Перевод: со всех языков на английский

с английского на все языки

हृदयग्राहिन्

  • 1 हृदयग्रन्थि


    hṛídaya-granthi
    m. « heart-knot», anything which binds the soul orﾠ grieves the heart Vedântas. BhP.

    Sanskrit-English dictionary > हृदयग्रन्थि

  • 2 हृदयग्रह


    hṛídaya-graha
    m. seizure orﾠ spasm of the heart Car.

    Sanskrit-English dictionary > हृदयग्रह

  • 3 हृदयग्राह


    hṛídaya-grāha
    m. learning the secret of (gen.) MārkP.

    Sanskrit-English dictionary > हृदयग्राह

  • 4 हृदयग्राहक


    hṛídaya-grāhaka
    mfn. seizing i.e. convincing the mind Jātakam.

    Sanskrit-English dictionary > हृदयग्राहक

  • 5 हृदयग्राहिन्


    hṛídaya-grāhin
    mfn. captivating the heart R. Kir.

    Sanskrit-English dictionary > हृदयग्राहिन्

  • 6 हृदय


    hṛídaya
    n. (ifc. f. ā) the heart ( orﾠ region of the heart as the seat of feelings andﾠ sensations;

    hṛidaye-kṛi, « to take to heart»), soul, mind (as the seat of mental operations;
    capala-hṛidaya, « fickleminded») RV. etc. etc.;
    the heart orﾠ interior of the body RV. AV. TBr. MBh. ;
    the heart orﾠ centre orﾠ core orﾠ essence orﾠ best orﾠ dearest orﾠ most secret part of anything AV. etc. etc.;
    true orﾠ divine knowledge MW. ;
    the Veda ib. ;
    science ib. ;
    (with prajāpateḥ) N. of a Sāman. IndSt. ;
    m. a partic. Sunday BhavP. ;
    (ā) f. N. of a mare Hariv. ;
    mfn. going to the heart BhāgP. (fr. hṛid + aya Sch.)
    - हृदयकम्प
    - हृदयकम्पन
    - हृदयक्लम
    - हृदयक्षोभ
    - हृदयगत
    - हृदयग्रन्थि
    - हृदयग्रह
    - हृदयग्राह
    - हृदयग्राहक
    - हृदयग्राहिन्
    - हृदयंगम
    - हृदयचन्द्र
    - हृदयचोर
    - हृदयचौर
    - हृदयच्छिद्
    - हृदयज
    - हृदयज्ञ
    - हृदयज्वर
    - हृदयदत्त
    - हृदयदर्पण
    - हृदयदाहिन्
    - हृदयदीप
    - हृदयदीपक
    - हृदयदूत
    - हृदयदेश
    - हृदयदौर्बल्य
    - हृदयद्रव
    - हृदयधर
    - हृदयनरपति
    - हृदयनाथ
    - हृदयनारायणदेव
    - हृदयपीडा
    - हृदयपुण्डरीक
    - हृदयपुरुष
    - हृदयप्रकाश
    - हृदयप्रबोध
    - हृदयप्रमाथिन्
    - हृदयप्रस्तर
    - हृदयप्रिय
    - हृदयबन्धन
    - हृदयबोधिका
    - हृदयरज्जु
    - हृदयराम
    - हृदयरोग
    - हृदयलेख
    - हृदयलेह्य
    - हृदयवत्
    - हृदयवल्लभ
    - हृदयविरोध
    - हृदयवृत्ति
    - हृदयवेधिन्
    - हृदयव्यथा
    - हृदयव्याधि
    - हृदयशल्य
    - हृदयशूल
    - हृदयशैथिल्य
    - हृदयशोक
    - हृदयशोषण
    - हृदयश्रिष्
    - हृदयसंसर्ग
    - हृदयसंघट्ट
    - हृदयसंधि
    - हृदयसंनिहित
    - हृदयसम्मित
    - हृदयसाहि
    - हृदयस्थ
    - हृदयस्थली
    - हृदयस्थान
    - हृदयस्थायिन्
    - हृदयस्पृश्
    - हृदयहारिन्

