

1 fearful, formidable, terrible, frightful.

-2 dangerous; स्वगृहोद्यानगते$पि स्निग्धैः पापं विशङ्क्यते मोहात् । किमु दृष्टबह्वपायप्रतिभयकान्तारमध्यस्थे ॥ Pt.2.171; Nāg.5.1.; Bhāg.1.6.14. (

-यम्) a danger; सुनन्द, श्रुतं मया संनिहितगरुडप्रतिभयमुद्देशं जामाता जीमूतवाहनो गतः Nāg.5.

-भैरव a. dreadful.

-मञ्चः a kind of measure (in music.)

-मञ्चाः Platforms opposite to each other; दशभागिकौ द्वौ प्रतिमञ्चौ Kau. A.2.3.21.

-मण्डलम् 1 a secondary disc (of the sun &c.).

-2 an eccentric orbit.

-मन्दिरम् ind. in every house.

-मल्लः an antagonist, a rival; उपेयिवांसं प्रतिमल्लतां रयस्मये जितस्य प्रसभं गरुत्मतः N.1.63; पातालप्रतिमल्लगल्ल &c. Māl.5.22.

-मानना worship (पूजा); स्पर्शमशुचिवपुरर्हति न प्रतिमाननां तु नितरां नृपोचिताम् Śi.15.35.

-माया a counter-spell or charm; प्रतिमाया कृतं च तत् Mb.1.34.22.

-मार्गः the way back; Mb.4.

-मार्गम् ind. back, back- wards.

-माला capping verses (Mar. भंडी).

-मासम् ind. every month, monthly.

-मित्रम् an enemy, adversary.

-मुख a. standing before the face, facing; प्रतिमुखागत Ms.8.291.

-2 near, present. (

-खम्) a secondary plot or incident in a drama which tends either to hasten or retard the catastrophe; see S. D.334 and 351-364. (

-खम्) ind.

1 towards.

-2 in front, before.

-मुखरी a particular mode of drumming.

-मुद्रा 1 a counter- seal.

-2 the impression of a seal.

-मुहूर्तम् ind. every moment.

-मूर्तिः f. an image, a likeness.

-मूषिका f. a musk-rat (Mar. चिचुंदरी).

-यूथपः the leader of a hostile herd of elephants.

-रथः an adversary in war (lit. in fighting in a war-chariot); दौष्यन्तिमप्रतिरथं तनयं निवेश्य Ś.4.2.

-रथ्यम् in every road; अस्मिन् नगरे प्रतिरथ्यं भुजङ्गबद्धसंचारे Udb.

-रवः, -ध्वनिः 1 an echo; प्रतिरवविततो वनानि चक्रे Ki.1.4.

-2 quarrel; controversy.

-3 (Ved.) life (प्राण).

-रसितम् an echo; केनास्मत् सिंह- नादप्रतिरसितसखो दुन्दुभिस्ताड्यते$यम् Ve.1.22.

-राजः a hostile king.

-रात्रम् ind. every night.

-रूप a.

1 corresponding, similar, having a counter-part in; अग्निर्यथैको भुवनं प्रविष्टो रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव Kaṭh.2.2.9.

-2 beautiful.

-3 suitable, proper; इदं न प्रतिरूपं ते स्त्रीष्वदाक्षिण्यमीदृशम् Bu. Ch.4.66; आत्मनः प्रतिरूपं सा बभाषे चारुहासिनी Rām.4. 19.17.

-4 facing (अभिमुख); प्रतिरूपं जनं कुर्यान्न चेत् तद् वर्तते यथा Mb.12.97.16 (com. प्रतिरूपं युद्धाभिमुखम्).

(-पम्) 1 a picture, an image, a likeness.

-2 a mirror-like reflecting object; अदर्शनं स्वशिरसः प्रतिरूपे च सत्यपि Bhāg. 1.42.28.

-4 an object of comparison (उपमान); भवान्मे खलु भक्तानां सर्वेषां प्रतिरूपधृक् Bhāg.7.1.21.

-रूपक a. resembling, similar (at the end of comp.); जहीमान् राक्षसान् पापानात्मनः प्रतिरूपकान् Mb.3.29.11; चेष्टाप्रतिरूपिका मनोवृत्तिः Ś.1.

(-कम्) 1 a picture, an image; अग्निदैर्गर- दैश्चैव प्रतिरूपककारकैः Mb.12.59.49.

-2 a forged edict; जर्जरं चास्य विषयं कुर्वन्ति प्रतिरूपकैः Mb.12.56.52.

-3 a reflec- tion.

-लक्षणम् a mark, sign, token.

-लिपिः f. a tran- script, a written copy.

