उत्तरवादिन्

तरवारिः A sword; परितः शिथिलोदग्रतरवारितडिल्लताः Śiva. B.22.39.

(m. L. ;

f. (for tala-v-?) = kar- id. L. Sch.

(in astrol.) تربيع, quadrature

m. a replicant;

n. an upper garment R.

f. (in astron.) the northern orbit VarBṛS.

f. the northern altar made for the sacred fire VS. ṠBr. AitBr. etc.

mfn. (fr. uttara-vedi), relating to orﾠ performed on the northern altar ṠBr. VII.

mfn. making a cry, sounding, singing

m. id. ṠārṇgP.

mfn. uttering auspicious sounds VarBṛS.

f. rules for sacrificial rites in the form of question andﾠ answer

mfn. uttering wailing sounds, lamenting R.

1) mfn. (compar. fr. 1. ud;

2) mfn. crossing over;

अन्तर a. [अन्तं राति ददाति, रा-क]

1 Being in the inside, interior, inward, internal (opp. बाह्य); योन्तरो यमयति Śat. Br.; ˚र आत्मा Tait. Up.; कश्चनान्तरो धर्मः S. D. अन्तरापणवीथ्यश्च नानापण्योपशोभिताः अनुगच्छन्तु Rām.7.64.3.

-2 Near, proximate (आसन्न); कृष्वा युजश्चिदन्तरम् Rv.1. 1.9.

-3 Related, intimate, dear, closely connected (आत्मीय) (opp. पर); तदेतत्प्रेयः पुत्रात्...... प्रेयो$न्यस्मात्सर्व- स्मादन्तरतरं यदयमात्मा Śat. Br.; अयमत्यन्तरो मम Bharata.

-4 Similar (also अन्तरतम) (of sounds and words); स्थाने$न्तरतमः P.I.1.5; हकारस्य घकारोन्तरतमः Śabdak.; सर्वस्य पदस्य स्थाने शब्दतो$र्थतश्चान्तरतमे द्वे शब्दस्वरूपे भवतः P. VIII.1.1. Com.

-5 (a) Different from, other than (with abl.); यो$प्सु तिष्ठन्नद्भ्यो$न्तरः Bṛi. Ār. Up.; आत्मा स्वभावो$न्तरो$न्यो यस्य स आत्मान्तरः अन्यस्वभावः व्यवसायिनो$न्तरम् P.VI.2.166 Sk. ततो$न्तराणि सत्त्वानि स्वादते स महाबलः Rām.7. 62.5. (b) The other; उदधेरन्तरं पारम् Rām.

-6 Exterior, outer, situated outside, or to be worn outside (अन्तरं बहिर्योगोपसंव्यानयोः P.I.1.36) (In this sense it is declined optionally like सर्व in nom. pl. and abl. and loc. sing.) अन्तरे-रा वा गृहाः बाह्या इत्यर्थः (चण्डालादिगृहाः); अन्तरे-रा वा शाटकाः परिधानीया इत्यर्थः Sk.; so अन्तरायां पुरि, अन्तरायै नगर्यै, नमो$न्तरस्मै अमेधसाम् Vop.

-रम् 1 (a) The interior, inside; ततान्तरं सान्तरवारिशीकरैः Ki.4.29,5.5; जालान्तरगते भानौ Ms.8.132; विमानान्तरलम्बिनीनाम् R.13.33; Mk.8.5, Ku. 7.62; अपि वनान्तरं श्रयति V.4.24; लीयन्ते मुकुलान्तरेषु Ratn. 1.26, Ki.3.58; अन्तरात् from inside, from out of; प्राकारपरिखान्तरान्निर्ययुः Rām.; अन्तरे in, into; वन˚, कानन˚, प्रविश्यान्तरे &c. (b) Hence, the interior of any thing, contents; purport, tenor; अत्रान्तरं ब्रह्मविदो विदित्वा Śvet. Up. (c) A hole, an opening; तस्य बाणान्तरेभ्यस्तु बहु सुस्राव शोणितम्.

-2 Soul, heart; mind; सततमसुतरं वर्णयन्त्यन्तरम् Ki.5.18 the inmost or secret nature (lit. middle space or region); लब्धप्रतिष्ठान्तरैः भृत्यैः Mu.3.13 having enter- ed the heart; सदृशं पुरुषान्तरविदो महेन्द्रस्य V.3.

-3 The Supreme Soul.

-4 Interval, intermediate time or space, distance; रम्यान्तरः Ś.4.11; किंचिदन्तरमगमम् Dk.6; अल्प- कुचान्तरा V.4.49; क्रोशान्तरेण पथि स्थिताः H.4 at the distance of; बृहद् भुजान्तरम् R.3.54; अन्तरे oft. trans- lated by between, betwixt; गीतान्तरेषु Ku.3.38 in the intervals of singing; मरणजीवितयोरन्तरे वर्ते betwixt life and death; अस्त्रयोगान्तरेषु Rām.; तन्मुहूर्तकं बाष्पसलिलान्तरेषु प्रेक्षे तावदार्यपुत्रम् U.3 in the intervals of weeping; बाष्पविश्रामो$प्यन्तरे कर्तव्य एव U.4 at intervals; स्मर्तव्योस्मि कथान्तरेषु भवता Mk.7.7 in the course of conversation; कालान्तरावर्तिशुभाशुभानि H.1 v. l. See कालान्तरम्; सरस्वतीदृषद्वत्योर्यदन्तरम् Ms.2.17,22; द्यावापृथिव्यो- रिदमन्तरं हि व्याप्तं त्वयैकेन Bg.11.2; न मृणालसूत्रं रचितं स्तनान्तरे Ś.6.18 between the breasts; Bg.5.27; अस्य खलु ते बाणपथवर्तिनः कृष्णसारस्यान्तरे तपस्विन उपस्थिताः Ś.1; तदन्तरे सा विरराज धेनुः R.2.2;12.29. (b) Intervention (व्यवधान) oft. in the sense of 'through'; मेघान्तरालक्ष्यमि- वेन्दुबिम्बम् R.13.38 through the clouds; वस्त्रं अन्तरं व्यवधायकं यस्य स वस्त्रान्तरः P.VI.2.166 Sk.; महानद्यन्तरं यत्र तद्देशान्त- रमुच्यते; जालान्तरप्रेषितदृष्टिः R.7.9 peeping through a window; विटपान्तरेण अवलोकयामि Ś.1; क्षणमपि विलम्बमन्तरीकर्तु- मक्षमा K.36 to allow to come between or intervene; कियच्चिरं वा मैघान्तरेण पूर्णिमाचन्द्रस्य दर्शनम् U.3.

-5 Room, place, space in general; मृणालसूत्रान्तरमप्यलभ्यम् Ku.1.4; न ह्यविद्धं तयोर्गात्रे बभूवाङ्गुलमन्तरम् Rām.; मूषिकैः कृते$न्तरे Y.1. 147; गुणाः कृतान्तराः K.4 finding or making room for themselves; न यस्य कस्यचिदन्तरं दातव्यम् K.266; देहि दर्शना- न्तरम् 84. room; पौरुषं श्रय शोकस्य नान्तरं दातुमर्हसि Rām. do not give way to sorrow; तस्यान्तरं मार्गते Mk.7.2 waits till it finds room; अन्तरं अन्तरम् Mk.2 make way, make way.

-6 Access, entrance, admission, footing; लेभेन्तरं चेतसि नोपदेशः R.6.66 found no admission into (was not impressed on) the mind; 17.75; लब्धान्तरा सावरणे$पि गेहे 16.7.

-7 Period (of time), term; मासान्तरे देयम् Ak.; सप्तैते मनवः । स्वे स्वेन्तरे सर्वमिदमुत्पाद्यापुश्चराचरम् Ms.1.63, see मन्वन्तरम्; इति तौ विरहान्तरक्षमौ R.8.56 the term or period of separation; क्षणान्तरे -रात् within the period of a moment.

-8 Opportunity, occasion, time; देवी चित्रलेखामव- लोकयन्ती तिष्ठति । तस्मिन्नन्तरे भर्तोपस्थितः M.1. अत्रान्तरे प्रणम्याग्रे समुपविष्टः; Pt.1 on that occasion, at that time; अस्मिन्नन्तरे Dk.164; केन पुनरुपायेन मरणनिर्वाणस्यान्तरं संभावयिष्ये Māl.6; कृतकृत्यता लब्धान्तरा भेत्स्यति Mu.2.22 getting an opportunity; 9; यावत्त्वामिन्द्रगुरवे निवेदयितुं अन्तरान्वेषी भवामि Ś.7. find a fit or opportune time; शक्तेनापि सता जनेन विदुषा कालान्तरप्रेक्षिणा वस्तव्यम् Pt.3.12; waiting for a suitable opportunity or time; सारणस्यान्तरं दृष्ट्वा शुको रावणमब्रवीत् Rām.

-9 Difference (between two things), (with gen. or in comp.) शरीरस्य गुणानां च दूरमत्यन्तमन्तरम् H.1.46; उभयोः पश्यतान्तरम् H.1.64, नारीपुरुषतोयानामन्तरं महदन्तरम् 2.39; तव मम च समुद्रपल्वलयोरिवान्तरम् M.1; Bg.13.34; यदन्तरं सर्षपशैलराजयोर्यदन्तरं वायसवैनतेययोः Rām.; द्रुमसानुमतां किमन्तरम् R.8.9;18.15; rarely with instr.; त्वया समुद्रेण च महदन्तरम् H.2; स्वामिनि गुणान्तरज्ञे Pt.1.11; difference; सैव विशिनष्टि पुनः प्रधानपुरषान्तरं सूक्ष्मम् Sāṅ. K.

-1 (Math.) Difference, remainder also subtraction, cf. योगोन्तरेणोनयुतो$र्धितस्तौ राशी स्मृतौ संक्रमणाख्यमेतत् ॥ Līlā.

-11 (a) Different, another, other, changed, altered (manner, kind, way &c.); (Note:- that in this sense अन्तर always forms the latter part of a compound and its gender remains unaffected i. e. neuter, whatever be the gender of the noun forming the first part; कन्यान्तरम् (अन्या कन्या), राजान्तरम् (अन्यो राजा), गृहान्तरम् (अन्यद् गृहम्); in most cases it may be rendered by the English word 'another'.); इदमवस्थान्तरमारोपिता Ś.3 changed condition; K.154; Mu.5; शुभाशुभफलं सद्यो नृपाद्देवाद्भवान्तरे Pt.1.121; जननान्तरसौहृदानि &Sacute.5.2 friendships of another (former) existence; नैवं वारान्तरं विधास्यते H.3 I shall not do so again; आमोदान् हरिदन्तराणि नेतुम् Bv.1.15, so दिगन्तराणि; पक्षान्तरे in the other case; देश˚, राज˚, क्रिया˚ &c. (b) Various, different, manifold (used in pl.); लोको नियम्यत इवात्मदशान्तरेषु Ś.4.2; मन्निमित्तान्यवस्थान्तराण्यवर्णयत् Dk.118 various or different states; 16; sometimes used pleonastically with अन्यत् &c.; अन्यत्स्थानान्तरं गत्वा Pt.1.

-12 Distance (in space); व्यामो बाह्वोः सकरयोस्ततयोस्ति- र्यगन्तरम् Ak.; प्रयातस्य कथंचिद् दूरमन्तरम् Ks.5.8.

-13 Absence; तासामन्तरमासाद्य राक्षरीनां वराङ्गना Rām.; तस्यान्तरं च विदित्वा ibid.

-14 Intermediate member, remove, step, gradation (of a generation &c.); एकान्तरम् Ms.1.13; द्वयेकान्तरासु जातानाम् 7; एकान्तरमामन्त्रितम् P.VIII.1.55; तत्स्रष्टुरेकान्तरम् Ś.7.27 separated by one remove, See एकान्तर also.

-15 Peculiarity, peculiar or characteristic possession or property; a (peculiar) sort, variety, or kind; व्रीह्यन्तरेप्यणुः Trik.; मीनो राश्यन्तरे, वेणुर्नृपान्तरे ibid.; प्रासङ्गो युगान्तरम् cf. also प्रधानपुरुषान्तरं सूक्ष्मम् Sāṅ. K.37. &c.

-16 Weakness, weak or vulnerable point; a failing, defect, or defective point; प्रहरेदन्तरे रिपुम्, Śabdak. सुजयः खलु तादृगन्तरे Ki.2.52; असहद्भिर्माममिमित्रैर्नित्यमन्तरदर्शिभिः Rām; परस्यान्तरदर्शिना ibid.; कीटकेनेवान्तरं मार्गयमाणेन प्राप्तं मया महदन्तरम् Mk.9; अथास्य द्वादशे वर्षे ददर्श कलिरन्तरम् Nala.7.2.; हनूमतो वेत्ति न राक्षसो$न्तरं न मारुतिस्तस्य च राक्षसो$न्तरम् Rām.

-17 Surety, guarantee, security; तेन तव विरूपकरणे सुकृतमन्तरे धृतम् Pt.4 he has pledged his honour that he will not harm you; आत्मान- मन्तरे$र्पितवान् K.247; अन्तरे च तयोर्यः स्यात् Y.2.239; भुवः संज्ञान्तरयोः P.III.2.179; धनिकाधमर्णयोरन्तरे यस्तिष्ठति विश्वासार्थं स प्रतिभूः Sk.

-18 Regard, reference, account; न चैतदिष्टं माता मे यदवोचन्मदन्तरम् Rām. with reference to me; त्वदन्तरेण ऋणमेतत्.

-19 Excellence, as in गुणान्तरं व्रजति शिल्पमाधातुः M.1.6 (this meaning may be deduced from 11).

-2 A garment (परिधान).

-21 Purpose, object, (तादर्थ्य) तौ वृषाविव नर्दन्तौ बलिनौ वासितान्तरे Mb.1.12.41; (Malli. on R.16.82).

-22 Concealment, hiding; पर्व- तान्तरितो रविः (this sense properly belongs to अन्तर्-इ q. v.).

-23 Representative, substitution. क्षात्रमाचरतो मार्गमपि बन्धोस्त्वदन्तरे Mb.12.1.3.

-24 Destitution, being without (विना) which belongs to अन्तरेण. (अन्तरमवकाशाव- धिपरिधानान्तर्धिभेदतादर्थ्ये । छिद्रात्मीर्यावेनाबहिरवसरमध्येन्तरात्मनि च Ak.) [cf. L. alter]

-25 Space (अवकाश); प्रेक्षतामृषि- सङ्घानां बभूव न तदान्तरम् Rām.7.14.19.

-26 Separation (वियोग); भार्यापत्योरन्तरम् Mb.5.35.43.

-27 A move or skilful play in wrestling; अन्योन्यस्थान्तरप्रेप्सू प्रचक्राते$न्तरं प्रति Mb.9.57.11.

-28 A moulding of the pedestal and the base; षडंशं चान्तरे कर्णे उत्तरांशं तदूर्ध्वके । Māna.13.121; cf. स्थानात्मीयान्यतादर्थ्यरन्ध्रान्तर्धिषु चान्तरम् । परिधाने$वधौ मध्ये$- न्तरात्मनि नपुंसके । Nm.

-Comp. -अपत्या a pregnant woman.

-चक्रम् a technical term in augury Bṛi. S. chap.86.