    Sanskrit-English dictionary > हृदय

  • 7 ब्रह्मन् _brahman

    ब्रह्मन् n. [बृंह्-मनिन् नकारस्याकारे ऋतो रत्वम्; cf. Uṇ.4.145.]
    1 The Supreme Being, regarded as impersonal and divested of all quality and action; (according to the Vedāntins, Brahman is both the efficient and the mate- rial cause of the visible universe, the all-pervading soul and spirit of the universe, the essence from which all created things are produced and into which they are absorbed; अस्ति तावन्नित्यशुद्धबुद्धमुक्तस्वभावं सर्वज्ञं सर्वशक्तिसमन्वितं ब्रह्म Ś. B.);... यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्ति । तद् विजिज्ञा- सस्व । तद् ब्रह्मेति Tai. Up.3.1; समीभूता दृष्टिस्त्रिभुवनमपि ब्रह्म मनुते Bh.3.84; Ku.3.15; दर्शनं तस्य लाभः स्यात् त्वं हि ब्रह्ममयो निधिः Mb.
    -2 A hymn of praise.
    -3 A sacred text; मैवं स्याद् ब्रह्मविक्रिया Bhāg.9.1.17.
    -4 The Vedas; ब्रह्मणः प्रणवं कुर्यात् Ms.2.74; यद् ब्रह्म सम्यगाम्नातम् Ku.6.16; U.1.15; समस्तवदनोद्गीतब्रह्मणे ब्रह्मणे नमः Bm.1.1; Bg.3.15.
    -5 The sacred and mystic syllable om; एकाक्षरं परं ब्रह्म Ms.2.83.
    -6 The priestly of Brahmanical class (collectively); तदेतद् ब्रह्म क्षत्रं विट् शूद्रः Bṛi. Up.1.4.15; ब्रह्मैव संनियन्तृ स्यात् क्षत्रं हि ब्रह्मसंभवम् Ms.9.32.
    -7 The power or energy of a Brāhmaṇa; पवनाग्निसमागमो ह्ययं सहितं ब्रह्म यदस्त्रतेजसा R.8.4.
    -8 Religious penance or austerities.
    -9 Celi- bacy, chastity; शाश्वते ब्रह्मणि वर्तते Ś.1.
    -1 Final eman- cipation or beatitude.
    -11 Theology, sacred learning, religious knowledge.
    -12 The Brāhmaṇa portion of the Veda.
    -13 Wealth.
    -14 Food.
    -15 A Brāhmaṇa.
    -16 Truth.
    -17 The Brāhmaṇahood (ब्राह्मणत्व); येन विप्लावितं ब्रह्म वृषल्यां जायतात्मना Bhāg.6.2.26.
    -18 The soul (आत्मा); एतदेषां ब्रह्म Bṛi. Up.1.6.1-3.
    -19 See ब्रह्मास्त्र. अब्राह्मणे न हि ब्रह्म ध्रुवं तिष्ठेत् कदाचन Mb.12.3.31.
    -2 The गायत्री mantra; उभे सन्ध्ये च यतवाग्जपन् ब्रह्म समाहितः Bhāg.7. 12.2. -m.
    1 The Supreme Being, the Creator, the first deity of the sacred Hindu Trinity, to whom is en- trusted the work of creating the world. [The accounts of the creation of the world differ in many respects; but, according to Manu Smṛiti, the universe was enveloped in darkness, and the self-existent Lord manifested himself dispelling the gloom. He first created the waters and deposited in them a seed. This seed became a golden egg, in which he himself was born as Brahmā-- the progenitor of all the worlds. Then the Lord divided the egg into two parts, with which he constructed heaven and earth. He then created the ten Prajāpatis or mind-born sons who completed the work of creation. According to another account (Rāmāyaṇa) Brahmā sprang from ether; from him was descended marīchi, and his son was Kaśyapa. From Kaśyapa sprang Vivasvata, and Manu sprang from him. Thus Manu was the procreator of all human beings. According to a third account, the Supreme deity, after dividing the golden egg, separated himself into two parts, male and female, from which sprang Virāj and from him Manu; cf. Ku.2.7. and Ms.1.32 et seq. Mythologically Brahman is represented as being born in a lotus which sprang from the navel of Viṣṇu, and as creating the world by an illicit connection with his own daughter Sarasvatī. Brahman had originally five heads, but one of them was cut down by Śiva with the ring-finger or burnt down by the fire from his third eye. His vehicle is a swan. He has numerous epithets, most of which have reference to his birth, in a lotus.]
    -2 A Brāhmaṇa; Ś.4.4.
    -3 A devout man.
    -4 One of the four Ritvijas or priests employed at a Soma sacrifice.
    -5 One conversant with sacred knowledge.
    -6 The sun.
    -7 Intellect.
    -8 An epithet of the seven Prajāpatis:-- मरीचि, अत्रि, अङ्गिरस्, पुलस्त्य, पुलह, क्रतु and वसिष्ठ.
    -9 An epithet of Bṛihaspati; ब्रह्मन्नध्ययनस्य नैष समयस्तूष्णीं बहिः स्थीयताम् Hanumannāṭaka.
    -1 The planet Jupiter; ब्रह्मराशिं समावृत्य लोहिताङ्गो व्यवस्थितः Mb. 3.6.18.
    -11 The world of Brahmā (ब्रह्मलोक); दमस्त्यागो- $प्रमादश्च ते त्रयो ब्रह्मणो हयाः Mb.11.7.23.
    -1 Of Śiva.
    -Comp. -अक्षरम् the sacred syllable om.
    -अङ्गभूः 1 a horse.
    -2 one who has touched the several parts of his body by the repetition of Mantras; स च त्वदेकेषुनिपात- साध्यो ब्रह्माङ्गभूर्ब्रह्मणि योजितात्मा Ku.3.15 (see Malli. thereon).
    -अञ्जलिः 1 respectful salutation with folded hands while repeating the Veda.
    -2 obeisance to a preceptor (at the beginning and conclusion of the repetition of the Veda); अपश्यद्यावतो वेदविदां ब्रह्माञ्जलीनसौ N.17.183; ब्रह्मारम्भे$वसाने च पादौ ग्राह्यौ गुरोः सदा । संहत्य हस्तावध्येयं स हि ब्रह्माञ्जलिः स्मृतः ॥ Ms.2.71.