-लेखः a writ of reply; प्रावृत्तिकश्च प्रतिलेख एव Kau. A.2.1.28.

-लोम a.

1 'against the hair or grain', contray to the natural order, inverted, reverse (opp. अनुलोम); नववर्षसहस्राक्षः प्रतिलोमो$भवद् गुरुः Bhāg.12.14.15.

-2 contrary to caste (said of the issue of a woman who is of a higher caste than her husband).

-3 hostile.

-4 low, vile, base.

-5 left (वाम).

-6 obstinate, perverse; अपरिचितस्यापि ते$प्रतिलोमः संवृत्तः Ś.7.

-7 disagreeable, unpleasant. (

-मम्) any injurious or unpleasant act. (

-मम्) ind. 'against the hair or grain', inversely, invertedly. ˚ज a. born in the inverse order of the castes; i. e. born of a mother who is of a higher caste than the father; cf. Ms.1.16,25.

-लोमक a. reverse, inverted; राजन्यविप्रयोः कस्माद् विवाहः प्रतिलोमकः Bhāg.9.18.5.

-कम् inverted order.

-लोमतः ind.

1 in consequence of the inverted order or course; Ms.1.68.

-2 in an unfriendly manner; यदा बहुविधां वृद्धिं मन्येत प्रतिलोमतः Mb.12.13.39.

-वत्सरम् ind. every year.

-वनम् ind. in every forest.

-वर्णिक a. similar, corresponding.

-वर्धिन् a. being a match for.

-वर्षम् ind. every year.

-वस्तु n.

1 an equivalent, a counter- part.

-2 anything given in return.

-3 a parallel. ˚उपमा a figure of speech thus defined by Mammaṭa:-- प्रतिवस्तूपमा तु सा ॥ सामान्यस्य द्विरेकस्य यत्र वाक्यद्वये स्थितिः । K. P.1; e. g. तापेन भ्राजते सूर्यः शूरश्चापेन राजते Chandr.5. 48.

-वातः a contrary wind; प्रतिवाते$नुवाते च नासीत गुरुणा सह Ms.2.23. (

-तम्) ind. against the wind; चीनांशुक- मिव केतोः प्रतिवातं नीयमानस्य Ś.1.33.

-वारणः a hostile elephant.

-वासरम् ind. every day.

-विटपम् ind.

1 on every branch.

-2 branch by branch.

-विषम् an anti- dote. (

-षा) a birch tree.

-विष्णुकः a Muchakunda tree.

-वीरः an opponent, antagonist.

-वीर्यम् being equal to or a match for.

-वृषः a hostile bull.

-वेलम् ind. at each time, on every occasion.

-वेशः 1 a neighbouring house, neighbourhood.

-2 a neighbour.

-वेशिन् a. a neigh- bour; दृष्ट्वा प्रभातसमये प्रतिवेशिवर्गः Mk.3.14.

-वेश्मन् n. a neighbour's house.

-वेश्यः a neighbour.

-वैरम् re- quital of hostilities revenge.

-शब्दः 1 echo, reverbera- tion; वसुधाधरकन्दराभिसर्पी प्रतिशब्दो$पि हरेर्भिनत्ति नागान् V. 1.16; Ku.6.64; R.2.28.

-2 a roar.

-शशिन् m. a mock-moon.

-शाखम् ind. for every branch or school (of the Veda).

-शाखा a side-branch; महाभूतविशेषश्च विशेषप्रतिशाखवान् Mb.14.35.21.

-संवत्सरम् ind. every year.

-सङ्गक्षिका 1 a cloak to keep off the dust; Buddh.

-संदेशः a reply to the message; दर्पसारस्य प्रति- संदेशमावेदयत् D. K.2.1.

-सम a. equal to, a match for.

-सव्य a. in an inverted order.

-सामन्तः an enemy.

-सायम् ind. every evening.

-सूर्यः, -सूर्यकः 1 a mock-sun.

-2 a lizard, chameleon; 'कृकलासस्तु सरटः प्रतिसूर्यः शयानकः ।' Hemchandra; तृष्यद्भिः प्रतिसूर्यकैरजगरस्वेदद्रवः पीयते U.2.16.

-सेना, सैन्यम् a hostile army; निहतां प्रतिसैन्येन वडवामिव पातिताम् Rām.2.114.17.

-स्थानम् ind. in every place, everywhere.

-स्मृतिः N. of parti- cular kind of magic; गृहाणेमां मया प्रोक्तां सिद्धिं मूर्तिमतीमिव । विद्यां प्रतिस्मृतिं नाम Mb.3.36.3.