-ज्ञ a. knowing the interior, prudent, wise, foreseeing; नान्तरज्ञाः श्रियो जातु प्रियैरासां न भूयते Ki.11.24 not knowing the difference.

-तत् a. spreading havoc.

-द a. cutting the interior or heart.

-दिशा, अन्तरा दिक् intermediate region or quarter of the compass.

-दृश् a. realizing the Supreme Soul (परमात्मानुसंधायिन्).

-पु(पू)रुषः the internal man, soul (the deity that resides in man and witnesses all his deeds); तांस्तु देवाः प्रपश्यन्ति स्वस्यैवान्तरपूरुषः; Ms.8.85.

-पूजा = अन्तर-पूजा.

-प्रभवः [अन्तराभ्यां भिन्नवर्णमातापितृभ्यां प्रभवति] one of a mixed origin or caste. (अम्बष्ठ, क्षत्तृ, करण, इ.); अन्तरप्रभवाणां च धर्मान्नो वक्तुमर्हसि Ms.1.2.

-प्रश्नः an inner question, one contained in and arising out of what has been previously mentioned.

-शायिन् -स्थ, -स्थायिन् -स्थित a.

1 inward, internal, inherent; ˚स्थैर्गुणैः शुभ्रैर्लक्ष्यते नैव केन चित् Pt. 1.221.

-2 interposed, intervening, separate.

-3 seated in the heart, an epithet of जीव.

फलम् [फल्-अच्]

1 Fruit (fig. also) as of a tree; उदेति पूर्वं कुसुमं ततः फलम् Ś.7.3; R.4.43;1.49.

-2 Crop, produce; कृषिफलम् Me.16.

-3 A result, fruit, consequence, effect; अत्युत्कटैः पापपुण्यैरिहैव फलमश्नुते H.1.8; फलेन ज्ञास्यसि Pt.1; न नवः प्रभुराफलोदयात् स्थिरकर्मा विरराम कर्मणः R.8.22;1.33; अनिष्टमिष्टं मिश्रं च त्रिविधं कर्मणः फलम् Bg.18.12.

-4 (Hence) Reward, recompense, meed, retribution (good or bad); फलमस्योपहासस्य सद्यः प्राप्स्यसि पश्य माम् R.12.37.

-5 A deed, act (opp. words); ब्रुवते हि फलेन साधवो न तु कण्ठेन निजोपयोगिताम् N.2.48 'good men prove their usefulness by deeds, not by words'.

-6 Aim, object, purpose; परेङ्गितज्ञानफला हि बुद्धयः Pt.1.43; किमपेक्ष्य फलम् Ki.2.21, 'with what object in view; Me.56.

-7 Use, good, profit, advantage; जगता वा विफलेन किं फलम् Bv.2.61.

-8 Profit or interest on capital.

-9 Progeny, offspring; तस्यापनोदाय फलप्रवृत्तावुपस्थितायामपि निर्व्यपेक्षः (त्यक्षामि) R.14.39.

-1 A kernel (of a fruit).

-11 A tablet or board (शारिफल).

-12 A blade (of a sword).

-13 The point or head of an arrow, dart &c.; barb; आरामुखं क्षुरप्रं च गोपुच्छं चार्धचन्द्रकम् । सूचीमुखं च भल्लं च वत्सदन्तं द्विभल्लकम् ॥ कर्णिकं काकतुण्डं च तथान्यान्यप्यनेकशः । फलानि देशभेदेन भवन्ति बहुरूपतः ॥ Dhanur.64-5; फलयोगमवाप्य सायकानाम् Ms.7.1; Ki.14.52.

-14 A shield.

-15 A testicle; अकर्तव्यमिदं यस्माद् विफलस्त्वं भविष्यसि Rām.1.48.27.

-16 A gift.

-17 The result of a calculation (in Math.)

-18 Product or quotient.

-19 Menstrual discharge.

-2 Nutmeg.

-21 A ploughshare.

-22 Loss, disadvantage.

-23 The second (or third) term in a rule-of-three sum.

-24 Correlative equation.

-25 The area of a figure.

-26 The three myrobalans (त्रिफला).

-27 A point on a die.

-28 Benefit, enjoyment; ईश्वरा भूरिदानेन यल्लभन्ते फलं किल Pt.2.72.

-29 Compensation; यावत् सस्यं विनश्येत् तु तावत् स्यात् क्षेत्रिणः फलम् Y.2.161.

-3 A counterpart (प्रतिबिम्ब); तन्मायाफलरूपेण केवलं निर्विकल्पितम् Bhāg.11.24.3.

-31 Shoulder-blade; तस्यां स फलके खड्गं निजघान ततो$ङ्गदः Rām.6.76.1.

-Comp. -अदनः = फलाशनः q. v.; a parrot.

-अधिकारः a claim for wages.

-अध्यक्षः Mimu- sops Kauki (Mār. खिरणी).

-अनुबन्धः succession or sequence of fruits or results.

-अनुमेय a. to be inferred from the results or consequences; फलानुमेयाः प्रारम्भाः संस्काराः प्राक्तना इव R.1.2.

-अनुसरणम् 1 rate of profits.

-2 following or reaping consequences.

-अन्तः a bamboo.

-अन्वेषिन् a. seeking for reward or recompense (of actions).

-अपूर्वम् The mystic power which produces the consequences of a sacrificial act.

-अपेक्षा expectation of the fruits or consequences (of acts), regard to results.

-अपेत a. useless, unfertile, unpro- ductive.

-अम्लः a kind of sorrel. (

-म्लम्) tamarind. ˚पञ्चकम् the five sour fruits; bergumot (जम्बीर), orange (नारिङ्ग), sorrel (आम्लवेतस), tamarind (चिञ्चा) and a citron (मातुलुङ्ग, Mar. महाळुंग).

-अशनः a parrot.

-अस्थि n. a cocoa-nut.

-आकाङ्क्षा expectation of (good) re- sults; see फलापेक्षा.

-आगमः 1 production of fruits, load of fruits; भवन्ति नम्रास्तरवः फलागमैः Ś.5.12.

-2 the fruit season, autumn.

-आढ्य a. full of or abounding in fruits. (

-ढ्या) a kind of plantain.

-आरामः a fruit- garden, orchard.

-आसक्त a.

1 fond of fuits.

-2 attach- ed to fruits, fond of getting fruit (of actions done).

-आसवः a decoction of fruit.

-आहारः feeding or living on fruits, fruit-meal.

-इन्द्रः a species of Jambū (Rājajambū).

-उच्चयः a collection of fruits.

-उत्तमा 1 a kind of grapes (having no stones).

-2 = त्रिफला.

-उत्पत्तिः f.

1 production of fruit.

-2 profit, gain. (

-त्तिः) the mango tree (sometimes written फलोत्पति in this sense).

-उत्प्रेक्षा a kind of comparison.

-उदयः 1 ap- pearance of fruit, production of results or consequences, attainment of success or desired object; आफलोदयकर्मणाम् R.1.5;8.22.

-2 profit, gain.

-3 retribution, punishment.

-4 happiness, joy.

-5 heaven.

-उद्गमः appear- ance of fruits; भवन्ति नम्रास्तरवः फलोद्गमैः Ś.5.12 (v. l.).

-उद्देशः regard to results; see फलापेक्षा.

-उन्मुख a. about to give fruit.

- उपगम a. bearing fruit.

-उपजीविन् a. living by cultivating or selling fruits.

-उपभोगः 1 enjoyment of fruit.

-2 partaking of reward.

-उपेत a. yielding fruit, fruitful, fortile.

-काम a. one who is desirous of fruit; धर्मवाणिजका मूढा फलकामा नराधमाः । अर्चयन्ति जगन्नाथं ते कामं नाप्नुवन्त्युत ॥ (मल. त. Śabda. ch.)

-कामना desire of fruits or consequences.

-कालः fruit- season.

-केसरः the cocoanut tree.

-कोशः, -षः, कोशकः the scrotum (covering of the testicles).

-खण्डनम् frustration of fruits or results, disappointment.

-खेला a quail.

-ग्रन्थः (in astrol.) a work describing the effects of celestial phenomena on the destiny of men; Bṛi. S.

-ग्रहः deriving benefit or advantage.

-ग्रही, -ग्राहिन् a. (also फलेग्रहि and फलेग्राहिन्) fruitful, yielding or bearing fruit in season; श्लाध्यतां कुलमुपैति पैतृकं स्यान्मनोरथतरुः फलेग्रहिः Kir. K.3.6; Māl.9.39; भूष्णुरात्मा फलेग्रहिः Ait. Br. (शुनःशेप legend); फलेग्रहीन् हंसि वनस्पतीनाम् Bk.; द्वितीयो ह्यवकेशी स्यात् प्रथमस्तु फलेग्रहिः Śiva. B.16.27. (-m.) a fruit-tree.

-ग्रहिष्णु a. fruitful.

-चोरकः a kind of perfume (Mar. चोरओवा).

- छदनम a house built of wooden boards.

-तन्त्र a. aiming only at one's advantage.

-त्रयम्, -त्रिकम् the three myrobalans (त्रिफला).

-द, -दातृ, -प्रद a.

1 productive, fruitful, bearing fruit; फलदानां तु वृक्षाणां छेदने जप्यमृक्शतम् Ms.11.142; गते$पि वयसि ग्राह्या विद्या सर्वात्मना बुधैः ।...... अन्यत्र फलदा भवेत् ॥ Subhāṣ.

-2 bringing in gain or profit.

-3 giving a reward, rewarding. (

-दः) a tree.

-धर्मन् a. ripening soon and then falling on the ground, perishing; फेनधर्मा महाराज फलधर्मा तथैव च। निमेषादपि कौन्तेय यस्यायुरपचीयते Mb.3.35.2-3.

-निर्वृत्ति f. final consequence or reward.

-निवृत्तिः f. cessation of consequences.

-निष्पत्तिः f.

1 production of fruit.

-2 attainment of reward.

-परिणतिः f.,

-परिणामः, -पाकः (

-फलेपाकः also)

1 the ripening of fruit.

-2 the fulness of cousequences.

-पाकः Carissa Carandas (Mar. करवंद).

-पाकान्ता, -पाकावसाना an annual plant; ओषध्यः फलपाकान्ताः Ak.

-पातनम् knocking down or gathering fruit.

-पादपः a fruit-tree.

-पूरः, -पूरकः the common citron tree; एतस्मिन् फलपूरबीजनिकरभ्रान्त्या नितान्तारुणे संप्राप्तेषु शुकेषु पञ्जरशुका निर्गन्तुमुद्युञ्जते । Rām. Ch.7.86.

-प्रजननम् the produc- tion of fruit.

-प्रदानम् 1 the giving of fruits.

-2 a ceremony at weddings.

-प्राप्तिः f. attainment of the desired fruit of object.

-प्रिया 1 the Priyaṅgu plant.

-2 a species of crow.

-प्रेप्सु a. desirous of attaining results.

-बन्धिन् a. forming or developing fruit.

-भागः a share in any product or profit.

-भागिन्, -भाज् a. partaking of a reward or profit; दातॄन् प्रतिग्रहीतॄ प्रतिग्रहीतॄश्च कुरुते फल- भागिनः Ms.3.143.

-भावना The acquisition of a result; success; सुपर्वणां हि स्फुटभावना या सा पूर्वरूपं फलभावनायाः N.14. 7.

-भुज् m. a monkey; P. R.

-भूमन् m. greater fruit; क्रतुवच्चानुमानेनाभ्यासे फलभूमा स्यात् MS.11.1.29.

-भूयस्त्वम् (see फलभूमन् above); यथा कर्मसु सौर्यादिषु फलं कर्मणा क्रियत इति कर्माभ्यासे फलभूयस्त्वमेवमिहापि ŚB. on MS.11.1.29.

-भूमिः f. a place where one receives the reward or recompense of his deeds (i. e. heaven or hell).

-भृत् a. bearing fruit, fruitful.

-भोगः 1 enjoyment of consequences.

-2 usufruct.

-मत्स्या the aloe plant.

-मुख्या a species of plant (अजमोदा).

-मूलम् fruits and roots; फलमूलाशिनौ दान्तौ Rāmarakṣā 18.

-योगः 1 the attainment of fruit or the desired object; Mu.7.1.

-2 wages, remuneration.

-3 a stage in the perform- ance of a drama; सावस्था फलयोगः स्यात् यः समग्रफलागमः S. D.

-राजन् m. a water-melon.

-राशिः m. the 3rd term in the rule of three.

-वन्ध्यः a tree barren of fruit.

-वर्णिका jelly (?); Gaṇeśa P.2.149.

-वर्तिः f. a coarse wick of cloth besmeared with some laxative and inserted into the anus for discharging the bowels, suppository.

-वर्तुलम् a watermelon.

-वल्ली a series of quotients.

-विक्रयिन् a. a fruit-seller.

-वृक्षः a fruit-tree.

-वृक्षकः the bread-fruit tree.

-शाडवः the pome- granate tree.

-शालिन् a.

1 bearing fruit, fruitful.

-2 sharing in the consequences.

-शैशिरः the Badara tree.

-श्रेष्ठः the mango tree.

-संस्थ a. bearing fruit.

-संपद् f.

1 abundance of fruit.

-2 success.

-3 prosperity.

-साधनम् a means of effecting any desired object, realization of an object

-सिद्धिः f.

1 reaping fruit, attainment or realization of the desired object.

-2 a prosperous result.

-स्थानम् the stage in which results are enjoyed; Buddh.

-स्थापनम् the sacrament called सीमन्तोन्नयन; फलस्थापनात् मातापितृजं पाप्मानमपोहति Hārīta.

-स्नेहः a walnut tree.

-हारी an epithet of Kālī or Durgā

-हानिः loss of profit

-हीन a. yielding no fruit or profit.

-हेतु a. acting with a view to results.

महा A cow.

महा The substitute of महत् at the beginning of Karmadhāraya and Bahuvrīhi compounds, and also at the beginning of some other irregular words. (Note: The number of compounds of which महा is the first mem- ber is very large, and may be multiplied ad infinitum. The more important of them, or such as have peculiar significations, are given below.)

-Comp. -अक्षः an epithet of Śiva. ˚पटलिक a chief keeper of archives.

-अङ्ग a. huge, bulky.

-(ङ्गः) 1 a camel.

-2 a kind of rat.

-3 N. of Śiva.

-अञ्जनः N. of a mountain.

-अत्ययः a great danger or calamity.

-अध्वनिक a. 'having gone a long way', dead.

-अध्वरः a great sacrifice.

-अनसम् 1 a heavy carriage.

-2 cooking utensils. (

-सी) a kitchen-maid. (

-सः, -सम्) a kitchen; सूपानस्य करिष्यामि कुशलो$स्मि महानसे Mb.4.2.2.

-अनिलः a whirl- wind; महानिलेनेव निदाघजं रजः Ki.14.59.

-अनुभाव a.

1 of great prowess, dignified, noble, glorious, magnanimous, exalted, illustrious; ग्रहीतुमार्यान् परिचर्यया मुहुर्महानु- भावा हि नितान्तमर्थिनः Śi.1.17; Ś.3.

-2 virtuous, righteous, just.

(-वः) 1 a worthy or respectable person.

-2 (pl.) people of a religious sect in Mahārāṣtra founded by Chakradhara in the 13th century.

-अन्तकः 1 death.

