हृदयनाथ

मोदयन्तिका मोदयन्ती A kind of jasmine (Arabian).

मन्दयन्ती An epithet of Durgā.

mfn. (fr. - dáyat, p. cud, Caus.)

mf (ī)n. id. L. ;

(māyâ̱bh-) m. N. of a Kāyastha Rājat.

mfn. together with Udayana Kathās.

n. sunrise Kauṡ.

m. (with ṡarman) N. of an author

m. N. of an author Cat.

अनुनद् 1 P. To sound towards or at (with acc.). -Caus. To cause to sound, make resonant, fill with echo; प्रथिवीं चान्तरिक्षं च सागरांश्चानुनादयन्; साधु साध्विति नादेन पृथिवीमन्वनादयन्; विहङ्गैरनुनादितम् Mb. made musical or resonant.

छद् 1 U. (छदति-ते, छादयति-ते, छन्न छादि

1 To cover, cover over, veil; हैमैश्छन्ना Me.76; चक्षुः खे<?><?><?><?>गुरुभिः पक्ष्म- भिश्छादयन्तीम् Me.9; छन्नोपान्तः... कानन<?><?><?><?> 18.

-2 To spread anything (as a cover), cover <?><?><?>self.

-3 To hide, conceal; Pt.1.287; (fig.); keep secret; ज्ञानपूर्वं कृतं कर्म छादयन्ते ह्यसाधवः Mb.; छन्नं दोषमुदाहरन्ति Mk.9.4.

भावः [भू-भावे घञ्]

1 Being, existing, existence; नासतो विद्यते भावः Bg.2.16.

-2 Becoming, occurring, taking place.

-3 State, condition, state of being; लताभावेन परिणतमस्या रूपम् V.4; U.6.23; so कातरभावः, विवर्णभावः &c.

-4 Manner, mode.

-6 Rank, station, position, capacity; देवीभावं गमिता K. P.1; so प्रेष्यभावम्, किंकरभावम् &c.

-6 (a) True condition or state, truth, reality; परं भावमजानन्तः Bg.7.24; इति मत्वा भजन्ते मां बुधा भावसम- न्विताः 1.8. (b) Sincerity, devotion; त्वयि मे भावनिबन्धना रतिः R.8.52;2.26.

-7 Innate property, disposition, nature, temperament; स तस्य स्वो भावः प्रकृतिनियतत्वादकृतकः U.6.14.

-8 Inclination or disposition of mind, idea, thought, opinion, supposition; हृदयनिहितभावा गूढमन्त्रप्रचाराः किमपि विगणयन्तो बुद्धिमन्तः सहन्ते Pt.3.43; Ms.8.25;4.65; निकृष्टोत्कृष्टयोर्भावं यास्तु गृह्णन्ति ताः स्त्रियः Bu. Ch.4.23.

-9 Feeling, emotion, sentiment; एको भावः Pt.3.66; Ku.6. 95; निर्विकारात्मके चित्ते भावः प्रथमविक्रिया S. D. (In the dramatic science or in poetic compositions generally, Bhāvas are either स्थायिन् primary, or व्यभिचारिन् subordinate. The former are eight or nine, according as the Rasas are taken to be 8 or 9, each rasa having its own स्थायिभाव. The latter are thirty-three of thirty four in number, and serve to develop and strengthen the prevailing sentiment; for definition and enumera- tion of the several kinds, see R. G. first ānana, or K. P.4).

-1 Love, affection; attachment; द्वन्द्वानि भावं क्रियया विवव्रुः Ku.3.35; कुमुद्वती भानुमतीव भावं (बबन्ध) R.6.36.

-11 Purport, drift, gist, substance; इति भावः (often used by commentators); जनको$प्युत्स्मयन् राजा भावमस्या विशेषयन् । प्रतिजग्राह भावेन भावमस्या नृपोत्तम Mb.12,32.18.