-स्रोतस् ind. against the stream; सरस्वतीं प्रतिस्रोतं ययौ ब्राह्मणसंवृतः Bhāg.1.78. 18. -a. going against the stream; अथासाद्य तु कालिन्दी प्रतिस्रोतः समागताम् Rām.2.55.5.

-हस्तः, -हस्तकः a deputy, an agent, substitute, proxy; आश्रितानां भृतौ स्वामिसेवायां धर्मसेवने । पुत्रस्योत्पादने चैव न सन्ति प्रतिहस्तकाः ॥ H.2.33.

-हस्तीकृ to take; Pratijñā 3.

-हस्तिन् the keeper of a brothel; Dk.2.2.

भृतिः f. [भृ-क्तिन्]

1 Bearing, upholding, supporting.

-2 Cherishing, maintaining.

-3 Bringing, leading to.

-4 Nourishment, support, maintenance.

-5 Food.

-6 Wages, hire; त्रिभिः प्रकारैर्भृतिर्भवति व्यापारतः फलतो वचनत इति ŚB. on MS.1.3.45; भृतिश्च कर्मकरेभ्य आनत्यर्थं यद्दीयते ŚB. on MS.1.2.27; cf. also कालमानं त्रिधा ज्ञेयं चान्द्रं सौरं च सावनम् । भृतिदाने सदा सौरं चान्द्रं कौसीदबुद्धिषु ॥ Śukra. See also Śukra.3.266.

-7 Service for hire.

-8 Capital. principal.

-9 Wages, hire.

-Comp. -अध्यापनम् teaching (especially the Vedas) for hire.

-अर्थम् ind. on account of the maintenance; प्रजानामेव भृत्यर्थं (v. l. for भूत्यर्थं) स ताभ्यो बलिमग्रहीत् R.1.18.

-भृज् m. a hired servant, a hireling.

-रूपम् a reward in place of the wages due, but not to be paid.

शिव a. [श्यति पापं शो-वन् पृषो˚]

1 Auspicious, propi- tious, lucky; इयं शिवाया नियतेरिवायतिः Ki.4.21;1.38; R.11.33.

-2 In good health or condition, happy, pros- perous, fortunate; तीर्थेन मूर्ध्न्यधिकृतेन शिवः शिवो$भूत् Bhāg. 3.28.22; शिवानि वस्तीर्थजलानि कच्चित् R.5.8. (= अनुपप्लवानि, 'undisturbed'); शिवास्ते पन्थानः सन्तु 'a happy journey to you', 'God bless (or speed) you on your journey'.

-वः 1 N. of the third god of the sacred Hindu Trinity, who is entrusted with the work of destruction, as Brah- man and Viṣṇu are with the creation and preserva- tion, of the world; एको देवः केशवो वा शिवो वा Bh.2.115.

-2 The male organ of generation, penis.

-3 An aus- picious planetary conjunction.

-4 The Veda; अट्टशूलाः जनपदाः शिवशूलाश्चतुष्पथाः Mb.3.188.42.

-5 Final beatitude.

-6 A post to which cattle are tied.

-7 A god, deity.

-8 Quick-silver.

-9 Bdellium.

-1 The black variety of thorn-apple.

-11 Rum, spirit.

-12 Buttermilk.

-13 A ruby.

-14 Time (काल).

-वौ (m. dual) Śiva and Pārvatī; कथयति शिवयोः शरीरयोगं विषमपदा पदवी विवर्तनेषु Ki.5.4.

-वम् 1 Prosperity, welfare, well-being, happi- ness; तं धर्मे$ग्निषु पुत्रेषु शिवं पृष्ट्वा Rām.7.33.13; तव वर्त्मनि वर्ततां शिवम् N.2.62; Ratn.1.2; R.1.6.

-2 Bliss, auspiciousness.

-3 Final beatitude.

-4 Water.

-5 Sea- salt.

-6 Rock-salt.

-7 Refined borax.

-8 Iron.

-9 Myrobalan.

-1 Sandal.

-Comp. -अक्षम् = रुद्राक्ष q. v.

- अपर a. cruel.

-अरातिः a heretic (lit. a disbeliever in Śiva).

-आत्मकम् rock-salt.

-आदेशकः 1 the bearer of auspicious news.

-2 a fortune-teller.

-आलयः 1 Śiva's abode.

-2 the red basil.

(-यम्) 1 a temple of Śiva.

-2 a cemetery.

- इतर a. inauspicious, unlucky; शिवेतरक्षतये K. P.1.

-इष्टा Dūrvā grass.

-कर (शिवंकर also) a. conferring happiness, auspicious.

-कीर्तनः N. of Bhṛiṅgi.

-केसरः Mimusops Elengi (बकुल).