-2 an epithet of Śiva.

-अन्धकारः 1 thick darkness.

-2 gross (spiritual) ignorance.

-अन्ध्राः (pl.) N. of a people and their country.

-अन्वय, -अभिजन a. nobly-born, of noble birth. (

-यः, -नः) noble birth, high descent.

-अभिषवः the great extraction of Soma.

-अमात्यः the chief or prime minister (of a king).

-अम्बुकः an epithet of Śiva.

-अम्बुजम् a billion.

-अम्ल a. very sour. (

-म्लम्) the fruit of the tamarind tree. अरण्यम् a great (dreary) forest, large forest.

-अर्घ a. very costly, costing a high price; महार्घस्तीर्थानामिव हि महतां को$प्यतिशयः U.6.11. (

-र्घः) a kind of quail.

-अर्घ्य a.

1 valuable, precious.

-2 invaluable; ines- timable; see महार्ह below.

-अर्चिस् a. flaming high.

-अर्णवः 1 the great ocean.

-2 N. of Śiva.

-अर्थ a.

1 rich.

-2 great, noble, dignified.

-3 important, weighty.

-4 significant.

-अर्बुदम् one thousand millions.

-अर्ह a.

1 very valuable, very costly; महार्हशय्यापरिवर्तनच्युतैः स्वकेशपुष्पैरपि या स्म दूयते Ku.5.12.

-2 invaluable, inestimable; महार्हशयनोपेत किं शेषे निहतो भुवि Rām.6.19. 2. (

-र्हम्) white sandal-wood.

-अवरोहः the fig-tree.

-अशनिध्वजः a great banner in the form of the thunderbolt; जहार चान्येन मयूरपत्रिणा शरेण शक्रस्य महाशनि- ध्वजम् R.3.56.

- अशन a. voracious, gluttonous; Mb. 4.

-अश्मन् m. a precious stone, ruby.

-अष्टमी the eighth day in the bright half of Āśvina sacred to Durgā; आश्विने शुक्लपक्षस्य भवेद् या तिथिरष्टमी । महाष्टमीति सा प्रोक्ता......

-असिः a large sword.

-असुरी N. of Durgā.

-अह्नः the afternoon.

-आकार a. extensive, large, great.

-आचार्यः 1 a great teacher.

-2 an epithet of Śiva.

-आढ्य a. wealthy, very rich. (

-ढ्यः) the Kadamba tree.

-आत्मन् a.

1 high-souled, high-minded, magnanimous, noble; अयं दुरात्मा अथवा महात्मा कौटिल्यः Mu.7; द्विषन्ति मन्दाश्चरितं महात्मनाम् Ku.5.75; U.1.49; प्रकृतिसिद्धमिदं हि महात्मनाम् Bh.1.63.

-2 illustrious, distinguished, exalted, eminent; किमाचाराः किमाहाराः क्व च वासो महात्मनाम् Mb.3. 1.4.

-3 mighty (महाबल); अथायमस्यां कृतवान् महात्मा लङ्केश्वरः कष्टमनार्यकर्म Rām.5.9.74. (-m.)

1 the Supreme Spirit; युगपत्तु प्रलीयन्ते यदा तस्मिन् महात्मनि Ms.1.54.

-2 the great principle, i. e. intellect of the Sāṅkhyas. (महात्मवत् means the same as महात्मन्).

-आनकः a kind of large drum.

-आनन्दः, -नन्दः 1 great joy or bliss.

-2 espe- cially, the great bliss of final beatitude.

(-न्दा) 1 spirituous liquor.

-2 a festival on the ninth day in the bright half of Māgha.

-आपगा a great river.

-आयुधः an epithet of Śiva.

-आरम्भ a. undertaking great works, enterprizing. (

-म्भः) any great enterprize.

-आलयः 1 a temple in general.

-2 a sanctuary, an asylum.

-3 a great dwelling.

-4 a place of pilgrimage.

-5 the world of Brahman.

-6 the Supreme Spirit.

-7 a tree &c. sacred to a deity.

-8 N. of a particular dark fortnight.

-9 पितृश्राद्ध in the month of Bhādra- pada. (

-या) N. of a particular deity.

- आशय a. high- souled, nobleminded, magnanimous, noble; दैवात् प्रबुद्धः शुश्राव वराहो हि महाशयः Ks; राजा हिरण्यगर्भो महाशयः H.4; see महात्मन्.

(-यः) 1 a noble-minded or magnanimous person; महाशयचक्रवर्ती Bv.1.7.

-2 the ocean.

-आस्पद a.

1 occupying a great position.

-2 mighty, powerful.

-आहवः a great or tumultuous fight.

-इच्छ a.

1 magnanimous, noble-minded, high-souled, noble; मही महेच्छः परिकीर्य सूनौ R.18.33.

-2 having lofty aims or aspirations, ambitious; विद्यावतां महेच्छानां...... नाश्रयः पार्थिवं विना Pt.1.37.

-इन्द्रः 1 'the great Indra', N. of Indra; इयं महेन्द्रप्रभृतीनधिश्रियः Ku.5.53; R.13.2; Ms.7.7.

-2 a chief or leader in general.

-3 N. of a mountain range; पतिर्महेन्द्रस्य महोदधेश्च R.6.54;4.39,43. ˚चापः rain-bow. ˚नगरी N. of Amarāvatī, the capital of Indra. ˚मन्त्रिन् m. an epithet of Bṛihaspati. ˚वाहः the elephant Airāvata; महेन्द्रवाहप्रतिमो महात्मा Mb.9.17.52.

-इभ्य a. very rich.

-इषुः a great archer; अधिरोहति गाण्डीवं महेषौ Ki.13.16.

-इष्वासः a great archer, a great warrior; अत्र शूरा महेष्वासा भामार्जुनसमा युधि Bg.1.4.

-ईशः, -ईशानः N. of Śiva; महेशस्त्वां धत्ते शिरसि रसराजस्य जयिनीम् Udb. ˚बन्धुः the Bilva tree.

-ईशानी N. of Pārvatī.

-ईश्वरः 1 a great lord, sovereign; महेश्वरस्त्र्यम्बक एव नापरः R.; गोप्तारं न निधीनां कथयन्ति महेश्वरं विबुधाः Pt.2.74.

-2 N. of Śiva.

-3 of Viṣṇu.

-4 a god (opp. प्रकृति).

-5 the Supreme Being (परमात्मा); मायां तु प्रकृतिं विद्यान्मायिनं तु महेश्वरम् Śvet. Up.4.1. ˚सखः N. of Kubera; यया कैलासभवने महेश्वरसखं बली Mb.9.11.55.

(-री) 1 N. of Durgā.

-2 a kind of bell-metal.

-उक्षः (for उक्षन्) a large bull; a full grown or strong bull; महोक्षतां वत्सतरः स्पृशन्निव R.3.32;4.22;6.72; Śi.5.63.

-उत्पलम् a large blue lotus. (

-लः) the Sārasa bird.

-उत्सवः 1 a great festival or occasion of joy; नयनविषयं जन्मन्येकः स एव महोत्सवः Māl.1.36.

-2 the god of love.

-उत्साह a. possessed of great energy, energetic, persevering; अहं च कर्णं जानामि...... सत्यसंधं महोत्साहं...... Mb.3.91.2.

(-हः) 1 perseverance.

-2 great pride; ये जात्यादिमहो- त्साहान्नरेन्द्रान्नोपयान्ति च । तेषामामरणं भिक्षा प्रायश्चितं विनिर्मितम् ॥ Pt.1.38.

-उदधिः 1 the great ocean; महोदधेः पूर इवेन्दु- दर्शनात् R.3.17.

-2 an epithet of Indra. ˚जः a conch- shell, shell.

- उदय a. very prosperous or lucky, very glorious or splendid, of great prosperity.

(-यः) 1 (a) great elevation or rise, greatness, prosperity; नन्दस्त्वतीन्द्रियं दृष्ट्वा लोकपालमहोदयम् Bhāg.1.28.1; अपवर्ग- महोदयार्थयोर्भुवमंशाविव धर्मयोर्गतौ R.8.16. (b) great fortune or good luck. (c) greatness, pre-eminence.

-2 final beatitude.

-3 a lord, master.

-4 N. of the district called Kānyakubja or Kanouja; see App.

-5 N. of the capital of Kanouja.

-6 sour milk mixed with honey.

-7 = महात्मन् q. v.; संसक्तौ किमसुलभं महोदयानाम Ki.7.27. ˚पर्वन् a time of union of the middle of श्रवण नक्षत्र and the end of व्यतिपात (generally in the month of माघ or पौष at the beginning of अमावास्या).

- उदर a. big-bellied, corpulent.

-(रम्) 1 a big belly.

-2 dropsy.

-उदार a.

1 very generous or magnanimous.

-2 mighty, powerful.

-उद्यम a. = महोत्साह q. v; महोद्यमाः कर्म समा- रभन्ते.

-उद्योग a. very industrious or diligent, hard- working.

-उद्रेकः a particular measure (= 4 प्रस्थs).

-उन्नत a. exceedingly lofty. (

-तः) the palmyra tree.

-उन्नतिः f. great rise or elevation (fig. also), high rank.

-उपकारः a great obligation.

-उपाध्यायः a great preceptor, a learned teacher.

-उरगः a great serpent; वपुर्महोरगस्येव करालफणमण्डलम् R.12.98.

-उरस्क a. broad-chested. (

-स्कः) an epithet of Śiva.

-उर्मिन् m. the ocean; ततः सागरमासाद्य कुक्षौ तस्य महोर्मिणः Mb.3.2.17.

-उल्का 1 a great meteor.

-2 a great fire-brand.

-ऋत्विज् m. 'great priest', N. of the four chief sacri- ficial priests.

-ऋद्धि a. very prosperous, opulent. (-f.) great prosperity or affluence.

-ऋषभः a great bull.

-ऋषिः 1 a great sage or saint; यस्मादृषिः परत्वेन महांस्त- स्मान्महर्षयः; (the term is applied in Ms.1.34 to the ten Prajāpatis or patriarchs of mankind, but it is also used in the general sense of 'a great sage').

-2 N. of Sacute;iva.

-3 of Buddha.

-ओघ a. having a strong current.

-घः a very large number; शतं खर्व- सहस्राणां समुद्रमभिधीयते । शतं समुद्रसाहस्रं महौघमिति विश्रुतम् ॥ Rām.6.28.37.

-ओष्ठ (महोष्ठ) a. having large lips. (

-ष्ठः) an epithet of Śiva.

-ओजस् a. very mighty or powerful, possessed of great splendour or glory; महौजसा मानधना धनार्चिताः Ki.1.19. (-m.) a great hero or warrior, a champion. (-n.) great vigour.

-ओजसम् the discus of Viṣṇu (सुदर्शन). (

-सी) N. of plant (Mar. कांगणी).

-ओदनी Asparagus Racemosus (Mar. शतावरी).

-ओषधिः f.

1 a very efficacious medicinal plant, a sovereign drug.

-2 the Dūrvā grass.

-3 N. of various plants ब्राह्मी, श्वेतकण्टकारी, कटुका, अतिविष &c. ˚गणः a collection of great or medicinal herbs:-- पृश्निपर्णी श्यामलता भृङ्गराजः शतावरी । गुड्चा सहदेवी च महौषधिगणः स्मृतः ॥ cf. also सहदेवी तथा व्याघ्री बला चातिबला त्वचा । शङ्खपुष्पी तथा सिंही अष्टमी च सुवर्चला ॥ महौषध्यष्टकं प्रोक्तं....

-औषधम् 1 a sovereign remedy, panacea.

-2 ginger.

-3 garlic.

-4 a kind of poison (वत्सनाभ).

-कच्छः 1 the sea.

-2 N. of Varuṇa.

-3 a mountain.

-कन्दः garlic.

-कपर्दः a kind of shell.

-कपित्थः 1 the Bilva tree.

-2 red garlic.

-कम्बु a. stark naked. (

-म्बुः) an epithet of Śiva.

-कर a.

1 large-handed.

-2 having a large revenue.

-कर्णः an epithet of Śiva.

-कर्मन् a. doing great works. (-m.) an epithet of Śiva.

-कला the night of the new moon.

-कल्पः a great cycle of time (1 years of Brahman); Bhāg.7.15.69.

-कविः 1 a great poet, a classical poet, such as कालिदास, भवभूति, बाण, भारवि &c.

-2 an epithet of Śukra.

-कषायः N. of a plant (Mar. कायफळ).

-कान्तः an epithet of Śiva. (

-ता) the earth.

-काय a. big-bodied, big, gigantic, bulky.

(-यः) 1 an elephant.

-2 an epithet of Śiva.

-3 of Viṣṇu.

-4 of a being attending on Śiva (= नन्दि).

-कारुणिक a. exceedingly compassionate.

-कार्तिकी the night of full-moon in the month of Kārtika.

-कालः 1 a form of Śiva in his character as the destroyer of the world; महाकालं यजेद्देव्या दक्षिणे धूम्रवर्णकम् Kālītantram.

-2 N. of a cele- brated shrine or temple of Śiva (Mahākāla) (one of the 12 celebrated Jyotirliṅgas) established at Ujjayinī (immortalized by Kālidāsa in his Meghadūta, which gives a very beautiful description of the god, his temple, worship &c., together with a graphic picture of the city; cf. Me.3-38; also R.6.34); महाकालनिवासिनं कालीविलासिनमनश्वरं महेश्वरं समाराध्य Dk.1.1.

-3 an epithet of Viṣṇu.

-4 N. of a kind of gourd.

-5 N. of Śiva's servant (नन्दि). ˚पुरम् the city of Ujjayinī. ˚फलम् a red fruit with black seeds; पक्वं महाकालफलं किलासीत् N.22.29.

-काली an epithet of Durgā in her terrific form.

-काव्यम् a great or classical poem; (for a full description of its nature, contents &c., according to Rhetoricians see S. D.559). (The number of Mahākāvyas is usually said to be five:-- रघुवंश, कुमारसंभव, किरातार्जुनीय, शिशुपालवध and नैषधचरित or six, if मेघदूत-- a very small poem or खण़्डकाव्य-- be added to the list. But this enumeration is apparently only traditional, as there are several other poems, such as the भट्टिकाव्य, विक्रमाङ्कदेवचरित, हरविजय &c. which have an equal claim to be considered as Mahākāvyas).

-कीर्तनम् a house.

-कुमारः the eldest son of a reigning prince, heir-apparent.

-कुल, -कुलीन a. of noble birth or descent, sprung from a noble family, nobly born. (

-लम्) a noble birth or family, high descent.

-कुहः a species of parasitical worm.

-कृच्छ्रम् a great penance.

-केतुः N. of Śiva.

-केशः, -कोशः 1 an epithet of Śiva.

-2 a large sheath.

-क्रतुः a great sacrifice; e. g. a horse-sacrifice; तदङ्गमग्ऱ्यं मघवन् महाक्रतोरमुं तुरङ्गं प्रतिमोक्तुमर्हसि R.3.46.

-क्रमः an epithet of Viṣṇu.

-क्रोधः an epithet of Śiva.

-क्षत्रपः a great satrap.

-क्षीरः sugar-cane.

-क्षीरा f. a She-buffalo; Nighaṇṭaratnākara.

-खर्वः, -र्वम् a high number (ten billions ?).