-12 Meaning, intention, sense, import; अन्योन्यभावचतुरेण सखीजनेन मुक्तास्तदा स्मितसुधामधुराः कटाक्षाः Māl.1.25.

-13 Resolution, determination.

-14 The heart, soul, mind; तयोर्विवृतभावत्वात् Māl.1.12; भावसंशुद्धिरित्येतत् तपो मानसमुच्यते Bg.17.16; स्व एव भावे विनिगृह्य मन्मथम् Bu. Ch.4.11.

-15 Any existing thing, an object, a thing, substance; पश्यन्ती विविधान् भावान् Rām.2.94.18; जगति जयिनस्ते ते भावा नवेन्दुकलादयः Māl.1.17,36; R.3.41; U.3.32.

-16 A being, living creature.

-17 Abstract medita- tion, contemplation (= भावना q. v.).

-18 Conduct, movement.

-19 (a) Gesture, behaviour; अहिंसा समता... भवन्ति भावा भूतानाम् Bg.1.5. (b) Amorous gesture or expression of sentiment; gesture of love; कामं प्रिया न सुलभा मनस्तु तद्भावदर्शनाश्वासि Ś.2.1.

-2 Birth; तवाहं पूर्वके भावे पुत्रः परपुरंजय Rām.7.14.2.

-21 The world, universe.

-22 The womb.

-23 Will; घोरैर्विव्यधतुर्बाणैः कृतभावावुभौ जये Rām.6.9.38.

-24 Superhuman power; मिथो घ्नतं न पश्यन्ति भावैर्भावं पृथग्दृशः Bhāg.1.4.27.

-25 Advice, instruction.

-26 (In dramas) A learned or venerable man, worthy man, (a term of address); भाव अयमस्मि V.1; तां खलु भावेन तथैव सर्वे वर्ग्याः पाठिताः) Māl.1.

-27 (In gram.) The sense of an abstract noun, abstract idea conveyed by a word; भावे क्तः.

-28 A term for an impersonal passive or neuter verb.

-29 (In astr.) An astronomical house.

-3 A lunar mansion.

-31 An organ of sense.

-32 Welfare (कल्याण); भावमिच्छति सर्वस्य नाभावे कुरुते मनः Mb.5.36.16.

-33 Protection; द्रोणस्याभावभावे तु प्रसक्तानां यथा$भवत् Mb.7.25.64.

-34 Fate, destiny (प्रारब्ध); नातिप्रहीणरश्मिः स्यात्तथा भावविपर्यये Mb.5.77.14.

-35 Consciousness of past perceptions (वासना); येभ्यः सृजति भूतानि काले भावप्रचोदितः । महाभूतानि पञ्चेति तान्याहुर्भूतचिन्तिकाः ॥ Mb.12.275.4.

-36 Lordship (प्रभुत्व); ते$पि भावाय कल्पन्ते राजदण्डनिपीडिताः Rām.2.67. 32.

-37 The six states (अवस्थाषट्क); A, Rām.1.7.31.

-Comp. -अनुग a. not forced, natural. (

-गा) a shadow.

-अन्तरम् a different state.

-अद्वैतम् 1 a natu- ral cause.

-2 material cause (as thread of a cloth).

-3 identity of conception, oneness of view.

-अर्थः 1 the obvious meaning or import (of a word, phrase &c.).

-2 the subject matter; सर्वेषामपि वस्तूनां भावार्थो भवति स्थितः Bhāg.1.14.57.

-आकूतम् (secret) thoughts of the mind; हृदयनिहितं भावाकूतं वमद्भिरिवेक्षणैः Amaru.4.

-आख्यः One of the two types of creation according to the Sāṅkhya philosophy; लिङ्गाख्यो भावाख्यस्तस्माद् द्विविधः प्रवर्तते सर्गः Sāṅ. K.52.

-आत्मक a. real, actual.

-आभासः simulation of a feeling, a feigned or false emotion.

-आलीना a shadow.

- एकरस a. influenced solely by the sentiment of (sincere) love; ममात्र भावैकरसं मनः स्थितम् Ku.5.82.