-गति a. prosperous, happy.

-धर्मजः the planet Mars; cf. पुरा दक्षविनाशाय कुपितस्य त्रिशूलिनः । अपतद् भीमवक्त्रस्य स्वेदबिन्दु- र्ललाटजः ॥ शान्तिप्रदानात् सर्वेषां ग्रहाणां प्रथमो भव । अङ्गारक इति ख्यातिं गमिष्यसि धरात्मज ॥ Matsya P.

-चतुर्दशी the four- teenth day of the dark half of Māgha; see शिवरात्र.

-ज्ञा a female devotee of the Śaiva sect.

-ताति a.

1 having an auspicious end, conferring or conducive to happiness, propitious; प्रयत्नः कृत्स्नो$यं फलतु शिवतातिश्च भवतु Māl.6.7; न्यषेवेतां विशेषेण शिवतातिममुं शिवम् Śiva B.23.56.

-2 tender, merciful, not demoniacal; मा पूतनात्वमुपगाः शिवतातिरेधि 9.49. (

-तिः) auspiciousness, happiness.

-तालः (in music) a kind of measure.

-दत्तम् the discus of Viṣṇu (सुदर्शन).

-दारु n. the Devadāru tree.

-दिश् the north-east.

-दूती epithet of Durgā.

-द्रुमः the Bilva tree.

-द्विष्टा the Ketaka tree.

-धातुः 1 quick- silver.

-2 milk stone.

-पदम् final liberation, emanci- pation.

-पुरम्, -पुरी N. of Vārāṇasī.

-पुराण N. of one of the eighteen Purāṇas.

-प्रियः 1 a crystal.

-2 the Baka tree.

-3 the thorn-apple. (

-यम्) = रुद्राक्ष q. v. (

-या) the goddess Durgā.

-बी(वी)जम् quick-silver.

-भारतम् the historic poem on the life of Shivājī the great (163-168) by his contemporary poet Paramā nanda.

-मल्लकः the Arjuna tree.

-मार्गः final liberation.

-रसः the water of boiled rice (three days old, hence fermented).

-राजधानी N. of Benares,

-रात्रिः f. the fourteenth day of the dark half of Māgha on which a rigorous fast is observed in honour of Śiva; शैवो वा वैष्णवो वापि यो वा स्यादन्यपूजकः । सर्वं पूजाफलं हन्ति शिवरात्रिबहिर्मुखः ॥ Īśvarasaṁhitā.

-लिङ्गम् 1 Śiva worshipped in the form of a Phallus.

-2 a temple dedicated to the worship of the Liṅga.

-लोकः the world of Śiva.

-वल्लभः the mango tree.

(-भा) 1 white rose.

-2 Pārvatī.

-वल्ली Acacia Concinna (Mar. शिकेकाई).

-वाहनः a bull.

-व्रतिन् one engaged in a vow of standing on one foot.

-शेखरः 1 the moon.

-2 the thorn-apple.

-सायुज्यम् final emancipation (lit. unification with Śiva).

-सुन्दरी an epithet of Durgā.

शुक्तिः f. [शुच्-क्तिन् Uṇn.4.191]

1 An oyster shell, pearl-oyster; पात्रविशेषन्यस्तं गुणान्तरं व्रजति शिल्पमाधातुः । जलमिव समुद्रशुक्तौ मुक्ताफलतां पयोदस्य ॥ M.1.6; Bh.2.67; R. 13.17.

-2 A conchshell.

-3 A small shell, muscle.

-4 A portion of the skull.

-5 A curl of hair on a horse's breast (or neck); आवर्तिनः शुभफलप्रदशुक्तियुक्ताः Śi.5.4; see Malli. thereon.

-6 A kind of perfume.

-7 A parti- cular weight equal to two Karṣas.

-8 Hemorrhoids.

-9 A bone; मुनेः शुक्तिभिरुत्सिक्तो भगवत्तेजसान्वितः Bhāg.6. 1.13.

-Comp. -उद्भवम्, -जम् a pearl.

-कर्ण a. shell- eared.

-खलति a. completely bald.

-चूर्णकः a variety of inferior gems looking like an oyster shell; Kau. A.2.11.

-पुटम्, -पेशी a pearl-oyster shell.

-बी(वी)जम्, -मणिः a pearl.

-वधूः the pearl- oyster.

-स्पर्शः dusky spots on a pearl.

साधनता त्वम् 1 The state of having means, posses- sion of means to accomplish a desired object; प्रतिकूलता- मुपगते हि विधौ विफलत्वमेति बहुसाधनता Śi.9.6.

-2 The state of perfection.

-3 The being a proof or argument; Kull. on Ms.8.56.