-गजः a great elephant; see दिक्करिन्.

-गणपतिः a form of the god Gaṇeśa.

-गदः fever.

-गन्ध a. exceedingly fragrant. (

-न्धः) a kind of cane. (

-न्धम्) a kind of sandal- wood. (

-न्धा) N. of Chāmuṇḍā.

-गर्तः, -गर्भः -गीतः N. of Śiva.

-गर्दभगन्धिका N. of a plant, भारङ्गी.

-गल a. longnecked.

-गवः Bos gavaeus.

-गुण a. very efficacious, sovereign (as a medicine); त्वया ममैष संबन्धः कपिमुख्य महागुणः Rām.5.1.12. (

-णः) a chief quality, cardinal virtue.

-गुरुः a highly respectable or venerable person; (these are three, the father, mother and preceptor; पिता माता तथाचार्यो महागुरुरिति स्मृतः).

-गुल्मा the Soma plant.

-गृष्टिः f. a cow with a large hump.

-ग्रहः 1 an epithet of Rāhu.

-2 the sun; महाग्रहग्राहविनष्टपङ्कः Rām.5.5.6.

-ग्रामः N. of the ancient capital of Ceylon, the modern Māgama.

-ग्रीवः 1 a camel.

-2 an epithet of Śiva.

-ग्रीविन् m. a camel.

-घूर्णा spirituous liquor.

-घृतम् ghee kept for a long time (for medicinal purposes).

-घोष a. noisy, loud-sounding. (

-षम्) a market, fair. (

-षः) a loud noise, clamour.

-चक्रम् the mystic circle in the शाक्त ceremonial.

-चक्रवर्तिन् m. a universal monarch.

-चण्डा N. of Chāmuṇḍā.

-चपला a kind of metre.

-चमूः f. a large army.

-छायः the fig-tree.

-जङ्घः a camel.

-जटः an epithet of Śiva.

-जटा 1 a great braid of hair.

-2 the matted hair of Śiva.

-जत्रु a. having a great collar-bone. (

-त्रुः) an epithet of Śiva.

-जनः 1 a multitude of men, a great many beings, the general populace or public; महाजनो येन गतः स पन्थाः Mb.3.313. 117; आगम्य तु ततो राजा विसृज्य च महाजनम् 6.98.25.

-2 the populace, mob; विलोक्य वृद्धोक्षमधिष्ठितं त्वया महाजनः स्मेरमुखो भविष्यति Ku.5.7.

-3 a great man, a distinguished or eminent man; महाजनस्य संसर्गः कस्य नोन्नतिकारकः । पद्मपत्रस्थितं तोयं धत्ते मुक्ताफलश्रियम् Pt.3.6.

-4 the chief of a caste or trade.

-5 a merchant, tradesman.

-जवः an antelope.

-जातीय a.

1 rather large.

-2 of an excellent kind.

-जालिः, -ली N. of a plant (Mar. सोनामुखी)

-जिह्वः an epithet of Śiva.

-ज्ञानिन् m.

1 a very learned man.

-2 a great sage.

-3 N. of Śiva.

-ज्यैष्ठी the day of fullmoon in the month of Jyeṣṭha; ताभिर्दृश्यत एष यान् पथि महाज्यैष्ठीमहे मन्महे N.15.89; पूर्णिमा रविवारेण महाज्यैष्ठी प्रकीर्तिता Agni P.121.63.

-ज्योतिस् m. an epithet of Śiva.

-ज्वरः great affliction.

-ज्वाल a. very brilliant or shining.

(-लः) 1 N. of Śiva.

-2 a sacrificial fire.

-डीनम् a kind of flight; 'यानं महाडीनमाहुः पवित्रामूर्जितां गतिम्' Mb.8.41.27 (com.).

-तपस् m.

1 a great ascetic.

-2 an epithet of Viṣṇu.

-तलम् N. of one of the seven lower regions; see पाताल.

-तारा N. of a Buddhist goddess.

-तिक्तः the Nimba tree.

-तिथिः the 6th day of a lunation.

-तीक्ष्ण a. exceedingly sharp or pungent. (

-क्ष्णा) the marking- nut plant.

-तेजस् a.

1 possessed of great lustre or splendour.

-2 very vigorous or powerful, heroic. (-m.)

1 a hero, warrior.

-2 fire.

-3 an epithet of Kārtikeya. (-n.) quick-silver.

-त्याग, -त्यागिन् a. very generous. (-m.) N. of Śiva.

-दंष्ट्रः a species of big tiger.

-दन्तः 1 an elephant with large tusks.

-2 an epithet of Śiva.

-दण्डः 1 a long arm.

-2 a severe punishment.

-दम्भः an epithet of Śiva.

-दशा the influence exercised (over a man's destiny) by a predominant planet.

-दानम् the gift of gold equal to one's own weight; अथातः संप्रवक्ष्यामि महादानस्य लक्षणम्.

-दारु n. the devadāru tree.

-दुर्गम् a great calamity; Pt.

-दूषकः a kind of grain.

-देवः N. of Śiva.

(-वी) 1 N. of Pārvatī.

-2 the chief queen.

-द्रुमः the sacred fig-tree.

-द्वारम् a large gate, the chief or outer gate of a temple.

-धन a.

1 rich.

-2 expensive, costly; हेमदण्डैर्महाधनैः Rām.7. 77.13.

(-नम्) 1 gold.

-2 incense.

-3 a costly or rich dress.

-4 agriculture, husbandry.

-5 anything costly or precious.

-6 great booty.

-7 a great battle (Ved.).

-धनुस् m. an epithet of Śiva.

-धातुः 1 gold.

-2 an epithet of Śiva.

-3 lymph.

-4 N. of Meru.

-धी a. having a great understanding.

-धुर्यः a full-grown draught ox.

-ध्वजः a camel.

-ध्वनिक a. dead.

-नग्नः an athlete; Buddh.

-नटः an epithet of Śiva; महानटः किं नु...... तनोति...... साम्प्रतमङ्गहारम् N.22.7; महानटबाहुनेव बद्धभुजाङ्केन Vās.

-नदः a great river.

-नदी 1 a great river, such as Gaṅgā, Kṛiṣṇā; मन्दरः पर्वतश्चाक्षो जङ्घा तस्य महानदी Mb.8.34.2; संभूयाम्भोधिमभ्येति महानद्या नगापगा Śi.2.1.

-2 N. of a river falling into the bay of Bengal.

-नन्दा 1 spirituous liquor.

-2 N. of a river.

-3 ninth day of the bright half of the month of Māgha; माघमासस्य या शुक्ला नवमी लोकपूजिचा । महानन्देति सा प्रोक्ता....

-नरकः N. of one of the 21 hells.

-नलः a kind of reed.

-नवमी the ninth day in the bright half of Āśvina, sacred to the worship of Durgā ततो$नु नवमी यस्मात् सा महानवमी स्मृता.

-नाटकम् 'the great drama', N. of a drama, also called Hanumannāṭaka, (being popularly ascribed to Hanumat); thus defined by S. D.:-- एतदेव यदा सर्वैः पताकास्थानकैर्युतम् । अङ्कैश्च दशभिर्धीरा महानाटकमूचिरे ॥

-नाडी sinew, tendon.

-नादः 1 a loud sound, uproar.

-2 a great drum.

-3 a thunder-cloud.

-4 a shell.

-5 an elephant.

-6 a lion.

-7 the ear.

-8 a camel.

-9 an epithet of Śiva. (

-दम्) a musical instrument.

-नाम्नी 1 N. of a परिशिष्ट of Sāmaveda.

-2 (pl.) N. of 9 verses of Sāmaveda beginning with विदा मघवन् विदा.

-नायकः 1 a great gem in the centre of a string of pearls.

-2 a great head or chief.

-नासः an epithet of Śiva.

-निद्र a. fast asleep. (

-द्रा) 'the great sleep', death.

-निम्नम् intestines, abdomen.

-नियमः an epithet of Viṣṇu.

-निर्वाणम् total extinction of individuality (according to the Buddhists).

-निशा 1 the dead of night, the second and third watches of the night; महानिशा तु विज्ञेया मध्यमं प्रहरद्वयम्

-2 an epithet of Durgā.

-नीचः a washerman.

-नील a. dark-blue. (

-लः) a kind of sapphire or emerald; इन्द्रनीलमहानीलमणिप्रवरवेदिकम् Rām.5.9.16; महा- महानीलशिलारुचः Śi.1.16;4.44; R.18.42; Kau. A.2.11. 29. ˚उपलः a sapphire.

-नृत्यः, -नेत्रः an epithet of Śiva.

-नेमिः a crow.

-न्यायः the chief rule.

-पक्ष a.

1 having many adherents.

-2 having a large family or retinue; महापक्षे धनिन्यार्थे निक्षेपं निक्षिपेद् बुधः Ms.8.179.

(-क्षः) 1 an epithet of Garuḍa.

-2 a kind of duck. (

-क्षी) an owl.

-पङ्क्तिः, -पदपङ्क्तिः a kind of metre.

-पञ्चमूलम् the five great roots:-- बिल्वो$ग्निमन्थः श्योनाकः काश्मरी पाटला तथा । सर्वैस्तु मिलितैरेतैः स्यान्महापञ्चमूलकम् ॥

-पञ्चविषम् the five great or deadly poisons:-- शृङ्गी च कालकूटश्च मुस्तको वत्सनाभकः । शङ्खकर्णीति योगो$यं महापञ्चविषाभिधः ॥

-पटः the skin.

-पथः 1 chief road, principal street, high or main road; संतानकाकीर्णमहापथं तत् Ku.7.3.

-2 the passage into the next world, i. e. death.

-3 N. of certain mountain-tops from which devout persons used to throw themselves down to secure entrance into heaven.

-4 an epithet of Śiva.

-5 the long pilgrimage to mount Ke- dāra.

-6 the way to heaven.

-7 the knowledge of the essence of Śiva acquired in the pilgrimage to Kedāra.

-पथिक a.

1 undertaking great journeys.

-2 one receiving Śulka (toll) on the high way; cf. Mb.12.76.6 (com. महापथिकः समुद्रे नौयानेन गच्छन् यद्वा महापथि शुल्कग्राहकः)

-पद्मः 1 a particular high number.

-2 N. of Nārada.

-3 N. of one of the nine treasures of Kubera.

-4 N. of the southernmost elephant supporting the world.

-5 an epithet of Nanda.

-6 a Kinnara attendant on Kubera.

(-द्मम्) 1 a white lotus.

-2 N. of a city. ˚पतिः N. of Nanda.

-पराकः a. a particular penance; Hch.

-पराङ्णः a late hour in the afternoon.

-पवित्रः an epithet of Viṣṇu.

-पशुः large cattle; महापशूनां हरणे... दण्डं प्रकल्पयेत् Ms.8.324.

-पातः a long flight; Pt.2.58.

-पातकम् 1 a great sin, a heinous crime; ब्रह्महत्या सुरापानं स्तेयं गुर्वङ्गनागमः । महान्ति पातकान्याहुस्तत्संसर्गश्च पञ्चमम् ॥ Ms.1154.

-2 any great sin or transgression.

-पात्रः a prime minister.

-पादः an epithet of Śiva.

-पाप्मन् a. very sinful or wicked.

-पुराणम् N. of a Purāṇa; महापुराणं विज्ञेयमेकादशकलक्षणम् Brav. P.

-पुंसः a great man.

-पुरुषः 1 a great man, an eminent or distinguished personage; शब्दं महापुरुषसंविहितं निशम्य U. 6.7.

-2 the Supreme Spirit.

-3 an epithet of Viṣṇu.

-पौरुषिकः a worshipper of Viṣṇu; तदहं ते$भिधास्यामि महापौरुषिको भवान् Bhāg.2.1.1.

-पुष्पः a kind of worm.

-पूजा great worship; any solemn worship performed on extraordinary occasions.

-पृष्ठः a camel.

-पोटगलः a kind of large reed.

-प्रजापतिः N. of Viṣṇu.

-प्रतीहारः a chief door-keeper.

-प्रपञ्चः the great universe.

-प्रभ a. of great lustre. (

-भः) the light of a lamp.

-प्रभुः 1 a great lord.

-2 a king, sovereign.

-3 a chief.

-4 an epithet of Indra.

-5 of Śiva

-6 of Viṣṇu.

-7 a great saint or holy man.

-प्रलयः 'the great dissolution', the total annihilation of the universe at the end of the life of Brahman, when all the lokas with their inha- bitants, the gods, saints &c. including Brahman himself are annihilated; महाप्रलयमारुत...... Ve.3.4.

-प्रश्नः a knotty question.

-प्रसादः 1 a great favour.

-2 a great present (of food offered to an idol); पादोदकं च निर्माल्यं नैवेद्यं च विशेषतः । महाप्रसाद इत्युक्त्वा ग्राह्यं विष्णोः प्रयत्नतः

-प्रस्थानम् 1 departing this life, death.

-2 setting out on a great journey for ending life; इहैव निधनं याम महाप्रस्थानमेव वा Rām.2.47.7 (com. महाप्रस्थानं मरणदीक्षा- पूर्वकमुत्तराभिमुखगमनम्); Mb.1.2.365.

-प्राणः 1 the hard breathing or aspirate sound made in the pronunciation of the aspirates.

-2 the aspirated letters themselves (pl.); they are:-- ख्, घ्, छ्, झ्, ठ्, ढ्, थ्, ध्, फ्, भ्, श्, ष्, स्, ह्.

-3 a raven.

-प्राणता possession of great strength or essence; अन्यांश्च जीवत एव महाप्राणतया स्फुरतो जग्राह K.

-प्रेतः a noble departed spirit.

-प्लवः a great flood, deluge;... क्षिप्तसागरमहाप्लवामयम् Śi.14.71.

-फल a.

1 bearing much fruit.

-2 bringing much reward.

(-ला) 1 a bitter gourd.

-2 a kind of spear.

(-लम्) 1 a great fruit or reward.

-2 a testicle.

-फेना the cuttle-fish bone.

-बन्धः a peculiar position of hands or feet.

-बभ्रुः a kind of animal living in holes.

-बल a. very strong; नियुज्यमानो राज्याय नैच्छद्राज्यं महाबलः Rām

(-लः) 1 wind, storm.

-2 a Buddha.

-3 a solid bamboo.

-4 a palm.

-5 a crocodile.

-बला N. of a plant; महाबला च पीतपुष्पा सहदेवी च सा स्मृता Bhāva. P. (

-लम्) lead. ˚ईश्वरः N. of a Liṅga of Śiva near the modern Mahābaleśwara.

-बाध a. causing great pain or damage.

-बाहु a. long-armed, powerful. (

-हुः) an epithet of Viṣṇu.

-बि(वि)लम् 1 the atmosphere.

-2 the heart.

-3 a water-jar, pitcher.

-4 a hole, cave.

-बिसी a variety of skin (चर्म), a product of द्वादशग्राम in the Himālayas.

-बी(वी)जः an epithet of Śiva.

-बी (वी)ज्यम् the perinæum.

-बुध्न a. having a great bottom or base (as a mountain).

-बुशः barley.

-बृहती a kind of metre.

-बोधिः 1 the great intelligence of a Buddha.

-2 a Buddha.

-ब्रह्मम्, -ब्रह्मन् n. the Supreme Spirit.