    -अण्डम् 'the egg of Brahman', the primordial egg from which the universe sprang, the world, universe; ब्रह्माण्डच्छत्रदण्डः Dk.1. ˚कपालः the hemisphere of the world. ˚भाण्डोदरम् the hollow of the universe; ब्रह्मा येन कुलालवन्नियमितो ब्रह्माण्ड- भाण्डोदरे Bh.2.95. ˚पुराणम् N. of one of the eighteen Purāṇas.
    -अदि(द्रि)जाता an epithet of the river Godāvarī.
    -अधिगमः, अधिगमनम् study of the Vedas.
    -अम्भस् n. the urine of a cow.
    -अभ्यासः the study of the Vedas.
    -अयणः, -नः an epithet of Nārāyaṇa.
    -अरण्यम् 1 a place of religious study.
    -2 N. of a forest.
    -अर्पणम् 1 the offering of sacred knowledge.
    -2 devoting oneself to the Supreme Spirit.
    -3 N. of a spell.
    -4 a mode of performing the Śrāddha in which no Piṇḍas or rice-balls are offered.
    -अस्त्रम् a missile presided over by Brahman.
    -आत्मभूः a horse.
    -आनन्दः bliss or rapture of absorption into Brahma; ब्रह्मानन्दसाक्षात्क्रियां Mv.7.31.
    -आरम्भः beginning to repeat the Vedas; Ms.2.71.
    -आवर्तः N. of the tract between the rivers Sarasvatī and Dṛiṣavatī (northwest of Hastināpura); सरस्वतीदृषद्वत्योर्देवनद्योर्यदन्तरम् । तं देवनिर्मितं देशं ब्रह्मावर्तं प्रचक्षते Ms.2.17,19; Me.5.
    -आश्रमः = ब्रह्मचर्याश्रमः; वेदाध्ययननित्यत्वं क्षमा$थाचार्यपूजनम् । अथोपाध्यायशुश्रूषा ब्रह्माश्रमपदं भवेत् ॥ Mb.12.66.14.
    -आसनम् a particular position for profound meditation.
    -आहुतिः f.
    1 the offering of prayers; see ब्रह्मयज्ञ.
    -2 the study of the Vedas.
    -उज्झता forgetting or neglecting the Vedas; Ms.11.57 (अधीतवेदस्यानभ्यासेन विस्मरणम् Kull.).
    -उत्तर a.
    1 treating principally of Brahman.
    -2 consisting chiefly of Brāhmaṇas.
    -उद्यम् explaining the Veda, treatment or discussion of theological problems; ब्राह्मणा भगवन्तो हन्ताहमिमं द्वौ प्रश्नौ प्रक्ष्यामि तौ चेन्मे वक्ष्यति न वै जातु युष्माकमिमं कश्चिद् ब्रह्मोद्यं जेतेति Bṛi. Up.
    -उपदेशः instruc- tion in the Vedas or sacred knowledge. ˚नेतृ m. the Palāśa tree.
    -ऋषिः (
    ब्रह्मर्षिः or
    ब्रह्माऋषिः) a Bra- hmanical sage. ˚देशः N. of a district; (कुरुक्षेत्रं च मत्स्याश्च पञ्चालाः शूरसेनकाः । एष ब्रह्मर्षिदेशो वै ब्रह्मावर्तादनन्तरः Ms.2.19).
    -ओदनः, -नम् food given to the priests at a sacrifice.
    -कन्यका an epithet of Sarasvatī.
    -करः a tax paid to the priestly class.
    -कर्मन् n.
    1 the religious duties of a Brāhmaṇa, the office of Brahman, one of the four principal priests at a sacrifice.
    -कला an epithet of Dākṣāyaṇī (who dwells in the heart of man).
    -कल्पः an age of Brahman.
    -काण्डम् the portion of the Veda relating to spiritual knowledge.
    -काष्ठः the mulberry tree.
    -किल्बिषम् an offence against Brāhmaṇas.
    -कूटः a thoroughly learned Brāhmaṇa.
    -कूर्चम् a kind of penance; अहोरात्रोषितो भूत्वा पौर्णमास्यां विशेषतः । पञ्चगव्यं पिबेत् प्रातर्ब्रह्मकूर्चमिति स्मृतम् ॥.
    -कृत् one who prays. (-m.) an epithet of Viṣṇu.
    -कोशः the treasure of the Vedas, the entire collection of the Vedas; क्षात्रो धर्मः श्रित इव तनुं ब्रह्मकोशस्य गुप्त्यै U.6.9.
    -गायत्री N. of a magical mantra composed after the model of गायत्री mantra.
    -गिरिः N. of a mountain.
    -गीता f. The preaching of Brahmā as included in the Anuśāsana parva of the Mahābhārata.
    -गुप्तः N. of an astronomer born in 598. A. D.
    -गोलः the universe.
    -गौरवम् respect for the missile presided over by Brahman; विष्कम्भितुं समर्थो$पि ना$चलद् ब्रह्मगौरवात् Bk.9.76 (मा भून्मोघो ब्राह्मः पाश इति).
    -ग्रन्थिः 1 N. of a particular joint of the body.
    -2 N. of the knot which ties together the 3 threads of the यज्ञोपवीत.
    -ग्रहः, -पिशाचः, -पुरुषः, -रक्षस् n.,
    -राक्षसः a kind of ghost, the ghost of a Brāhmaṇa, who during his life time indulges in a disdainful spirit and carries away the wives of others and the property of Brāh- maṇas; (परस्य योषितं हृत्वा ब्रह्मस्वमपहृत्य च । अरण्ये निर्जले देशे भवति ब्रह्मराक्षसः ॥ Y.3.212; cf. Ms.12.6 also).
    -ग्राहिन् a. worthy to receive that which is holy.
    -घातकः, -घातिन् m. the murderer of a Brāhmaṇa.
    -घातिनी a woman on the second day of her courses.
    -घोषः 1 recital of the Veda.
    -2 the sacred word, the Vedas collectively; U.6.9 (v. l.).
    -घ्नः the murderer of a Brāhmaṇa.
    -चक्रम् 1 The circle of the universe; Śvet. Up.
    -2 N. of a magical circle.
    -चर्यम् 1 religious studentship, the life of celibacy passed by a Brāhmaṇa boy in studying the Vedas, the first stage or order of his life; अविप्लुतब्रह्मचर्यो गृहस्थाश्रममाचरेत् Ms.3.2;2. 249; Mv.1.24; यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्यं चरन्ति तत्ते पदं संग्रहेण ब्रवीम्योमित्येतत् Kaṭh.