-कर्तृकः an impersonal verb; Kāśi. on P. II.3.54.

-गतिः f. power to convey human feelings; भावगतिराकृतीनाम् Pratimā 3.

-गम्भीरम् ind.

1 heartily, from the bottom of the heart.

-2 deeply, gravely.

-गम्य a. conceived by the mind; ममत्सादृश्यं विरहतनु वा भावगम्यं लिखन्ती Me.87.

-ग्राहिन् a.

1 understanding the sense.

-2 appreciating the sentiment.

-ग्राह्य a. to be conceived with the heart; भावग्राह्यमनीडाख्यं भावाभावकरं शिवम् Śvet. Up.5.14.

-चेष्टितम् amorous gesture.

-जः 1 love.

-2 the god of love.

-ज्ञ, -विद् a. knowing the heart.

-दर्शिन् a. see भालदर्शिन्.

-निर्वृत्तिः the material creation (Sāṅ. phil.); न विना लिङ्गेन भावनिर्वृत्तिः Sāṅ. K.52.

-नेरिः a kind of dance.

-बन्धन a. enchanting or fettering the heart, linking together the hearts; रथाङ्गनाम्नोरिव भावबन्धनं बभूव यत्प्रेम परस्पराश्रयम् R.3.24.

-बोधक a. indicating or revealing any feeling.

-मिश्रः a worthy person, a gentleman (used in dramas); प्रसीदन्तु भावमिश्राः Ś.6.

-रूप a. real, actual.

-वचनम् denoting an abstract idea, conveying the abstract notion of a verb.

-वाचकम् an abstract noun.

-विकारः a property of a being; षड् भावविकारा भवन्तीति वार्ष्यायणिः । जायते$स्ति विपरिणमते वर्धते$पक्षीयते नश्यति ।

-वृत्तः an epithet of Brahman.

-शबलत्वम् a mixture of various emotions (भावानां बाध्यबाधकभावमापन्नानामुदासीनानां वा व्यामिश्रणम् R. G., vide examples given ad loc.).

-शुद्धिः f. purity of mind, honesty, sincerity.

-शून्य a. devoid of real love; उपचारविधिर्मनस्विनीनां न तु पूर्वाभ्यधिको$पि भावशून्यः M.3.3.

-संधिः the union or co-existence of two emotions (भावसंधिरन्योन्यानभिभूतयोरन्योन्याभिभावनयोग्ययोः सामानाधिकरण्यम् R. G., see the examples there given).

-समाहित a. abstracted in mind, devout.

-सर्गः the mental or intellectual creation; i. e. the creation of the faculties of the human mind and their affections (opp. भौतिकसर्ग or material creation).

-स्थ a. attached; devoted (to one); न वेत्सि भावस्थमिमं कथं जनम् Ku.5.58.

-स्थिर a. firmly rooted in the heart; Ś.5.2.

-स्निग्ध a. affection- ately disposed, sincerely attached; भावस्निग्धैरुपकृतमपि द्वेष्यतां याति किंचित् Pt.1.285.

-भावंगम a. charming, lovely.

n. (ifc. f. ā) the heart ( orﾠ region of the heart as the seat of feelings andﾠ sensations;

अनग्नि [न. त.]

1 Non-fire, substance other than fire; यदधीतमविज्ञातं निगदेनैव शब्द्यते । अनग्नाविव शुष्कैधो न तज्ज्वलति कर्हिचित् Nir.

-2 Absence of fire. a.

1 Not requiring fire, dispensing with fire, without the use of fire; विदधे विधिमस्य नैष्ठिकं यतिभिः सार्धमनग्निचित् R.8.25; said of a sacrifice also (अग्निचयनरहितो यज्ञः).

-2 Not maintaining the sacred fire; अनग्निरनिकेतः स्यान्मुनिर्मूलफलाशनः Ms.6.25, 43; irreligious, impious.

-3 Dyspeptic.