-ब्राह्मणः 1 a great or learned Brāhmaṇa.

-2 a low or contemptible Brāhmaṇa.

-भटः a great warrior; तदोजसा दैत्यमहाभटार्पितम् Bhāg.

-भद्रा N. of the river Gaṅgā.

-भाग a.

1 very fortunate or blessed, very lucky or prosperous.

-2 illustrious, distinguished, glo- rious; उभौ धर्मौ महाभागौ Mb.12.268.3; महाभागः कामं नरपतिरभिन्नस्थितिरसौ Ś.5.1; Ms.3.192.

-3 very pure or holy, highly virtuous; पतिव्रता महाभागा कथं नु विचरिष्यति Mb.4.3.16.

-भागता, -त्वम्, -भाग्यम् 1 extreme good fortune, great good luck, prosperity.

-2 great excel- lence or merit.

-भागवतम् the great Bhāgavata, one of the 18 Purāṇas. (

-तः) a great worshipper of Viṣṇu.

-भागिन् a. very fortunate or prosperous.

-भाण्डम् a chief treasury.

-भारतम् N. of the celebrated epic which describes the rivalries and contests of the sons of Dhṛitarāṣṭra and Pāṇḍu. (It consists of 18 Parvans or books, and is said to be the composition of Vyāsa; cf. the word भारत also); महत्त्वाद्भारतत्वाच्च महाभारतमुच्यते

-भाष्यम् 1 a great commentary.

-2 particularly, the great commentary of Patañjali on the Sūtras of Pāṇini.

-भासुरः an epithet of Viṣṇu.

-भिक्षुः N. of Śākyamuni.

-भीता a kind of sensitive plant (लाजाळू).

-भीमः an epithet of king Śantanu.

-भीरुः a sort of beetle or fly.

-भुज a. long-armed, powerful.

-भूतम् a great or primary element; see भूत; तस्यैतस्य महाभूतस्य निःश्वसितमेतद्यदृग्वेदः Up.; तं वेधा विदधे नूनं महाभूतसमाधिना R.1. 29; Ms.1.6.

(-तः) 1 the Supreme Being.

-2 a great creature.

-भोगः 1 a great enjoyment.

-2 a great coil or hood; great winding.

-3 a serpent. (

-गा) an epi- thet of Durgā.

-मणिः 1 a costly or precious jewel; संस्कारोल्लिखितो महामणिरिव क्षीणो$पि नालक्ष्यते Ś.6.5.

-2 N. of Śiva.

-मति a.

1 high-minded.

-2 clever. (

-तिः) N. of Bṛihaspati or Jupiter.

-मत्स्यः a large fish, sea-monster.

-मद a. greatly intoxicated. (

-दः) an elephant in rut.

-मनस्, -मनस्क a.

1 high-minded, noble- minded, magnanimous; ततो युधिष्ठिरो राजा धर्मपुत्रो महामनाः Mb.4.1.7.

-2 liberal.

-3 proud, haughty. (-m) a fabulous animal called शरभ q. v.

-मन्त्रः 1 any sacred text of the Vedas.

-2 a great or efficacious charm, a powerful spell.

-मन्त्रिन् m. the prime-minister, premier.

-मयूरी N. of Buddhist goddess.

-मलहारी a kind of Rāgiṇi.

-महः a great festive procession; Sinhās.

-महस् n. a great light (seen in the sky).

-महोपाध्यायः 1 a very great preceptor.

-2 a title given to learned men and reputed scholars; e. g. महामहो- पाध्यायमल्लिनाथसूरि &c.

-मांसम् 'costly flesh', especially human flesh; न खलु महामांसविक्रयादन्यमुपायं पश्यामि Māl.4; अशस्त्रपूतं निर्व्याजं पुरुषाङ्गोपकल्पितम् । विक्रीयते महामांसं गृह्यतां गृह्यतामिदम् 5.12 (see Jagaddhara ad loc.).

-माघी the full-moon day in the month of Māgha.

-मात्र a.

1 great in measure, very great or large.

-2 most excellent, best; वृष्ण्यन्धकमहामात्रैः सह Mb.1.221.27; 5.22.37.

(-त्रः) 1 a great officer of state, high state- official, a chief minister; (मन्त्रे कर्मणि भूषायां वित्ते माने परिच्छदे । मात्रा च महती येषां महामात्रास्तु ते स्मृताः); Ms. 9.259; गूढपुरुषप्रणिधिः कृतमहामात्रापसर्पः (v. l. महामात्यापसर्पः) पौरजानपदानपसर्पयेत् Kau. A.1.13.9; Rām.2.37.1.

-2 an elephant-driver or keeper; मदोन्मत्तस्य भूपस्य कुञ्जरस्य च गच्छतः । उन्मार्गं वाच्यतां यान्ति महामात्राः समीपगाः ॥ Pt.1.161.

-3 a superintendent of elephants.

(-त्री) 1 the wife of a chief minister.

-2 the wife of a spiritual teacher.

-मानसी N. of a Jain goddess.

-मान्य a. being in great honour with; मकरन्दतुन्दिलानामरविन्दानामयं महामान्यः Bv.1.6.

-मायः 1 an epithet of Śiva.

-2 of Viṣṇu.

-माया 1 worldly illusion, which makes the material world appear really existent.

-2 N. of Durgā; महामाया हरेश्चैषा यया संमोह्यते जगत् Devīmāhātmya.

-मायूरम् a particular drug. (

-री) N. of an amulet and a goddess; Buddh.

-मारी 1 cholera, an epidemic.

-2 an epithet of Durgā.

-मार्गः high road, main street. ˚पतिः a superintendent of roads.

-मालः N. of Śiva.

-माहेश्वरः a great worshipper of Maheśvara or Śiva.

-मुखः a crocodile.

-मुद्रा a parti- cular position of hands or feet (in practice of yoga).

-मुनिः 1 a great sage.

-2 N. of Vyāsa.

-3 an epithet of Buddha.

-4 of Agastya.

-5 the coriander plant. (

-नि n.)

1 coriander seed.

-2 any medicinal herb or drug.

-मूर्तिः N. of Viṣṇu.

-मूर्धन् m. an epithet of Śiva.

-मूलम् a large radish. (

-लः) a kind of onion.

-मूल्य a. very costly. (

-ल्यः) a ruby.

-मृगः 1 any large animal.

-2 an elephant,

-3 the fabulous animal called शरभ.

-मृत्युः, -मेधः N. of Śiva.

-मृत्युंजयः a kind of drug.

-मृधम् a great battle.

-मेदः the coral tree; महामेदाभिधो ज्ञेयः Bhāva. P.

-मेधा an epithet of Durgā.

-मोहः great infatuation or confusion of mind. (ससर्ज) महामोहं च मोहं च तमश्चाज्ञानवृत्तयः Bhāg.3.12.2. (

-हा) an epithet of Durgā.

-यज्ञः 'a great sacrifice', a term applied to the five daily sacrifices or acts of piety to be performed by a house-holder; अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः पितृयज्ञस्तु तर्पणम् । होमो दैवो (or देवयज्ञः) बलिर्भौतो (or भूतयज्ञः) नृयज्ञो$तिथिपूजनम् ॥ Ms.3.7,71, (for explanation, see the words s. v.).

-2 N. of Viṣṇu.

-यमकम् 'a great Yamaka', i. e. a stanza all the four lines of which have exactly the same words, though different in sense; e. g. see Ki.15.52, where विकाशमीयुर्जगतीशमार्गणाः has four different senses; cf. also बभौ मरुत्वान् विकृतः समुद्रः Bk.1.19.

-यशस् a. very famous, renowned, celebrated.

-यात्रा 'the great pilgrimage', the pilgrimage to Benares.

-यानम् N. of the later system of Buddhist teaching, firstly promul- gated by Nāgārjuna (opp. हीनयान).

-याम्यः an epi- thet of Viṣṇu.

-युगम् 'a great Yuga', consisting of the four Yugas of mortals, or comprising 4,32, years of men.

-योगिन् m.

1 an epithet of Śiva.

-2 of Viṣṇu.

-3 a cock.

-योनिः f. excessive dilation of the female organ.

-रक्तम् coral.

-रङ्गः a large stage.

-रजतम् 1 gold; उच्चैर्महारजतराजिविराजितासौ Śi.4.28.

-2 the thorn-apple.

-रजनम् 1 safflower.

-2 gold.

-3 turmeric; तस्य हैतस्य पुरुषस्य रूपं यथा महारजनं वासः Bṛi. Up.2.3.6.

-रत्नम् 1 a precious jewel; वज्रं मुक्ता प्रवालं च गोमेदश्चेन्द्रनीलकः ॥ वैडूर्यः पुष्करागश्च पाचिर्माणिक्यमेव च । महारत्नानि चैतानि नव प्रोक्तानि सूरिभिः ॥ Śukra.4.155-56.

-रथः 1 a great chariot.

-2 a great warrior or hero; द्रुपदश्च महारथः Bg.1.4; कुतः प्रभावो धनंजयस्य महारथजयद्रथस्य विपत्तिमुत्पादयितुम् Ve.2; दशरथः प्रशशास महारथः R.9.1; Śi.3.22; (a महारथ is thus defined:-- एको दशसहस्राणि योधयेद्यस्तु धन्विनाम् ॥ शस्त्रशास्त्र- प्रवीणश्च विज्ञेयः स महारथः ॥).

-3 desire, longing; cf. मनोरथ.

-रवः a frog.

-रस a. very savoury.

(-सः) 1 a sugar- cane.

-2 quicksilver.

-3 a precious mineral.

-4 the fruit of the date tree.

-5 any one of the eight substan- ces given below:-- दरदः पारदं शस्ये वैक्रान्तं कान्तमभ्रकम् । माक्षिकं विमलश्चेति स्युरेते$ष्टौ महारसाः ॥ (

-सम्) sour ricewater.

-राजः 1 a great king, sovereign or supreme ruler; पञ्चाशल्लक्षपर्यन्तो महाराजः प्रकीर्तितः Śukra.1.184.

-2 a respect- ful mode of addressing kings or other great personages (my lord, your majesty, your highness); इति सत्यं महाराज बद्धो$स्म्यर्थेन कौरवैः Mb.

-3 a deified Jaina teacher.

-4 a fingernail. ˚अधिराजः a universal emperor, para- mount sovereign. ˚चूतः a kind of mango tree.

-राजिकः N. of Viṣṇu.

-राजिकाः (m. pl.) an epithet of a class of gods (said to be 22 or 236 in number.).

-राज्यम् the rank or title of a reigning sovereign.

-राज्ञी 1 the reigning or chief queen, principal wife of a king.

-2 N. of Durgā.

-रात्रम् midnight, dead of night.

-रात्रिः, -त्री f.

1 see महाप्रलय; ब्रह्मणश्च निपाते च महाकल्पो भवेन्नृप । प्रकीर्तिता महारात्रिः.

-2 midnight.

-3 the eighth night in the bright half of Āśvina.

-राष्ट्रः 'the great kingdom', N. of a country in the west of India, the country of the Marāṭhās.

-2 the people of Mahārāṣṭra; the Marāṭhās (pl.). (

-ष्ट्री) N. of the principal Prākṛita; dialect, the language of the people of the Mahārāṣṭra; cf. Daṇḍin:-- महाराष्ट्राश्रयां भाषां प्रकृष्टं प्राकृतं विदुः Kāv.1.34.

-रिष्टः a kind of Nimba tree growing on mountains.

-रुज्, -ज a. very painful.

-रुद्रः a form of Śiva.

-रुरुः a species of antelope.

-रूप a. mighty in form.

(-पः) 1 an epithet of Śiva.

-2 resin.

-रूपकम् a kind of drama.

-रेतस् m. an epithet of Śiva.

-रोगः a dangerous illness, grievous malady; (these are eight:-- उन्मादो राजयक्ष्मा च श्वासस्त्वग्दोष एव च । मधुमेहश्चाश्मरी च तथो- दरभगन्दरौ ॥).

-रौद्र a. very dreadful. (

-द्री) an epithet of Durgā.

-रौरवः N. of one of the 21 hells; Ms.4.88-9.

-लक्ष्मी 1 the great Lakṣmī, or Śakti of Nārāyaṇa; सेवे सैरिभमर्दिनीमिह महालक्ष्मीं सरोजस्थिताम्.

-2 a young girl who represents the goddess Durgā at the Durgā festival.

-लयः 1 a great world destruction.

-2 the Supreme Being (महदादीनां लयो यस्मिन्).

-लिङ्गम् the great Liṅga or Phallus. (

-ङ्गः) an epithet of Śiva.

-लोलः a crow.

-लोहम् a magnet.

-वंशः N. of a wellknown work in Pali (of the 5th century).

-वक्षस् m. epithet of Śiva.

-वनम् a large forest in Vṛindāvana.

-वरा Dūrvā grass.

-वराहः 'the great boar', an epithet of Viṣṇu in his third or boar incarnation.

-वर्तनम् high wages;

-वल्ली 1 the Mādhavī creeper.

-2 a large creeping plant.

-वसः the porpoise.

-वसुः silver; Gīrvāṇa.

-वाक्यम् 1 a long sentence.

-2 any continuous composition or literary work.

-3 a great proposition, principal sentence; such as तत्त्वमसि, ब्रह्मैवेदं सर्वम् &c.

-4 a complete sentence (opp. अवान्तरवाक्य q. v.); न च महावाक्ये सति अवान्तरवाक्यं प्रमाणं भवति ŚB. on MS.6.4.25.

-वातः a stormy wind, violent wind; महावाता<?>तैर्महिषकुलनीलैर्जलधरैः Mk.5.22.

-वादिन् m. a great or powerful disputant.

-वायुः 1 air (as an element).

-2 stormy wind, hur- ricane, tempest.

-वार्तिकम् N. of the Vārtikas of Kātyāyana on Pāṇini's Sūtras.

-विडम् a kind of factitious salt.

-विदेहा N. of a certain वृत्ति or condition of the mind in the Yoga system of philosophy.

-विद्या the great lores; काली तारा महाविद्या षोडशी भुवनेश्वरी । भैरवी छिन्नमस्ता च विद्या धूमवती तथा । बगला सिद्धविद्या च मातङ्गी कमला- त्मिका । एता दश महाविद्याः... ॥

-विपुला a kind of metre.

-विभाषा a rule giving a general option or alternative; इति महाविभाषया साधुः.

-विभूतिः an epithet of Śiva.

-विषः a serpent having two mouths.

-विषुवम् the vernal equinox. ˚संक्रान्तिः f. the vernal equinox (the sun's entering the sign Aries).

-विस्तर a. very extensive or copious.

-वीचिः N. of a hell.

-वीरः 1 a great hero or warrior.

-2 a lion.

-3 the thunderbolt of Indra.

-4 an epithet of Viṣṇu.

-5 of Garuḍa.

-6 of Hanumat.

-7 a cuckoo.

-8 a white horse.

-9 a sacrificial fire.

-1 a sacrificial vessel.

-11 a kind of hawk. ˚चरितम् N. of a celebrated drama by Bhavabhūti.

-वीर्य a. of great valour, very powerful.

(-र्यः) 1 N. of Brah- man.

-2 the Supreme Being. (

-र्या) the wild cotton shrub.

-2 an epithet of संज्ञा, the wife of the sun.

-वृषः a great bull.

-वेग a.