    -2 religious study, self-restraint.
    -3 celibacy, chastity, abstinence, continence; also ब्रह्म- चर्याश्रम. (
    -र्यः) a religious student; see ब्रह्मचारिन्. (
    -र्या) chastity, celibacy. ˚व्रतम् a vow of chastity. ˚स्खलनम् falling off from chastity, incontinence.
    -चारिकम् the life of a religious student.
    -चारिन् a.
    1 studying the Vedas.
    -2 practising continence of chastity. (-m.) a religious student, a Brāhmaṇa in the first order of his life, who continues to live with his spiritual guide from the investiture with sacred thread and performs the duties pertaining to his order till he settles in life; ब्रह्मचारी वेदमधीत्य वेदौ वेदान् वा चरेद् ब्रह्मचर्यम् Kaṭha- śrutyopaniṣad 17; Ms.2.41,175;6.87.
    -2 one who vows to lead the life of a celibate.
    -3 an epithet of Śiva.
    -4 of Skanda.
    -चारिणी 1 an epithet of Durgā.
    -2 a woman who observes the vow of chastity.
    -जः an epithet of Kārtikeya.
    -जन्मन् n.
    1 spirtual birth.
    -2 investiture with the sacred thread; ब्रह्मजन्म हि विप्रस्य प्रेत्य चेह च शाश्वतम् Ms.2.146,17.
    -जारः the paramour of a Brāhmaṇa's wife; Rāmtā. Up.
    -जिज्ञासा desire to know Brahman; अयातो ब्रह्मजिज्ञासा Brahmasūtra.
    -जीविन् a. living by sacred knowledge. (-m.) a mercenary Brāhmaṇa (who converts his sacred knowledge into trade), a Brāhmaṇa who lives by sacred knowledge.
    -ज्ञानम् knowledge about Brahman; वेदान्तसाङ्ख्यसिद्धान्त- ब्रह्मज्ञानं वदाम्यहम् Garuḍa. P.
    -ज्ञ, -ज्ञानिन् a. one who knows Brahma.
    (-ज्ञः) 1 an epithet of Kārtikeya.
    -2 of Viṣṇu.
    -ज्ञानम् true or divine knowledge, knowledge of the identity of the universe with Brahma; ब्रह्मज्ञान- प्रभासंध्याकालो गच्छति धीमताम् Paśupata. Up.7.
    -ज्येष्ठः the elder brother of Brahman; ब्रह्मज्येष्ठमुपासते T. Up.2.5. (-a.) having Brahmā as first or chief.
    -ज्योतिस् n.
    1 the light of Brahma or the Supreme Being.
    -2 an epithet of Śiva.
    -तत्त्वम् the true knowledge of the Supreme Spirit.
    -तन्त्रम् all that is taught in the Veda.
    -तालः (in music) a kind of measure.
    -तेजस् n.
    1 the glory of Brahman.
    -2 Brahmanic lustre, the lustre or glory supposed to surround a Brāhmaṇa.
    -दः a spiritual preceptor; Ms.4.232.
    -दण्डः 1 the curse of a Brāhmaṇa; एकेन ब्रह्मदण्डेन बहवो नाशिता मम Rām.
    -2 a tribute paid to a Brāhmaṇa.
    -3 an epithet of Śiva.
    -4 N. of a mythical weapon (ब्रह्मास्त्र); स्वरस्य रामो जग्राह ब्रह्मदण्डमिवापरम् Rām.3.3.24.
    -5 magic, spells, incanta- tion (अभिचार); ब्रह्मदण्डमदृष्टेषु दृष्टेषु चतुरङ्गिणीम् Mb.12. 13.27.
    -दर्मा Ptychotis Ajowan (Mar. ओवा).
    -दानम् 1 the imparting of sacred knowledge.
    -2 sacred knowledge, received as an inheritance or hereditary gift; सर्वेषामेव दानानां ब्रह्मदानं विशिष्यते Ms.4.233.
    -दायः 1 instruction in the Vedas, the imparting of sacred knowledge.
    -2 sacred knowledge received as an in- heritance; तं प्रतीतं स्वधर्मेण ब्रह्मदायहरं पितुः Ms.3.3.
    -3 the earthly possession of a Brāhmaṇa.
    -दायादः 1 one who receives the Vedas as his hereditary gift, a Brāhmaṇa.
    -2 the son of a Brāhmaṇa.
    -दारुः the mulberry tree.
    -दिनम् a day of Brahman.
    -दूषक a. falsifying the vedic texts; Hch.
    -देय a. married according to the Brāhma form of marriage; ब्रह्मदेयात्मसंतानो ज्येष्ठसामग एव च Ms.3.185. (
    -यः) the Brāhma form of marriage.
    (-यम्) 1 land granted to Brahmaṇas; श्रोत्रियेभ्यो ब्रह्मदेयान्यदण्डकराण्यभिरूपदायकानि प्रयच्छेत् Kau. A.2.1.19.
    -2 instruction in the sacred knowledge.
    -दैत्यः a Brāhmaṇa changed into a demon; cf. ब्रह्मग्रह.
    -द्वारम् entrance into Brahmā; ब्रह्मद्वारमिदमित्येवैतदाह यस्त- पसाहतपाप्मा Maitra. Up.4.4.
    -द्विष्, -द्वेषिन् a.
    1 hating Brāhmaṇas; Ms.3.154 (Kull.).
    -2 hostile to religi- ous acts or devotion, impious, godless.
    -द्वेषः hatred of Brāhmaṇas.
    -धर a. possessing sacred knowledge.
    -नदी an epithet of the river Sarasvatī.
    -नाभः an epithet of Viṣṇu.
    -निर्वाणम् absorption into the Supreme Spirit; स्थित्वास्यामन्तकाले$पि ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति Bg.2.72.
    -2 = ब्रह्मानन्द q. v.; तं ब्रह्मनिर्वाणसमाधिमाश्रितम् Bhāg.4.6.39.
    -निष्ठ a. absorbed in or intent on the contemplation of the Supreme Spirit; ब्रह्मनिष्ठस्तथा योगी पृथग्भावं न विन्दति Aman. Up.1.31. (
    -ष्ठः) the mulberry tree.
    -नीडम् the resting-place of Brahman.
    -पदम् 1 the rank or position of a Brāhmaṇa.
    -2 the place of the Supreme Spirit.
    -पवित्रः the Kuśa grass.
    -परिषद् f. an assembly of Brāhmṇas.
    -पादपः, -पत्रः the Palāśa tree.
    -पारः the final object of all sacred knowledge.