-4 unmarried.

-Comp. -त्र-त्रा a. Ved. not maintaining the sacred fire, sinful, irreligious अग्ने त्वमस्मद् युयोध्यमीवा अनग्नित्रा अभ्यमन्त कृष्टीः Rv.1.189.3.

-दग्ध a. Not burnt with fire or on the funeral pile, ये अग्निदग्धा ये अनग्निदग्धा मध्ये दिवः स्वधया मादयन्ते Rv.1.15.14 (श्मशानकर्म न प्राप्ताः); a class of Manes Ms.3.199.

अनिमित्त a, Causeless, groundless; casual, incidental; आलक्ष्यदन्तमुकुलाननिमित्तहासैः &Sacute.7.17; ˚त्तं मित्रम् disinterested, Dk.25; ˚उत्कण्ठा M.3.9.

-त्तम् Absence of an adequate cause or occasion, causelessness, groundlessness.

-2 A bad omen, ill-omen; चारुदत्तस्यैव दर्शनमनिमित्तं प्रमार्जयिष्यति Mk.6; ममानिमित्तानि हि खेदयन्ति 9.1; शमनार्थम् अनिमित्तस्य Ve.2.3.

-3 Not a valid means of knowledge अनिमित्तं विद्यमानोपलम्भनात् MS.1.1.4. -adv.,

-˚तः Groundlessly, causelessly, without any adequate cause; अनिमित्तमिन्दु- वदने किमत्रभवतः पराङ्मुखीभवसि M.1.18; अनातुरः स्वानि रवानि न स्पृशेदनिमित्ततः Ms.4.144.

-Comp. -निराक्रिया averting ill omens.

-लिङ्गनाशः a kind of ophthalmic disease ending in total darkness.

अयन a. [अय्-ल्युट्] Going (at the end of comp.); यथेमा नद्यः स्यन्दमानाः समुद्रायणाः Praśn. Up.

1 Going, moving, walking; as in रामायणम्.

-2 A walk, path, way, road; आयन्नापो$यनमिच्छमानाः Rv.3.33.7. अगस्त्य- चिह्नादयनात् R.16.44.

-3 A place, site, abode, place of resort; Bṛi. Up.2.4.11. ता यदस्यायनं पूर्वम् Ms. 1.1 (occurring in the derivation of the word नारायण).

-4 A way of entrance, an entrance (to an array of troops or व्यूह); अयनेषु च सर्वेषु यथाभागमव- स्थिताः Bg.1.11.

-5 Rotation, circulation period; अङ्गिरसां अयनम्; इष्टि˚, पशु˚.

-6 A particular period in the year for the performance of particular sacrificial or other religious works; N. of certain sacrificial per- formances; as गवामयनम्.

-7 The sun's passage, north and south of the equator.

-8 (Hence) The period of this passage, half year, the time from one solstice to another; see उत्तरायण and दक्षिणायन; cf. also सायन and निरयण.

-9 the equinoctial and solstitial points; दक्षिणम् अयनम् winter solstice; उत्तरम् अयनम् summer solstice;

-1 Method, manner, way.

-11 A Śāstra, scripture or inspired writing.

-12 Final emancipation; नान्यः पन्था विद्यते$यनाय Śvet. Up.

-13 A commentary; treatise.

-14 The deities presiding over the ayanas.

-Comp. -अंशः, -भागः the arc between the vernal equinoctial point and beginning of the fixed zodiac or first point of Aries.

-कलाः The correction (in minutes) for ecliptic deviation. Sūryasiddhānta.

-कालः the interval between the solstices.

-ग्रहः A planet's longitude as corrected for ecliptic deviation; ibid.

-जः a month caused by ayanāṁśa.

-परिवृत्तिः Change of the अयन; sun's passage from one side of the equator to the other; अयनपरिवृत्ति- र्व्यस्तशब्देनोच्यते । ŚB. on MS.6.5.37.

-संक्रमः, -संक्रान्तिः f. passage through the zodiac.