1 very swift or fleet.

(-गः) 1 great speed, excessive velocity.

-2 an ape.

-3 the bird Garuḍa.

-वेघः a particular position of hands or feet (in the practice of Yoga).

-वेल a. billowy.

-व्याधिः f.

1 a great disease.

-2 a very bad kind of leprosy (black leprosy).

-व्याहृतिः f. a great mystical word, i. e. भूर्, भुवस् and स्वर्.

-व्रत a. very devotional, rigidly observing vows.

(-तम्) 1 a great vow, a great reli- gious observance; a vow for not taking even water for a month; महाव्रतं चरेद्यस्तु Mb.12.35.22 (com. महाव्रतं मासमात्रं जलस्यापि त्यागः).

-2 any great or funda- mental duty; प्राणैरपि हिता वृत्तिरद्रोहो व्याजवर्जनम् । आत्मनीव प्रियाधानमेतन्मैत्रीमहाव्रतम् Mv.5.59; क्रतौ महाव्रते पश्यन् ब्रह्मचारी- त्वरीरतम् N.17.23.

-व्रतिन् m.

1 a devotee, an ascetic.

-2 an epithet of Śiva.

-शक्तिः 1 an epithet of Śiva.

-2 of Kārtikeya.

-शङ्कुः the sine of the sun's eleva- tion.

-शङ्खः 1 a great conch-shell; पौण्ड्रं दध्मौ महाशङ्खं Bg.1.15; महाशङ्खमयी माला ताराविद्याजपे प्रिया Tantra.

-2 the temporal bone, forehead.

-3 a human bone.

-4 a particular high number.

-5 one of Kubera's treasures.

-शठः a kind of thorn-apple.

-शब्द a. making a loud sound, very noisy, boisterous.

-शल्कः a kind of sea- crab or prawn; Ms.3.272.

-शालः a great householder.

-शालिः a kind of large and sweetsmelling rice.

-शाल्वणम् ('great fomentation') N. of a remedy; Suśr.

-शासन a.

1 exercising great power.

-2 whose commands are great; त्रैलोक्यघिपतित्वमेव विरसं यस्मिन् महा- शासने Bh.3.8.

(-नम्) 1 the knowledge of Brahma as expounded in the Upaniṣadas.

-2 great order of government.

-शिरस् m. a kind of serpent.

-शिवरात्रिः N. of a festival on the 14th day of the dark half of Māgha,

-शुक्तिः f. a pearl-shell.

-शुक्ला an epithet of Sarasvatī.

-शुभ्रम् silver.

-शूद्रः (-द्री f.)

1 a Sūdra in a high position.

-2 a cowherd.

-3 an upper servant. (

-द्री) a female cow-keeper. (

-द्रा) a Śudra woman in a high position.

-शून्यम् a particular mental condi- tion of a Yogin.

-शृङ्गः 1 a species of stag.

-2 the शरभ animal.

-श्मशानम् an epithet of Benares.

-श्यामा the Sissoo tree. (Mar. शिसवी).

-श्रमणः 1 an epithet of Buddha.

-2 a Jain monk.

-श्लक्ष्णा sand.

-श्वासः a kind of asthma.

-श्वेता 1 an epithet of Sarasvatī.

-2 of Durgā.

-3 white sugar.

-संहिता great combi- nation.

-संक्रान्तिः f. the winter solstice.

-सती a very chaste woman.

-सत्ता absolute existence.

-सत्यः an epithet of Yama.

-सत्त्व a.

1 noble.

-2 very strong or powerful.

-3 just, righteous.

(-त्त्वः) 1 a large animal.

-2 N. of Sākyamuni.

-3 an epithet of Kubera.

-संधिविग्रहः the office of the minister of peace and war.

-सन्नः an epithet of Kubera.

-सन्निः m. (in music) a kind of measure.

-समुद्रः the great ocean.

-सर्गः a great or completely new creation (after a complete destruction of the world).

-सर्जः the bread- fruit or jack-tree.

-साधनभागः a great executive officer.

-सांतपनः a kind of very rigid penance; see Ms.11. 218.

-सांधिविग्रहिकः a minister of peace and war.

-सामन्तः a great vassal.

-सामान्यम् the widest genera- lity.

-सारः a kind of Khadira tree.

-सारथिः an epithet of Aruṇa.

-साहसम् great violence or outrage, great audacity.

-साहसिकः a dacoit, highwayman, a daring robber.

-सिंहः the fabulous animal called Śarabha.

-सिद्धिः f. a kind of magical power.

-सुखम् 1 great pleasure.

-2 copulation. (

-खः) a Buddha.

-सुगन्धम् a fragrant unguent.

-सुगन्धिः a kind of antidote.

-सुधा silver; Gīrvāṇa.

-सुभिक्षम् good times.

-सूक्तः the composer of the great Sūktas or hymns of the 1th Maṇḍala of the Ṛigveda.

-सूक्ष्मा sand.

-सूतः a mili- tary drum.

-सेनः 1 an epithet of Kārtikeya; महासेन- प्रसूतिं तद्ययौ शरवणं महत् Rām.7.16.1.

-2 the commander of a large army. (

-ना) a great army.

-स्कन्धः a camel.

-स्थली the earth.

-स्थानम् a great position.

-स्नेहः a combination of the 4 kinds of fat.

-स्मृतिः the Ṣaḍaṅgas and Smṛitis; महास्मृतिं पठेद्यस्तु तथैवानुस्मृतिं शुभाम् Mb.12.2.3.

-स्रोतस् n. the bowels.

-स्रग्विन् m. an epithet of Śiva.

-स्वनः a kind of drum.

-हंसः an epithet of Viṣṇu.

-हविस् n. clarified butter.

-हस्तः an epithet of Śiva.

-हासः a loud or boisterous laughter, cachinnation.

-हिमवत् m. N. of a mountain.

-ह्रस्वा N. of a plant (Mar. कुहिली).

अग्निः [अङ्गति ऊर्ध्वं गच्छति अङ्ग्-नि,नलोपश्च Uṇ.4.5., or fr. अञ्च् 'to go.']

1 Fire कोप˚, चिन्ता˚, शोक˚, ज्ञान˚, राज˚, &c.

-2 The God of fire.

-3 Sacrificial fire of three kinds (गार्हपत्य, आहवनीय and दक्षिण); पिता बै गार्हपत्यो$ ग्निर्माताग्निर्दक्षिणः स्मृतः । गुरुराहवनीयस्तु साग्नित्रेता गरीयसी ॥ Ms. 2.232.

-4 The fire of the stomach, digestive faculty, gastric fluid.

-5 Bile (नाभेरूर्ध्व हृदयादधस्तादामाशयमाचक्षते तद्गतं सौरं तेजः पित्तम् इत्याचक्षते).

-6 Cauterization (अग्नि- कर्मन्).

-7 Gold.

-8 The number three. शराग्निपरिमाणम् (पञ्चत्रिंशत्) Mb.13.17.26.

-9 N. of various plants: (a) चित्रक Plumbago Zeylanica; (b) रक्तचित्रक; (c) भल्लातक Semicarpus Anacardium; (d) निम्बक Citrus Acida.

-1 A mystical substitute for the letter र्. In Dvandva comp. as first member with names of deities, and with particular words अग्नि is changed to अग्ना, as ˚विष्णू, ˚मरुतौ, or to अग्नी, ˚पर्जन्यौ, ˚ वरुणौ, ˚षोमौ

-11 पिङगला नाडी; यत्र तद् ब्रह्म निर्द्वन्द्वं यत्र सोमः, (इडा) सहाग्निना (अग्निः पिङ्गला) Mb.14.2.1.

-12 Sacrificial altar, अग्निकुण्ड cf. Rām. 1.14.28.

-13 Sky. अग्निर्मूर्धा Muṇḍ 2.1.4. [cf. L. ignis.

[Agni is the God of Fire, the Ignis of the Latins and Ogni of the Slavonians. He is one of the most prominent deities of the Ṛigveda. He, as an immortal, has taken up his abode among mortals as their guest; he is the domestic priest, the successful accomplisher and protector of all ceremonies; he is also the religious leader and preceptor of the gods, a swift messenger employed to announce to the immortals the hymns and to convey to them the oblations of their worshippers, and to bring them down from the sky to the place of sacrifice. He is sometimes regarded as the mouth and the tongue through which both gods and men participate in the sacrifices. He is the lord, protector and leader of people, monarch of men, the lord of the house, friendly to mankind, and like a father, mother, brother &c. He is represented as being produced by the attrition of two pieces of fuel which are regarded as husband and wife. Sometimes he is considered to have been brought down from heaven or generated by Indra between two clouds or stones, created by Dyau, or fashioned by the gods collectively. In some passages he is represented as having a triple existence, which may mean his three- fold manifestations as the sun in heaven, lightning in the atmosphere, and as ordinary fire on the earth, although the three appearances are also elsewhere otherwise explained. His epithets are numberless and for the most part descriptive of his physical characteristics: धूमकेतु, हुतभुज्, शुचि, रोहिताश्व, सप्तजिह्व, तोमरधर, घृतान्न, चित्रभानु, ऊर्ध्वशोचिस्, शोचिष्केश, हरिकेश, हिरण्यदन्त, अयोदंष्ट्र &c. In a celebrated passage he is said to have 4 horns, 3 feet, 2 heads, and 7 hands. The highest divine functions are ascribed to Agni. He is said to have spread out the two worlds and + produced them, to have supported heaven, formed the mundane regions and luminaries of heaven, to have begotten Mitra and caused the sun to ascend the sky. He is the head and summit of the sky, the centre of the earth. Earth, Heaven and all beings obey his commands. He knows and sees all worlds or creatures and witnesses all their actions. The worshippers of Agni prosper, they are wealthy and live long. He is the protector of that man who takes care to bring him fuel. He gives him riches and no one can overcome him who sacrifices to this god. He confers, and is the guardian of, immortality. He is like a water-trough in a desert and all blessing issue from him. He is therefore constantly supplicated for all kinds of boons, riches, food, deliverance from enemies and demons, poverty, reproach, childlessness, hunger &c. Agni is also associated with Indra in different hymns and the two gods are said to be twin brothers.

Such is the Vedic conception of Agni; but in the course of mythological personifications he appears as the eldest son of Brahmā and is called Abhimānī [Viṣṇu Purāṇa]. His wife was Svāhā; by her, he had 3 sons - Pāvaka, Pavamāna and Śuchi; and these had forty-five sons; altogether 49 persons who are considered identical with the 49 fires. He is also represented as a son of Aṅgiras, as a king of the Pitṛs or Manes, as a Marut and as a grandson of Śāṇḍila, and also as a star. The Harivaṁśa describes him as clothed in black, having smoke for his standard and head-piece and carrying a flaming javelin. He is borne in a chariot drawn by red horses and the 7 winds are the wheels of his car. He is accompanied by a ram and sometimes he is represented as riding on that animal. Agni was appointed by Brahamā as the sovereign of the quarter between the south and east, whence the direction is still known as Āgneyī. The Mahābhārata represents Agni as having exhausted his vigour and become dull by devouring many oblations at the several sacrifices made by king Śvetaki, but he recruited his strength by devouring the whole Khāṇḍava forest; for the story see the word खाण्डव].

-Comp. -अ (आ) गारम् -रः, -आलयः, -गृहम् [अग्निकार्याय अगारम् शाक˚ त.] a fire- sanctuary, house or place for keeping the sacred fire; वसंश्चतुर्थो$ग्निरिवाग्न्यगारे R.5.25. रथाग्न्यगारं चापार्चीं शरशक्तिगदे- न्धनम् Mb.11.25.14.

-अस्त्रम् fire-missile, a rocket,

-आत्मक a. [अग्निरात्मा यस्य] of the nature of fire सोमा- त्मिका स्त्री, ˚कः पुमान्.

-आधानम् consecrating the fire; so ˚आहिति.

-आधेयः [अग्निराधेयो येन] a Brāhmana who maintains the sacred fire. (

-यम्) =

˚आधानम्. -आहितः [अग्निराहितो येन, वा परनिपातः P.II.2.37.] one who maintains the sacred fire; See आहिताग्नि.

-इध् m. (अग्नीध्रः) [अग्निम् इन्द्धे स अग्नीध्] the priest who kindles fire (mostly Ved).

-इन्धनः [अग्निरिध्यते अनेन] N. of a Mantra. (नम्) kindling the fire; अग्नीन्धनं भैक्षचर्याम् Ms.2.18.

-उत्पातः [अग्निना दिव्यानलेन कृतः उत्पातः] a fiery portent, meteor, comet &c. In Bṛ. S.33 it is said to be of five kinds: दिवि भुक्तशुभफलानां पततां रूपाणि यानि तान्युल्काः । धिष्ण्योल्का- शनिविद्युत्तारा इति पञ्चधा भिन्नाः ॥ उल्का पक्षेण फलं तद्वत् धिष्ण्याशनिस्त्रिभिः पक्षैः । विद्युदहोभिः ष़ड्भिस्तद्वत्तारा विपाचयति ॥ Different fruits are said to result from the appearances of these portents, according to the nature of their colour, position &c.

-उद्धरणम्, -उद्धारः 1 producing fire by the friction of two araṇis.

-2 taking out, before sun-rise, the sacred fire from its cover of ashes previous to a sacrifice.

-उपस्थानम् worship of Agni; the Mantra or hymn with which Agni is worshipped (अग्निरुपस्थीयते$नेन) अग्निस्त्रिष्टुभ् उपस्थाने विनियोगः Sandhyā.

-एधः [अग्निमेधयति] an incendiary.

-कणः; -स्तोकः a spark.

-कर्मन् n. [अग्नौ कर्म स. त.]

1 cauterization.

-2 action of fire.

-3 oblation to Agni, worship of Agni (अग्निहोत्र); so ˚कार्य offering oblations to fire, feeding fire with ghee &c.; निर्वर्तिताग्निकार्यः K.16.; ˚र्यार्धदग्ध 39, Ms.3.69, अग्निकार्यं ततः कुर्यात्सन्ध्ययोरुभयोरपि । Y.1.25.

-कला a part (or appearance) of fire; ten varieties are mentioned धूम्रार्चिरुष्मा ज्वलिनी ज्वालिनी विस्फु- लिङ्गिनी । सुश्री: सुरूपा कपिला हव्यकव्यवहे अपि ॥ यादीनां दश- वर्णानां कला धर्मप्रदा अमूः ।).

-कारिका [अग्निं करोति आधत्ते करणे कर्तृत्वोपचारात् कर्तरि ण्वुल्]

1 the means of consecrating the sacred fire, the Ṛik called अग्नीध्र which begins with अग्निं दूतं पुरो दधे. 2. = अग्निकार्यम्.

-काष्ठम् अग्नेः उद्दीपनं काष्ठं शाक ˚त.] agallochum (अगुरु)

-कुक्कुटः [अग्नेः कुक्कुट इव रक्तवर्णस्फुलिङ्गत्वात्] a firebrand, lighted wisp of straw.

-कुण्डम [अग्नेराधानार्थं कुण्डम्] an enclosed space for keeping the fire, a fire-vessel.

-कुमारः, -तनयः; सुतः 1 N. of Kārttikeya said to be born from fire; Rām.7. See कार्त्तिकेय.

-2 a kind of preparation of medicinal drugs.