    -पारायणम् a complete study of the Vedas, the entire Veda; याज्ञवल्क्यो मुनिर्यस्मै ब्रह्मपारायणं जगौ U.4.9; Mv.1.14.
    -पाशः N. of a missile presided over by Brahman; अबध्नादपरिस्कन्दं ब्रह्मपाशेन विस्फुरन् Bk.9.75.
    -पितृ m. an epithet of Viṣṇu.
    -पुत्रः 1 a son of Brahman.
    -2 N. of a (male) river which rises in the eastern extremity of the Himālaya and falls with the Ganges into the Bay of Bengal.
    (-त्रा) 1 a kind of vegetable poison.
    -2 See ब्रह्मपुत्रः (2). (
    -त्री) an epithet of the river Sarasvatī.
    -पुरम् the heart; दिव्ये ब्रह्मपुरे ह्येष व्योम्न्यात्मा प्रतिष्ठितः Muṇḍ.2.2.7.
    -2 the body; Ch. Up.
    -पुरम्, -पुरी 1 the city of Brahman (in heaven).
    -2 N. of Benares.
    -पुराणम् N. of one of the eighteen Purāṇas.
    -पुरुषः a minister of Brahman (the five vital airs).
    -प्रलयः the universal destruction at the end of one hundred years of Brahman in which even the Supreme Being is supposed to be swallowed up.
    -प्राप्तिः f. absorp- tion into the Supreme spirit.
    -बलम् the Brahmani- cal power.
    -बन्धुः 1 a contemptuous term for a Brāh- maṇa, an unworthy Brāhmaṇa (cf. Mar. भटुर्गा); वस ब्रह्मचर्यं न वै सोम्यास्मत्कुलीनो$ननूज्य ब्रह्मबन्धुरिव भवतीति Ch. Up.6.1.1; ब्रह्मबन्धुरिति स्माहम् Bhāg.1.81.16; M.4; V.2.
    -2 one who is a Brāhmaṇa only by caste, a nominal Brāhmaṇa.
    -बिन्दुः a drop of saliva sputtered while reciting the Veda.
    -बीजम् 1 the mystic syllable om; मनो यच्छेज्जितश्वासो ब्रह्मबीजमविस्मरन् Bhāg.2.1.17.
    -2 the mulberry tree.
    -ब्रुवः, -ब्रुवाणः one who pretends to be a Brāhmaṇa.
    -भवनम् the abode of Brahman.
    -भागः 1 the mulberry tree.
    -2 the share of the chief priest; अथास्मै ब्रह्मभागं पर्याहरन्ति Śat. Br.
    -भावः absorp- tion into the Supreme Spirit
    -भावनम् imparting religious knowledge; छेत्ता ते हृदयग्रन्थिमौदर्यो ब्रह्मभावनः Bhāg.3.24.4.
    -भिद् a. dividing the one Brahma into many.
    -भुवनम् the world of Brahman; आ ब्रह्म- भुवनाल्लोकाः पुनरावर्तिनो$र्जुन Bg.8.16.
    -भूत a. become one with Brahma, absorbed into the Supreme Spirit; आयुष्मन्तः सर्व एव ब्रह्मभूता हि मे मताः Mb.1.1.14.
    -भूतिः f. twilight.
    -भूमिजा a kind of pepper.
    -भूयम् 1 identity with Brahma, absorption or dissolution into Brahma, final emancipation; स ब्रह्मभूयं गतिमागजाम R.18.28; ब्रह्मभूयाय कल्पते Bg.14.26; Ms.1.98.
    -2 Brahmanahood, the state or rank of a Brāhmaṇa. धृष्टाद्धार्ष्टमभूत् क्षत्र ब्रह्मभूयं गतं क्षितौ Bhāg.9.2.17.
    -भूयस n. absorption into Brahma.
    -मङ्गलदेवता an epithet of Lakshmī.
    -महः a festival in honour of Brāhmaṇas.
    -मित्र a. having Brāhmaṇas for friends.
    -मीमांसा the Vedānta philosophy which inquires into the nature of Brahma or Supreme Spirit.
    -मुहूर्तः a particular hour of the day.
    -मूर्ति a. having the form of Brahman.
    -मूर्धभृत् m. an epithet of Śiva.
    -मेखलः the Munja plant.
    -यज्ञः one of the five daily Yajñas or sacrifices (to be performed by a householder), teaching and reciting the Vedas; अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः Ms.3.7 (अध्यापनशब्देन अध्य- यनमपि गृह्यते Kull.)
    -योगः cultivation or acquisition of spiritual knowledge.
    -योनि a.
    1 sprung from Brahman; गुरुणा ब्रह्मयोनिना R.1.64. (
    -निः) f.
    1 original source in Brahman.
    -2 the author of the Vedas or of Brahman; किं पुनर्ब्रह्मयोनेर्यस्तव चेतसि वर्तते Ku.6.18. ˚स्थ a. intent on the means of attaining sacred knowledge; ब्राह्मणा ब्रह्मयोनिस्था ये स्वकर्मण्यवस्थिताः Ms.1.74.
    -रत्नम् a valuable present made to a Brāhmaṇa.
    -रन्ध्रम् an aperture in the crown of the head through which the soul is said to escape on its leaving the body; आरोप्य ब्रह्मरन्ध्रेण ब्रह्म नीत्वोत्सृजेत्तनुम् Bhāg.11.15.24.
    -राक्षसः See ब्रह्मग्रह; छिद्रं हि मृगयन्ते स्म विद्वांसो ब्रह्मराक्षसाः Rām. 1.8.17.
    -रवः muttering of prayers.
    -रसः Brahma's savour. ˚आसवः Brahma's nectar.
    -रातः an epithet of Śuka; Bhāg.1.9.8.
    -रात्रः early dawn.
    -रात्रिः an epithet of Yājñavalkya, (wrong for ब्रह्मरातिः)
    -राशिः 1 the whole mass or circle of sacred know- ledge.
    -2 an epithet of Paraśurāma.
    -3 a particular constellation.
    -रीतिः f. a kind of brass.
    -रे(ले)खा -लिखितम्, -लेखः lines written by the creator on the forehead of a man which indicate his destiny, the predestined lot of any man.
    -लोकः the world of Brahman.
    -लौकिक a. inhabiting the ब्रह्मलोक.
    -वक्तृ m. an expounder of the Vedas.
    -वद्यम् knowledge of Brahma.
    -वधः, -वध्या, -हत्या the murder of a Brāh- maṇa.
    -वर्चस् n.,
    -वर्चसम् 1 divine glory or splendour, spiritual pre-eminence or holiness resulting from sacred knowledge; स य एवमेतद्रथन्तरमग्नौ प्रोतं वेद ब्रह्मवर्चस्यन्नादो भवति Ch. Up.2.12.2; (तस्य) हेतुस्त्वद्ब्रह्मवर्चसम् R.1.63; Ms.2.37;4.94.