-वृत्तम् the ecliptic.

अवन्तिः न्ती f. [अव्-बाहु˚ झिच् Uṇ.3.5.]

1 N. of a city, the modern उज्जयिनी, one of the seven sacred cities of the Hindus, to die at which is said to secure eternal happiness; cf. अयोध्या मथुरा माया काशी काञ्चिरव- न्तिका । पुरी द्वारावती चैव सप्तैता मौक्षदायिकाः ॥ The women of Avanti are said to be very skilful in all erotic arts; cf. आवन्त्य एव निपुणाः सुदृशो रतकर्मणि B. R.1.82.

-2 N. of a river. m. (pl.) N. of a country and its inhabitants; its capital being उज्जयिनी on the river सिप्रा; and there is also the temple of महाकाल in the suburbs. [According to Hemachandra अवन्ति is syno- nymous with Mālava or the modern Mālavā; but the latter country covered in ancient times, as now, a wider area than Avanti, as Bāṇa applies the name to a neighbouring kingdom in the east, whose capital was Vidiśā on the Vetravatī or Betvā. In the time of the Mahābhārata Avanti appears to have extended on the south to the banks of the Narmadā and on the west probably to the banks of the Myhe or Mahī]; अवन्तिनाथो$यमुदग्रबाहुः R.6.32; असौ महाकाल- निकेतनस्य वसन्नदूरे किल चन्द्रमौलेः 6.34,35; प्राप्यावन्तीनुदयन- कथाकोविदग्रामवृद्धान् Me.3; अवन्तीषूज्जयिनी नाम नगरी K.52.

-Comp. -पुरम् the city of Avanti उज्जयिनी.

-ब्रह्मः [अवन्तिषु ब्रह्मा अच् समासान्तः ब्रह्मणोजानपदाख्यायाम् P.V. 4.14] a Brāhmaṇa residing in Avanti.

-भूपालः Bhoja, the king of Avanti.

-सोमः [अवन्तिषु सोम इव] sour gruel (prepared from the fermentation of rice- water (काञ्जिकम्).

आविद् 2 U. Caus.

1 To make known, report, declare, announce, tell, communicate, inform; किमिति नावेदयसि अथवा किमावेदितेन Ve.1; राज्ञ आवेदयध्वं मां संप्राप्तम् Rām; आयुषः प्रमाणमावेदयति K.46,47, आवेदयन्ति प्रत्यासन्नमानन्दं...निमित्तानि 65,67 foreshadow; 81,168; Bk.3.49; Ku.6.21; R.5. 23; आत्मनः सुमहत्कर्म व्रणैरावेद्य R.12.55; K.158.

-3 To bring to, offer, give.

आविद् a. Ved.

1 Knowledge.

-2 A technical name of the Vedic formulas (in Vāj.1.9.) beginning with आविस् and आवित्त.

उदयनम् 1 Rising, ascending, going up; सूर्यस्योदयना- दधि Rv.1.48.7.

-2 Result, consequence.

-3 End, conclusion.

-नः 1 N. of Agastya.

-2 N. of the king Vatsa; प्राप्यावन्तीनुदयनकथाकोविदग्रामवृद्धान् Me.3. [A cele- brated Prince of the lunar race, who is usually styled Vatsarāja. He reigned at Kauśambī. Vāsavadattā, Princess of Ujjayinī, saw him in a dream and fell in love with him. He was decoyed to that city and there kept in prison by Chaṇḍamahāsena, the king. But on being released by the minister, he carried off Vāsava- dattā from her father and a rival suitor. Udayana is the hero of the play called Ratnāvalī and his life has been made the subject of several other minor compositions. See Vatsa also].

-Comp. -आचार्यः N. of a philosopher and author of several works.

उदयनीय a. Belonging to the end or conclusion, concluding (as a ceremony); त्वं प्रायणीयोदयनीयदंष्ट्रः Bhāg.3.13.37.

-या A concluding sacrifice.