-कृतः Cashew-nut; the plant Anacardium occidentale. [Mar.काजू]

-केतुः [अग्नेः केतुरिव]

1 smoke.

-2 N. of two Rākṣasas on the side of Rāvaṇa and killed by Rāma.

-कोणः -दिक् the south-east corner ruled over by Agni; इन्द्रो वह्निः पितृपतिर्नौर्ऋतो वरुणो मरुत् । कुबेर ईशः पतयः पूर्वादीनां दिशां क्रमात् ॥

-क्रिया [अग्निना निर्वर्तिता क्रिया, शाक. त.]

1 obsequies, funeral ceremonies.

-2 branding; भेषजाग्निक्रियासु च Y.3.284.

-क्रीडा [तृ. त.] fire-works, illuminations.

-गर्भ a. [अग्निर्गर्भे यस्य] pregnant with or containing fire, having fire in the interior; ˚र्भां शमीमिव Ś 4.3. (

--र्भः) [अग्निरिव जारको गर्भो यस्य]

1 N. of the plant Agnijāra.

-2 the sun stone, name of a crystal supposed to contain and give out fire when touched by the rays of the sun; cf Ś2.7.

-3 the sacrificial stick अरणि which when churned, gives out fire.

(-र्भा) 1 N. of the Śamī plant as containing fire (the story of how Agni was discovered to exist in the interior of the Śamī plant is told in chap. 35 of अनु- शासनपर्व in Mb.)

-2 N. of the earth (अग्नेः सकाशात् गर्भो यस्यां सा; when the Ganges threw the semen of Śiva out on the Meru mountain, whatever on earth &c. was irradiated by its lustre, became gold and the earth was thence called वसुमती)

-3 N. of the plant महा- ज्योतिष्मती लता (अग्निरिव गर्भो मध्यभागो यस्याः सा) [Mar. माल- कांगोणी]

-ग्रन्थः [अग्निप्रतिपादको ग्रन्थः शाक. त.] the work that treats of the worship of Agni &c.

-घृतम् [अग्न्युद्दीपनं घृतं शाक. त.] a kind of medicinal preparation of ghee used to stimulate the digestive power.

-चित् m. अग्निं चितवान्; चि-भूतार्थे क्विप् P.III.2.91] one who has kept the sacred fire; यतिभिः सार्धमनग्निमग्निचित् R.8.25; अध्वरे- ष्वग्निचित्वत्सु Bk.5.11.

-चयः, -चयनम्, -चित्या. arranging or keeping the sacred fire (अग्न्याधान); चित्याग्निचित्ये च P.III.1.132.

-2 (

-यः, -यनः) the Mantra used in this operation.

-3 a heap of fire

-चित्वत् [अग्निचयनम् अस्त्यस्मिन् मतुप्; मस्य वः । तान्तत्वान्न पद- त्वम् Tv.] having अग्निचयन or अग्निचित्.

-चूडः A bird having a red tuft.

-चर्णम् gunpowder. कार्यासमर्थः कत्यस्ति शस्त्रगोलाग्निचूर्णयुक् Śukranīti 2.93.

-ज, -जात a. produced by or from fire, born from fire.

(-जः, -जातः) 1 N. of the plant अग्निजार (अग्नये अग्न्युद्दीपनाय जायते सेवनात् प्रभवति).

1 N. of Kārttikeya पराभिनत्क्रौञ्चमिवाद्रिमग्निजः Mb.8.9. 68.3. Viṣṇu. (

-जम्, -जातम) gold; so ˚जन्मन्.

-जित् m. God; Bhāg.8.14.4.

-जिह्व a.

1 having a fiery tongue.

-2 one having fire for the tongue, epithet of a God or of Visṇu in the boar incarnation. (

-ह्वा)

1 a tongue or flame of fire.

-2 one of the 7 tongues of Agni (कराली धूमिनी श्वेता लोहिता नीललोहिता । सुवर्णा पद्मरागा च जिह्वा: सप्त विभावसोः

-3 N. of a plant लाङ्गली (अग्नेर्जिह्वेव शिखा यस्याः सा); of another plant (जलपिप्पली) or गजपिप्पली (विषलाङ्गला) (Mar. जल-गज पिंपळी)

-ज्वाला 1 the flame or glow of fire.

-2 [अग्नेर्ज्वालेव शिखा यस्याः सा] N. of a plant with red blossoms, chiefly used by dyers, Grislea Tomentosa (Mar. धायफूल, धायटी).

-तप् a. [अग्निना तप्यते; तप्-क्विप्] having the warmth of fire; practising austerities by means of fire.

-तपस् a. [अग्निभिः तप्यते]

1 practising very aus- tere penance, standing in the midst of the five fires.

-2 glowing, shining or burning like fire (तपतीति तपाः अग्निरिव तपाः) hot as fire

-तेजस् a. having the lustre or power of fire. (अग्नेरिव तेजो यस्य). (

-स् n.) the lustre of fire. (

-स् m.) N. of one of the 7 Ṛiṣis of the 11th Manvantara.

-त्रयम् the three fires, See under अग्नि.

-द a. [अग्निं दाहार्थं गृहादौ ददाति; दा. -क.]

1 giving or supplying with fire

-2 tonic, stomachic, producing appetite, stimulating digestion.

-3 incendiary; अग्निदान् भक्तदांश्चैव Ms.9.278; अग्निदानां च ये लोकाः Y.2.74; so ˚दायक, ˚दायिन्. यदग्निदायके पापं यत्पापं गुरुतल्पगे. Rām.2.75.45.

-दग्ध a.

1 burnt on the funeral pile; अग्निदग्धाश्च ये जीवा ये$प्यदग्धाः कुले मम Vāyu. P.

-2 burnt with fire.

-3 burnt at once without having fire put into the mouth, being destitute of issue (?); (pl.) a class of Manes or Pitṛis who, when alive, kept up the household flame and presented oblations to fire.

-दमनी [अग्निर्दम्यते$नया; दम्-णिच् करणे ल्युट] a narcotic plant, Solanum Jacquini. [Mar. रिंगणी]

-दातृ [अग्निं विधानेन ददाति] one who performs the last (funeral) ceremonies of a man; यश्चाग्निदाता प्रेतस्य पिण्डं दद्यात्स एव हि.

-दीपन a. [अग्निं दीपयति] stimulating digestion, stomachic, tonic.

-दीप्त a. [तृ. त्त.] glowing, set on fire, blazing (

-प्ता) [अग्निर्जठरानलो दीप्तः सेवनात् यस्याः सा] N. of a plant ज्योतिष्मती लता (Mar. मालकांगोणी), which is said to stimulate digestion.

-दीप्तिः f. active state of digestion.

-दूत a. अग्निर्दूत इव यस्मिन् यस्य वा] having Agni for a messenger, said of the sacrifice or the deity invoked; यमं ह यज्ञो गच्छत्यग्निदूतो अरंकृतः Rv.1.14.13.

-दूषितः a. branded.

-देवः [अग्नि- रेव देवः] Agni; a worshipper of Agni.

-देवा [अग्निर्देवो यस्याः] the third lunar mansion, the Pleiades (कृत्तिका).

-द्वारम् the door on the south-east of a building; पूर्व- द्वारमथैशाने चाग्निद्वारं तु दक्षिणे । Māna.9.294-95.

-धानम् [अग्निर्धियते$स्मिन्] the place or receptacle for keeping the sacred fire, the house of अग्निहोतृ; पदं कृणुते अग्निधाने Rv. 1.165.3.

-धारणम् maintaining the sacred fire; व्रतिनां ˚णम् K. 55.

-नयनम् = ˚प्रणयनम्.

-निर्यासः [अग्नेर्ज- ठरानलस्येव दीपको निर्यासो यस्य] N. of the plant अग्निजार.

-नेत्र a. [अग्निर्नेता यस्य] having Agni for the leader or conveyer of oblations, an epithet of a god in general.

-पदम् 1 the word Agni.

-2 fire-place.

-3 N. of a plant.

-परिक्रि-ष्क्रि-या care of the sacred fire, worship of fire, offering oblations; गृहार्थो$ग्निपरिष्क्रिया Ms.2.67.

-परिच्छदः the whole sacrificial apparatus; गृह्यं चाग्निपरिच्छदम् Ms.6. 4.

-परिधानम् enclosing the sacrificial fire with a kind of screen.

-परीक्षा [तृ. त.] ordeal by fire.

-पर्वतः [अग्निसाधनं पर्वतः] a volcano; महता ज्वलता नित्यमग्निमेवाग्नि- पर्वतः Rām.5.35.43.

-पुच्छः [अग्नेः अग्न्याधानस्थानस्य पुच्छ इव]. tail or back part of the sacrificial place; the extinction of fire.

-पुराणम् [अग्निना प्रोक्तं पुराणम्] one of the 18 Purāṇas ascribed to Vyāsa. It derives its name from its having been communicated originally by Agni to the sage Vasiṣṭha for the purpose of instructing him in the two-fold knowledge of Brahman. Its stanzas are said to be 145. Its contents are varied. It has portions on ritual and mystic worship, cosmical descriptions, chapters on the duties of Kings and the art of war, a chapter on law, some chapters on Medicine and some treatises on Rhetoric, Prosody, Grammar, Yoga, Brahmavidyā &c. &c.

-प्रणयनम् bringing out the sacrificial fire and consecrating it according to the proper ritual.

-प्रणिधिः Incendiary. Dk.2.8.

-प्रतिष्ठा consecration of fire, especially the nuptial fire.

-प्रवेशः; -शनम [स. त.] entering the fire, self-immolation of a widow on the funeral pile of her husband.

-प्रस्कन्दनम् violation of the duties of a sacrificer (अग्निहोमाकरण); ˚परस्त्वं चाप्येवं भविष्यसि Mb.1.84.26.

-प्रस्तरः [अग्निं प्रस्तृणाति अग्नेः प्रस्तरो वा] a flint, a stone producing fire.

-बाहुः [अग्ने- र्बाहुरिव दीर्घशिखत्वात्]

1 smoke.

-2 N. of a son of the first Manu; Hariv. N. of a son of Priyavrata and Kāmyā. V. P.

-बीजम् 1 the seed of Agni; (fig.) gold (रुद्रतेजः समुद्भूतं हेमबीजं विभावसोः)

-2 N. of the letter र्.

-भम [अग्नि- रिव भाति; भा-क.]

1 'shining like fire,' gold.

-2 N. of the constellation कृत्तिका.

-भु n. [अग्नेर्भवति; भू-क्विप् ह्रस्वान्तः]

1 water.

-2 gold.

-भू a. [अग्नेर्भवतिः भू-क्विप्] produced from fire.

(भूः) 1 'fire-born,' N. of Kārttikeya.

-2 N. of a teacher (काश्यप) who was taught by Agni.

-3 (arith.) six.

-भूति a. produced from fire. (

-तिः) [अग्निरिव भूतिरैश्वर्यं यस्य] N. of a pupil of the last Tīrthaṅkara. (

-तिः) f. the lustre or might of fire.

-भ्राजस् a. Ved. [अग्निरिव भ्राजते; भ्राज्-असुन्] shining like fire. अग्निभ्राजसो विद्युतः Ṛv.5.54.11.

-मणिः [अग्नेरुत्थापको मणिः शाक. त.] the sunstone.

-मथ् m. [अग्निं मथ्नाति निष्पादयति; मन्थ्-क्विप्- नलोपः]

1 the sacrificer who churns the fuel-stick.

-2 the Mantra used in this operation, on the अरणि itself.

-मन्थः, -न्थनम्, producing fire by friction; or the Mantra used in this operation. (

-न्थः) [अग्निर्मथ्यते अनेन मन्थ्-करणे घञ्] N. of a tree गणिकारिका (Mar. नरवेल) Premna Spinosa (तत्काष्ठयोर्घर्षणे हि आशु वह्निरुत्पद्यते),

-मान्द्यम् slowness of digestion, loss of appetite, dyspepsia.

-मारुतिः अग्निश्च मरुच्च तयोरपत्यं इञ् ततो वृद्धिः इत् च; द्विपदवृद्धौ पृषो. पूर्वपदस्य ह्रस्वः Tv.] N. of the sage Agastya.

-मित्रः N. of a king of the Śunga dynasty, son of Puṣypamitra who must have flourished before 15 B. C. -the usually accepted date of Patañjali-as the latter mentions पुष्यमित्र by name.

-मुखः a. having Agni at the head. (

-खः) [अग्निर्मुखमिव यस्य]

1 a deity, god, (for the gods receive oblations through Agni who is, therefore, said to be their mouth; अग्निमुखा वै देवाः; अग्निर्मुखं प्रथमं देवतानाम् &c; or अग्निर्मुखे अग्रे येषाम्, for fire is said to have been created before all other gods.)

-2 [अग्निर्मुखं प्रधानमुपास्यो यस्य] one who maintains the sacred fire (अग्निहोतृद्विज)

-3 a Brāhmaṇa in general (अग्निर्दाहकत्वात् शापाग्निर्मुखे यस्य for Brāhmaṇas are said to be वाग्वज्राः).

-4 N. of two plants चित्रक Plumbago Zeylanica and भल्लातक Semicarpus Anacardium अग्निरिव स्पर्शात् दुःखदायकं मुखमग्रम् यस्य, तन्निर्यासस्पर्शेन हि देहे क्षतोत्पत्तेस्थयोस्तथात्वम्)

-5 a sort of powder or चूर्ण prescribed as a tonic by चक्रदत्त

-6 'fire- mouthed, sharp-biting, an epithet of a bug. Pt. 1. (

-खी) अग्निरिव मुखमग्रं यस्याः; गौरादि-ङीष्]

1 N. of a plant भल्लातक (Mar. बिबवा, भिलावा) and लाङ्गलिका (विषलाङ्गला).

-2 N. of the Gāyatri Mantra (अग्निरेव मुखं मुखत्वेन कल्पितं यस्याः सा, or अग्नेरिव मुखं प्रजापतिमुखं उत्पत्ति- द्वारं यस्याः, अग्निना समं प्रजापतिमुखजातत्वात्; कदाचिदपि नो विद्वान् गायत्रीमुदके जपेत् । गायत्र्याग्निमुखी यस्मात्तस्मादुत्थाय तां जपेत् ॥ गोभिल).

-3 a kitchen [पाकशाला अग्निरिव उत्तप्तं मुखं यस्याः सा].

-मूढ a. [तृ. त.] Ved. made insane or stupefied by lightning or fire.

-यन्त्रम् A gun अग्नियन्त्रधरैश्चक्रधरैश्च पुरुषैर्वृतः Śivabhārata 12.17.

-यानम् An aeroplane. व्योमयानं विमानं स्यात् अग्नियानं तदेव हि । अगस्त्यसंहिता.

-योगः See पञ्चाग्निसाधन. अग्नियोगवहो ग्रीष्मे विधिदृष्टेन कर्मणा । चीर्त्वा द्वादशवर्षाणि राजा भवति पार्थिवः ॥ Mb.13.14,2.43.

-योजनम् causing the sacrificial fire to blaze up.

-रक्षणम् 1 con- secrating or preserving the sacred (domestic) fire or अग्निहोत्र.

-2 [अग्निः रक्ष्यते अनेन अत्र वा] a Mantra securing for Agni protection from evil spirits &c.

-3 the house of an अग्निहोतृ.