    -2 the inherent sanctity or power of a Brāhmaṇa; Ś.6.
    -वर्चसिन्, -वर्चस्विन् a. holy or sanctified by spiritual pre-eminence, holy; अपृथग्धीरुपा- सीत ब्रह्मवर्चस्व्यकल्मषः Bhāg.11.17.32. (-m.) an eminent or holy Brāhmaṇa; ब्रह्मवर्चस्विनः पुत्रा जायन्ते शिष्टसंमताः Ms. 3.39.
    -वर्तः see ब्रह्मावर्त.
    -वर्धनम् copper.
    -वाच् f. the sacred text.
    -वादः a discourse on the sacred texts; ब्रह्मवादः सुसंवृत्तः श्रुतयो यत्र शेरते Bhāg.1.87.1.
    -वादिन् m.
    1 one who teaches or expounds the Vedas; U.1; Māl.1.
    -2 a follower of the Vedānta philosophy; तस्याभिषेक आरब्धो ब्राह्मणैर्ब्रह्मवादिभिः Bhāg.4.15.11. (
    -नी) an epithet of Gāyatrī; आयाहि वरदे देवि त्र्यक्षरे ब्रह्मवादिनि Gāyatryāvāhanamantra.
    -वासः the abode of Brāhma- ṇas.
    -विद्, -विद a.
    1 knowing the Supreme Spirit; ब्रह्मविद् ब्रह्मैव भवति. (-m.) a sage, theologian, philosopher.
    -विद्या, -वित्त्वम् knowledge of the Supreme Spirit. ब्रह्मविद्यापरिज्ञानं ब्रह्मप्राप्तिकरं स्थितम् Śuka. Up.3.1.
    -विन्दुः see ब्रह्मबिन्दु.
    -विवर्धनः an epithet of Indra.
    -विहारः a pious conduct, perfect state; Buddh.
    -वीणा a particular Vīṇā.
    -वृक्षः 1 the Palāśa tree.
    -2 the Udumbara tree.
    -वृत्तिः f. livelihood of a Brāhmaṇa; ब्रह्मवृत्त्या हि पूर्णत्वं तया पूर्णत्वमभ्यसेत् Tejobindu Up.1.42.
    -वृन्दम् an assemblage of Brāhmaṇas.
    -वेदः 1 knowledge of the Vedas.
    -2 monotheism, knowledge of Brahma.
    -3 the Veda of the Brāhmaṇas (opp. क्षत्रवेद).
    -4 N. of the Atharvaveda; ब्रह्मवेदस्याथर्वर्णं शुक्रमत एव मन्त्राः प्रादु- र्बभूवुः Praṇava Up.4.
    -वेदिन् a. knowing the Vedas; cf. ब्रह्मविद्.
    -वैवर्तम् N. of one of the eighteen Purāṇas
    -व्रतम् a vow of chastity.
    -शल्यः Acacia Arabica (Mar. बाभळ).
    -शाला 1 the hall of Brahman.
    -2 a place for reciting the Vedas.
    -शासनम् 1 a decree addressed to Brāhmaṇas.
    -2 a command of Brahman.
    -3 the command of a Brāhmaṇa.
    -4 instruction about sacred duty.
    -शिरस्, -शीर्षन् n. N. of a particular missile; अस्त्रं ब्रह्मशिरस्तस्मै ततस्तोषाद्ददौ गुरुः Bm.1.649.
    -श्री N. of a Sāman.
    -संसद् f. an assembly of Brāh- maṇas.
    -संस्थ a. wholly devoted to the sacred know- ledge (ब्रह्म); ब्रह्मसंस्थो$मृतत्वमेति Ch. Up.2.23.1.
    -सती an epithet of the river Sarasvatī.
    -सत्रम् 1 repeating and teaching the Vedas (= ब्रह्मयज्ञ q. v.); ब्रह्मसत्रेण जीवति Ms.4.9; ब्रह्मसत्रे व्यवस्थितः Mb.12.243.4.
    -2 medita- tion of Brahma (ब्रह्मविचार); स्वायंभुव ब्रह्मसत्रं जनलोके$भवत् पुरा Bhāg.1.87.9.
    -3 absorption into the Supreme Spirit.
    -सत्रिन् a. offering the sacrifice of prayer.
    -सदस् n. the residence of Brahman.
    -सभा the hall or court of Brahman.
    -संभव a. sprung or coming from Brahman. (
    -वः) N. of Nārada.
    -सर्पः a kind of snake.
    -सवः distillation of Soma.
    -सायुज्यम् com- plete identification with the Supreme Spirit; cf. ब्रह्मभूय.
    -सार्ष्टिता identification or union or equality with Brahma; Ms.4.232.
    -सावर्णिः N. of the tenth Manu; दशमो ब्रह्मसावर्णिरुपश्लोकसुतो महान् Bhāg.8.13.21.
    -सुतः 1 N. of Nārada, Marīchi &c.
    -2 a kind of Ketu.
    -सुवर्चला f.
    1 N. of a medicinal plant (ब्राह्मी ?).
    -2 an infusion (क्वथितमुदक); पिबेद् ब्रह्मसुवर्चलाम् Ms.11.159.
    -सूः 1 N. of Aniruddha.
    -2 N. of the god of love.
    -सूत्रम् 1 the sacred thread worn by the Brāhmaṇas or the twice-born (द्विज) over the shoulder; Bhāg. 1.39.51.
    -2 the aphorisms of the Vedānta philosophy by Bādarāyaṇa; ब्रह्मसूत्रपदैश्चैव हेतुमद्भिर्विनिश्चितैः Bg.13.4.
    -सूत्रिन् a. invested with the sacred thread.
    -सृज् m. an epithet of Śiva.
    -स्तम्बः the world, universe; ब्रह्मस्तम्बनिकुञ्जपुञ्जितघनज्याघोषघोरं धनुः Mv.3.48.
    -स्तेयम् acquiring holy knowledge by unlawful means; स ब्रह्मस्तेयसंयुक्तो नरकं प्रतिपद्यते Ms.2.116.
    -स्थली a place for learning the Veda (पाठशाला);...... ब्रह्मस्थलीषु च । सरी- सृपाणि दृश्यन्ते... Rām.6.1.16.
    -स्थानः the mulberry tree.
    -स्वम् the property or possessions of a Brāhmaṇa; परस्य योषितं हृत्वा ब्रह्मस्वमपहृत्य च । अरण्ये निर्जले देशे भवति ब्रह्मराक्षसः ॥ Y.3.212. ˚हारिन् a. stealing a Brāhmaṇa's property.
    -स्वरूप a. of the nature of the Supreme Spirit.
    -हत्या, -वधः Brahmanicide, killing a Brāh- maṇa; ब्रह्महत्यां वा एते घ्नन्ति Trisuparṇa. हन् a. murderer of a Brāhmaṇa; ब्रह्महा द्वादश समाः कुटीं कृत्वा वने वसेत् Ms.11.72.
    -हुतम् one of the five daily Yajñas or sacrifices, which consists in offering the rites of hospitality to guests; cf. Ms.3.74.
    -हृदयः, -यम् N. of a star (Capella).