-रजः, -रजस् m. [अग्निरिव रज्यते दीप्यते; रञ्ज्-असुन् नलोपः]

1 a scarlet insect by name इन्द्रगोप.

-2 (अग्नेः रजः) the might or power of Agni.

-3 gold. Mb.3. 16.86.7

-रहस्यम् mystery of (worshipping &c.) Agni; N. of the tenth book of Śatapatha Brāhmaṇa.

-राशिः a heap of fire, burning pile.

-रुहा [अग्निरिव रोहति रुह्-क] N. of the plant मांसादनी or मांसरोहिणी (तदङ्कुरस्य वह्नितुल्य- वर्णतया उत्पन्नत्वात्तथात्वं तस्याः).

-रूप a. [अग्नेरिव रूपं वर्णो यस्य] fire-shaped; of the nature of fire.

-रूपम् the nature of fire.

-रेतस् n. the seed of Agni; (hence) gold.

-रोहिणी [अग्निरिव रोहति; रुह्-णिनि] a hard inflammatory swelling in the armpit.

-लोकः the world a Agni, which is situated below the summit of Meru; in the Purāṇas it is said to be in the अन्तरिक्ष, while in the Kāśī Khaṇḍa it is said to be to the south of इन्द्रपुरी; एतस्या दक्षिणे भागे येयं पूर्दृश्यते शुभा । इमामर्चिष्मतीं पश्य वीतिहोत्रपुरीं शुभाम् ॥

-वधूः Svāhā, the daughter of Dakṣa and wife of Agni

-वर्चस् a. [अग्नेर्वर्च इव वर्चो यस्य] glowing or bright like fire. (n.) the lustre of Agni. (-m.) N. of a teacher of the Purāṇas.

-वर्ण a. [अग्नेरिव वर्णो यस्य] of the colour of fire; hot; fiery; सुरां पीत्वा द्विजो मोहादग्निवर्णां सुरां पिबेत् Ms.11.9; गोमूत्रमग्निवर्णं वा पिबेदुदकमेव वा 91.

(र्णः) 1 N. of a prince, son of Sudarśana.

-2 N. of a King of the solar race, See R.19.1. the colour of fire. (

-र्णा) a strong liquor.

-वर्धक a. stimulating digestion, tonic.

(-कः) 1 a tonic.

-2 regimen, diet (पथ्याहार).

-वल्लभः [अग्नेर्वल्लभः सुखेन दाह्यत्वात्]

1 the Śāla tree, Shorea Robusta.

-2 the resinous juice of it.

-वासस् a. [अग्निरिव शुद्धं वासो यस्य] having a red (pure like Agni) garment. (n.) a pure garment.

-वाह a. [अग्निं वाहयति अनुमापयति वा]

1 smoke.

-2 a goat.

-वाहनम् a goat (छाग).

-विद् m.

1 one who knows the mystery about Agni.

-2 an अग्निहोत्रिन् q. v.

-विमोचनम् ceremony of lowering the sacrificial fire.

-विसर्पः pain from an inflamed tumour, inflammation.

-विहरणम्, -विहारः 1 taking the sacrificial fire from आग्नीध्र to the उत्तरवेदि.

-2 offering oblations to fire; प्रत्यासन्ना ˚वेला K.348.

-वीर्यम् 1 power or might of Agni.

-2 gold.

-वेतालः Name of Vetāla (connected with the story of Vikra- māditya).

-वेशः [अग्नेर्वेश इव] N. of an ancient medical authority (चरक).

-वेश्मन् m. the fourteenth day of the karma-ṃāsa; Sūryaprajñapti.

-वेश्यः 1 N. of a teacher, Mbh.

-2 Name of the 22nd muhūrta; Sūryapraj- ñapti. धौम्य cf. Mb 14.64.8.

-शरणम्, -शाला-लम् a fire-sanctuary; ˚मार्गमादेशय Ś.5; a house or place for keeping the sacred fire; ˚रक्षणाय स्थापितो$हम् V.3.

-शर्मन् a. [अग्निरिव शृणाति तीव्रकोपत्वात् शॄ-मनिन्] very passionate. (-m.) N. of a sage.

-शिख a. [अग्नेरिव अग्निरिव वा शिखा यस्य] fiery, fire-crested; दहतु ˚खैः सायकैः Rām.

(-खः) 1 a lamp.

-2 a rocket, fiery arrow.

-3 an arrow in general.

-4 safflower plant.

-5 saffron.

-6 जाङ्गलीवृक्ष.

(-खम्) 1 saffron.

-2 gold.

(-खा) 1 a flame; शरैरग्निशिखोपमैः Mb.

-2 N. of two plants लाङ्गली (Mar. वागचबका or कळलावी) Gloriosa Superba; of other plants (also Mar. कळलावी) Meni- spermum Cordifolium.

-शुश्रूषा careful service or worship of fire.

-शेखर a. fire-crested. (

-रः) N. of the कुसुम्भ, कुङ्कुम and जाङ्गली trees (

-रम्) gold,

-शौच a. [अग्नेरिव शौचं यस्य] bright as fire; purified by fire K.252.

-श्री a. [अग्नेरिव श्रीर्यस्य] glowing like fire; lighted by Agni

-ष्टुत्, -ष्टुभ, -ष्टोम &c. see ˚ स्तुत्, ˚स्तुभ् &c.

-ष्ठम् 1 kitchen; अग्निष्ठेष्वग्निशालासु Rām.6.1.16.

-2 a fire-pan.

-संयोगाः explosives. Kau. A.2.3.

-ष्वात्तः see स्वात्तः

-संस्कारः 1 consecration of fire.

-2 hallowing or con- secrating by means of fire; burning on the funeral pile; यथार्हं ˚रं मालवाय दत्वा Dk.169; नास्य कार्यो$ग्निसंस्कारः Ms.5.69, पितरीवाग्निसंस्कारात्परा ववृतिरे क्रियाः । R.12.56.

-सखः; -सहायः 1 the wind.

-2 the wild pigeon (smoke- coloured).

-3 smoke.

-सम्भव a. [प. ब.] sprung or pro- duced from fire.

(-वः) 1 wild safflower.

-2 lymph, result of digestion. (

-वम्) gold.

-साक्षिक [अग्निः साक्षी यत्र, कप्] a. or adv. keeping fire for a witness, in the presence of fire; पञ्चबाण˚ M.4.12. ˚मर्यादो भर्ता हि शरणं स्त्रियाः H.1.v. l, R.11.48.

-सारम् [अग्नौ सारं यस्य अत्यन्तानलोत्तापनेपि सारांशादहनात् Tv.] रसाञ्जन, a sort of medical preparation for the eyes. (

-रः -रम्) power or essence of fire.

-सुतः Kārttikeya; त्वामद्य निहनिष्यामि क्रौञ्चमग्निसुतो यथा । Mb.7.156.93.

-सूत्रम् a thread of fire.

-2 a girdle of sacrificial grass (मौञ्जीमेखला) put upon a young Brāhmaṇa at the time of investiture.

-सूनुः (See -सुतः), (सेनानीरग्निभूर्गुहः । Amar.); देव्यङ्कसंविष्ट- मिवाग्निसूनुम् । Bu. ch.1.67.

-स्तम्भः 1 stopping the burning power of Agni.

-2 N. of a Mantra used in this operation.

-3 N. of a medicine so used.

-स्तुत् m. (अग्निष्टुत्) [अग्निः स्तूयते$त्र; स्तु-आधारे क्विप् षत्वम्] the first day of the Agniṣṭoma sacrifice; N. of a por- tion of that sacrifice which extends over one day; यजेत वाश्वमेधेन स्वर्जिता गोसवेन वा । अभिजिद्विश्वजिद्भ्यां वा त्रिवृता- ग्निष्टुतापि वा ॥ Ms.11.74.

-स्तुभ् (˚ष्टुभ्) m. [अग्निः स्तुभ्यते$त्र; स्तुभ्-क्विप् षत्वम्]

1 = अग्निष्टोम.

-2 N. of a son of the sixth Manu.

-रतोमः (˚ष्टोमः) [अग्नेः स्तोमः स्तुतिसाधनं यत्र]

1 N. of a protracted ceremony or sacrificeial rite extending over several days in spring and forming an essential part of the ज्योतिष्टोम.

-2 a Mantra or Kalpa with reference to this sacrifice; ˚मे भवो मन्त्रः ˚मः; ˚मस्य व्याख्यानम्, कल्पः ˚मः P.IV.3.66. Vārt.

-3 N. of the son of the sixth Manu.

-4 a species of the Soma plant; ˚सामन् a part of the Sāma Veda chanted at the conclu- sion of the Agniṣṭoma sacrifice.

-सावर्णिः Name of Manu.

-स्थ a. (ष्ठ) [अग्नौ स्थातुमर्हति; स्था-क षत्वम्] placed in, over, or near the fire. (ष्ठः) an iron frying-pan; in the अश्वमेध sacrifice the 11th Yūpa which of all the 21 is nearest the fire.

-स्वात्तः (written both as ˚स्वात्त and ˚ष्वात्त) (pl.) [अग्नितः i. e. श्राद्धीयविप्रकर- रूपानलात् सुष्ठु आत्तं ग्रहणं येषां ते] N. of a class of Pitṛs or Manes who, when living on earth, maintained the sacred or domestic fires, but who did not perform the Agniṣṭoma and other sacrifices. They are regarded as Manes of Gods and Brāhmaṇas and also as descen- dants of Marīchi; Ms.3.195. अग्निष्वात्ताः पितर एह गच्छत Tsy.2.5.12.2. (मनुष्यजन्मन्यग्निष्टोमादियागमकृत्वा स्मार्तकर्मनिष्ठाः सन्तो मृत्वा च पितृत्वं गताः इति सायणः).

-हुत्, -होतृ Ved. sacrificing to Agni, having Agni for a priest; Rv.1.66.8.

-होत्रम् [अग्नये हूयते$त्र, हु-त्र, च. त.]

1 an oblation to Agni (chiefly of milk, oil and sour gruel.).

-2 maintenance of the sacred fire and offering oblation to it; (अग्नये होत्रं होमो$स्मिन् कर्मणीति अग्निहोत्रमिति कर्मनाम); or the sacred fire itself; तपोवनाग्निहोत्रधूमलेखासु K.26. होता स्यात् ˚त्रस्य Ms.11.36. ˚त्रमुपासते 42; स्त्रीं दाहयेत् ˚त्रेण Ms.5.167,6.4, दाहयित्वाग्निहोत्रेण स्त्रियं वृत्तवतीम् Y.1.89. The time of throwing oblations into the fire is, as ordained by the sun himself, evening (अग्नये सायं जुहुयात् सूर्याय प्रातर्जुहुयात्). Agnihotra is of two kinds; नित्य of constant obligation (यावज्जीवमग्निहोत्रं जुहोति) and काम्य occasional or optional (उपसद्भिश्चरित्वा मासमेकमग्निहोत्रं जुहोति). (

-त्र) a. Ved.

1 destined for, connected with, Agnihotra.

-2 sacrificing to Agni. ˚न्यायः The rule according to which the नित्यकर्मन्s (which are to be performed यावज्जीवम्) are performed at their stipulated or scheduled time only, during one's life time. This is discussed and established by जैमिनि and शबर at Ms.6. 2.23-26. in connection with अग्निहोत्र and other कर्मन्s. ˚हवनी (णी) a ladle used in sacrificial libations, or अग्निहोत्रहविर्ग्रहणी ऋक् Tv.; See हविर्ग्रहणी; ˚हुत् offering the अग्निहोत्र; ˚आहुतिः invocation or oblation connected with अग्निहोत्र.

-होत्रिन् a. [अग्निहोत्र-मत्वर्थे इनि]

1 one who practises the Agnihotra, or consecrates and maintains the sacred fire.

-2 one who has prepared the sacrifi- cial place.

-होत्री Sacrificial cow; तामग्निहोत्रीमृषयो जगृहु- र्ब्रह्मवादिनः Bhāg.8.8.2.

अञ्जनः 1 A kind of lizard.

-2 N. of a tree or moun- tain.

-3 N. of the guardian elephant (of the west or s. w.) तस्य चान्ये$पि दिङ्नागा बभूबुरनुयायिनः । अञ्जनो बामनश्चैव महापद्मश्च सुप्रभः ॥ Mb.6.64.57.

-नम् [अज्यते अनेन; अञ्ज् ल्युट्]

1 Anointing, smearing with, दन्तधावनमञ्जनं पूर्वाह्ण एव कुर्वीत Ms.4.152; mixing; unfolding, manifesting.

-2 Collyrium or black pigment used to paint the eye- lashes; विलोचनं दक्षिणमञ्जनेन संभाव्य R.7.8 salve; अमृत˚ को$यं दृशोरमृताञ्जनम् U.4.18 ambrosial salve; कुर्वन् ˚मेचका इव दिशो मेघः समुत्तिष्ठते Mk.5.8,1.34; (fig. also) अज्ञानान्धस्य लोकस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया । चक्षुरुन्मीलितं येन तस्मै पाणिनये नमः ॥ Śik.45; पटुतरविवेकाञ्जनजुषाम् Bh.3.84; cf. also दारिद्य्रं परमाञ्जनम्; (fig.) impurity, as in निरञ्जन, q. v.

-3 Paint, a cosmetic ointment.

-4 Magic ointment.

-5 A special kind of material of the black pigment, such as antimony (used as collyrium, lamp-black &c. सौवीर

-6 Ink.

-7 Fire.

-8 Night.

-9 (नम्, ना) (Rhet.) A suggested meaning; also the process by which such meaning is suggested. It is the power of suggestion (founded on अभिधा or लक्षणा denotation or indication), by which something else is understood from a word which, though having more meanings than one, has been restricted to a single meaning by relations of conjunction, disjunction &c. (संयोग, विप्रयोग, साहचर्य, विरो- धिता &c.), or, briefly, the use of a word of several meanings in a special sense determined by the context; e. g. /सशङ्खचक्रो हरिः the adjective restricts Hari to mean 'Viṣṇu' alone, and not a 'lion' or 'monkey'; so रामलक्ष्मणौ दाशरथी, रामार्जुनौ भार्गवकार्तवीर्यौ &c.; cf. अनेकार्थस्य शब्दस्य वाच- कत्वे नियन्त्रिते । संयोगाद्यैरवाच्यार्थधीकृद् व्यापृतिरञ्जनम् ॥ K.P.2., S. D.23-6; See व्याञ्जना also.

-Comp. -अधिका [अञ्जना- दधिका कृष्णत्वात्] a kind of lizard.

-अद्रिः-गिरिः (कर्म.) [अञ्जनमिव कृष्णः गिरिः] N. of a mountain, Seeनीलगिरि.

-अम्भस् n. eye-water.

-केशी [अञ्जनामिव केशो यस्याः] N. of a vegetable perfume (हट्टविलासिनीनामकं गन्धद्रव्यं यत्संयोगा- त्केशस्यातीव कृष्णत्वम् (Mar. नखला).

-त्रितयम् (Āyurveda) पुष्पाञ्जन, रसाञ्जन and कोलाञ्जन.

-नामका ष. त.] a swelling of the eye-lid, sty (Mar. रांजणवाडी).

-मूलकः A variety of an inferior gem, deep-dark in colour. Kau.A.2.11.

-शलाका a stick or pencil for the application of collyrium.