    Sanskrit-English dictionary > ब्रह्मन् _brahman

  • 8 स्थानम् _sthānam

    स्थानम् [स्था-ल्युट्]
    1 The act of standing or remaining, stay, continuance, residence; न किल भवतां देव्याः स्थानं गृहे$भिमतं ततः U.3.32.
    -2 Being fixed or stationary.
    -3 A state, condition; स्थानत्रयात्परं प्राप्तं ब्रह्मभूतमविक्रियम् Bhāg.1.18.26.
    -4 A place, spot, site, locality; अक्षमालामदत्त्वास्मात्स्थानात्पदात्पदमपि न गन्तव्यम् K.
    -5 Station, situation, position.
    -6 Relation, capacity; पितृस्थाने 'in the place or capacity of a father'; भक्ष्यस्थाने Pt.2.26.
    -7 An abode, a house, dwelling-house; स एव (नक्रः) प्रच्युतः स्थानाच्छुनापि परिभूयते Pt.3.46.
    -8 (a) A country, region, district. (b) A town, city.
    -9 Office, rank, dignity; अमात्यस्थाने नियोजितः.
    -1 Object; गुणाः पूजास्थानं गुणिषु न च लिङ्गं न च वयः U.4.11.
    -11 An occasion, a matter, subject, cause; पराभ्यूहस्थानाःयपि तनुतराणि स्थगयति Māl.1.14; स्थानं जरापरिभवस्य तदेव पुंसाम् Subhāṣ; so कलह˚, कोप˚, विवाद˚ &c.
    -12 A fit or proper place; स्थानेष्वेव नियोज्यन्ते भृत्याश्चाभरणानि च Pt. 1.72.
    -13 A fit or worthy object; स्थाने खलु सज्जति दृष्टिः M.1; see स्थाने also.
    -14 The place or organ of utter- ance of any letter; (these are eight:-- अष्टौ स्थानानि वर्णानामुरः कण्ठः शिरस्तथा । जिह्वामूलं च दन्ताश्च नासिकौष्ठौ च तालु च Śik.13.)
    -15 A holy place.
    -16 An altar.
    -17 A place in a town, square, court.
    -18 The place or sphere assigned after death to per- sons according as they perform or neglect their pres- cribed duties.
    -19 (In politics, war &c.) The firm at- titude or bearing of troops, standing firm so as to repel a charge; स्थाने युद्धे च कुशलानभीरुनविकारिणः Ms.7.19.
    -2 A halt.
    -21 A stationary condition, a neutral or middle state; स्थानं वृद्धिः क्षयश्चैव त्रिवर्गश्चैव दण्डजः Mb.12.59. 31.
    -22 That which constitutes the chief strength or the very existence of a kingdom, a stamina of a king- dom; i.e. army, treasure, town, and territory; Ms.7. 56 (where Kull. renders स्थानं by दण्डकोषपुरराष्ट्रात्मकं चतुर्विधम्).
    -23 Likeness, resemblance.
    -24 Part or divi- sion of a work, section, chapter &c.
    -25 The character or part of an actor.
    -26 Interval, opportunity, leisure.
    -27 (In music) A note, tone, modulation of the voice; तौ तु गान्धर्वतत्त्वज्ञौ स्थानमूर्च्छनकोविदौ Rām.1.4.1 (com.- 'यदूर्ध्वं हृदयग्रन्थे कपोलफलकादधः । प्राणसंचारणस्थानं स्थानमित्यभि- धीयते ॥...... इति शाण्डिल्यः).
    -28 A pose, posture (of ar- chers etc.).
    -29 An order of the life (आश्रम); मैत्रेयीति होवाच याज्ञवल्क्य उद्यास्यन्वा अरे$हमस्मात् स्थानादस्मि Bṛi. Up.2. 4.1.
    -3 Ground (भूमि); स्थानासनिनो भूमि-पाषाण-सिकता- शर्करा-वालुका-भस्मशायिनः Mb.12.192.1.
    -31 Sustenance, maintenance; यच्चेदं प्रभवः स्थानं भूतानां संयमो यमः । स्वभावेनैव वर्तन्ते द्वन्द्वसृष्टानि भूरिशः ॥ Mb.12.238.2 (com. स्थानं पोषणम्).
    -32 A mode or attitude in fighting; अस्त्रयन्त्राणि चित्राणि स्थानानि विविधानि च Mb.9.57.18.
    -33 Storage (of goods); आगमं निर्गमं स्थानं तथा वृद्धिक्षयावुभौ । विचार्य सर्वपण्यानां कारयेत् क्रयविक्रयौ ॥ Ms.8.41.
    -34 A state of perfect tranquil- lity.
    -35 Any organ of sense.
    -36 Shape, form, appea- rance (as of the moon).
    -37 An astronomical mansion.
    -Comp. -अधिकारः the superintendence of a shrine; Inscr.
    -अध्यक्षः 1 a local governor.
    -2 the superin- tendent of a place.
    -3 a watchman, police-officer.
    -आसनम् n. du. standing and sitting down.
    -आसेधः confinement to a place, imprisonment, arrest; cf. आसेध.
    -चञ्चला Ocimum Pilosum (Mar. तुकुमराई).
    -कुटिकासनम् leaving the house or any abode (स्थावरगृहत्याग); शिरसो मुण्डनाद्वापि न स्थानकुटिकासनात् Mb.3.2.14.
    -चिन्तकः a kind of quarter-master.
    -च्युत see स्थानभ्रष्ट.
    -टिप्पटिका the daily account; Śukra 3.369.
    -दप्ति (in augury) inauspicious on account of situation.
    -पालः a watch- man, sentinel, policeman; Y.2.173.
    -भूमि f. a dwel- ling-place, mansion.
    -भ्रष्ट a. ejected from an office, displaced, dismissed, out of employ.
    -माहात्म्यम् 1 the greatness or glory of any place.
    -2 a kind of divine virtue or uncommon sanctity supposed to be inherent in a sacred spot.
    -मृगः N. of certain animals (such as turtle, crocodile &c.).
    -योगः assignment of proper places; द्रव्याणां स्थानयोगांश्च क्रयविक्रयमेव च Ms.9.332.
    -विभागः (in alg.) subdivision of a number according to the position of its figures.
    -स्थ a. being in one's abode, at home.

    Sanskrit-English dictionary > स्थानम् _sthānam

  • 9 हृदयम् _hṛdayam

    हृदयम् 1 The heart, soul, mind; हृदये दिग्धशरैरिवाहतः Ku.4.25; so अयोहृदयः R.9.9; पाषाणहृदय &c.
    -2 The bosom, chest, breast; बाणभिन्नहृदया निपेतुषी R.11.19.
    -3 Love, affection.
    -4 The interior or essence of anything.
    -5 The secret science; अश्व˚, अक्ष˚ &c.; ऋतुपर्णो नलसखो यो$श्वविद्यामयान्नलात् । दत्वा$क्षहृदयं चास्मै सर्वकामस्तु तत्सुतः ॥ Bhag.9.9.17.
    -6 True or divine knowledge.
    -7 The Veda.
    -8 Wish, intention; एवं विरिञ्चादिभिरीडितस्तद्विज्ञाय तेषां हृदयं तथैव Bhāg.8.6.16.
    -9 = अहंकारम् q. v.; मनो विसृजते भावं बुद्धिरध्यवसायिनी । हृदयं प्रियाप्रिये वेद त्रिविधा कर्मचोदना Mb.12.248.1.
    -Comp. -आत्मन् m. a heron.
    -आविध् a. heart-rending, heart-piercing; रोचनैर्भूषितां पम्पामस्माकं हृदयाविधम् Bk.6.73.
    -ईशः, -ईश्वरः a husband. (
    -शा, -री f.)
    1 a wife.
    -2 a mistress.
    -उदङ्कः heaving of the heart.
    -उद्वेष्टनम् contraction of the heart.
    -उन्मादकर a. bewitching hearts.
    -कम्पः tremor of the heart, palpitation.
    -क्लमः weakness of the heart.
    -क्षोभः agitation of the heart.
    -ग्रन्थिः anything which binds the soul or grieves the heart (as अविद्यारूपसंसार- बन्धन); भिद्यते हृदयग्रन्थिश्छिद्यन्ते सर्वसंशयाः Muṇd.2.2.8.
    -ग्रहः spasm of the heart.
    -ग्राहिन् a. heart-captivating.
    -चोरः one who steals the heart or affections.
    -छिद् a. heart-rending, heart-piercing.
    -जः a son.
    -ज्ञ a. knowing the heart or its secret.
    -दाहिन् a. heart-burning.
    -दीपः, -दीपकः N. of a glossary of materia medica by Vopadeva.
    -दौर्बल्यम् faint-heartedness.
    -पुरुषः beating of the heart.
    -प्रमाथिन् a. agitating the heart; क्व रुजा हृदयप्रमाथिनी क्व च ते विश्वसनीयमायुधम् M.3.1.
    -प्रस्तर a. cruel.
    -रज्जुः (in geom.) a central line.
    -रोगः, -शल्यम् a thorn or wound in the heart, a heart- disease; P.VI.3.51; समुत्खाता नन्दा नव हृदयशल्या इव भुवः Mu.1.13.
    -लेखः 1 knowledge.
    -2 heart-ache, anxiety.
    -विध्, -वेधिन् a. heart-piercing.
    -विरोधः oppression of the heart.
    -वृत्ति f. disposition of the heart.
    -शैथिल्यम् depression, faintheartedness.
    -शोषण a. heart-withering.
    -संघट्टः paralysis of the heart.
    -संमित a. breast-high.
    -स्थ a. being or cherished in the heart.
    -स्थानम् the breast, bosom.

    Sanskrit-English dictionary > हृदयम् _hṛdayam

См. также в других словарях:

Поделиться ссылкой на выделенное

Прямая ссылка:
… Нажмите правой клавишей мыши и выберите «Копировать ссылку»