षडङ्घ्रि

n. sg. the six principal parts of the body (viz. the two arms, two legs, head, andﾠ waist) L. ;

n. the body consisting of six parts L.

f. a six-limbed i.e. complete army Mn. Kāv. Kām.

(Pat. on Pāṇ. 1-4, 18 Vārtt. 1) orﾠ (id. on Pāṇ. 5-3, 84 Vārtt. 4)

(id. on Pāṇ. 5-3, 84 Vārtt. 4)

m. « having six feet», a bee Kāv. etc.

mfn. full of humming bees BhP.

in comp. for shash

षष् num. a. (used in pl., nom. षट्; gen. षण्णाम्) Six; तेषां त्ववयवान् सूक्ष्मान् षण्णामप्यमितौजसाम् Ms.1.16;8.43.

-Comp. -अंशः (ष़डंशः) a sixth part.

-अक्षीणः (षडक्षीणः) a fish.

-अङ्गम् (ष़डङ्गम्) 1 (a) six parts of the body taken collectively: जङ्घे बाहू शिरो मध्यं षडङ्गमिदमुच्यते । (b) The other six parts of the body are 'हृदयशिरःशिखा- नेत्रकवचास्त्राणि' as in Māl.5.2 (नित्यं न्यस्तषडङगचक्रनिहितं हृत्पद्यमध्योदितम्); cf. com. on the verse.

-2 the six works auxiliary to the Veda; शिक्षा कल्पो व्याकरणं निरुक्तं छन्दसां चितिः । ज्योतिषामयनं चैव षडङ्गो वेद उच्यते ॥ see वेदाङ्ग also. ˚विद् knowing the six वेदाङ्गs; Ms.3.145.

-3 six auspicious things, i. e. the six things obtained from a cow; गोमूत्रं गोमयं क्षीरं सर्पिर्दधि च रोचना । षडङ्गमेतन्माङ्गल्यं पठितं सर्वदा गवाम् ॥

-3 any set of six articles.

˚जत् m. N. of Viṣṇu.

-अङ्घ्रिः (षडङ्घ्रिः) a bee; किमिह बहु षडङ्घ्रे गायसि त्वम् Bhāg.1.47.14.; Śi.1.4.

-अधिक a. (

-षडधिक) exceeded by six; षडधिकदशनाडीचक्रमध्यस्थितात्मा Māl.5.1.

-अभिज्ञः (षडभिज्ञः) a Buddhist deified saint.

-अशीत (षडशीत) eighty-sixth.

-अशीतिः f.

(-ष़डशीतिः) 1 eighty-six.

-2 N. of the four passages of the sun from one zodiacal sign to the other; L. D. B.

-अष्टकम् (in astr.) a particular Yoga.

-अहः (ष़डहः) a period of six days.

-आननः, -वक्त्रः, -वदनः, (षडाननः, षड्वक्त्रः, षड्वदनः) epithets of Kārtikeya; षडाननापीतपयोधरासु नेता चमूनामिव कृत्तिकासु R.14.22.

-आम्नायः (षडाम्नायः) the six-fold Tantra.

-ऊर्मिः the six waves of existence.

-ऊषणम् (ष़डूषणम्) six spices taken collectively; पञ्चकोलं समरिचं षडूषणमुदाहृतम्.

-ऋतुः m. pl. the six seasons (i. e. वसन्त, ग्रीष्म, वर्षा, शरद्, हेमन्त and शिशिर).

-कर्ण a. (

-षट्कर्ण) heard by six ears; i. e. by a third person other than the speaker and the person spoken to; told to more than one listener (as a counsel, secret &c.); षट्कर्णो भिद्यते मन्त्रः Pt.1.99. (

-र्णः) a kind of lute.

-कर्मन् n.

(षट्कर्मन्) 1 the six acts or duties enjoined on a Brāhmaṇa; they are अध्यापनमध्ययनं यजनं याजनं तथा । दानं प्रतिग्रहश्चैव षट्कर्माण्यग्र- जन्मनः ॥ Ms.1.75.

-2 the six acts allowable to a Brāhmaṇa for his subsistence:- उच्छं प्रतिग्रहो भिक्षा वाणिज्यं पशुपालनम् । कृषिकर्म तथा चेति षट्कर्माण्यग्रजन्मनः ॥.

-3 the six acts that may be performed by means of magic:- शान्ति, वशीकरण, स्तम्भन, विद्वेष, उच्चाटन and मरण.

-4 the six acts belonging to the practice of Yoga:- धौतिर्वस्ती तथा नेती नौलिकी (नौलिकः) त्राटकस्तथा । कपालभाती चैतानि षट्कर्माणि समाचरेत् ॥ (-m.)

1 a Brāhmaṇa skilled in the above six acts.

-2 one well-versed in the Tantra magical rites.

-कोण a. (

-षट्कोण) hexangular.

(-णम्) 1 a hexagon.

-2 the thunderbolt of Indra.

-3 a diamond.

-गया the sixfold gayā; गयागजो गयादित्यो गायत्री च गदाधरः । गया गयासुरश्चैव षड्गया मुक्तिदायकाः ॥

-गवम् (षड्गवम् 1 a team or yoke of six oxen.

-2 a yoke of six (sometimes after the names of other animals); i. e. हस्ति˚, अश्व˚ 'six elephants, horses &c.'.

-गवीय a. drawn by six oxen; न यद्वहेच्छकटं षड्गवीयम् Mb.8.76.17.

-गुण a.

(-षड्गुण) 1 sixfold.

-2 having six attributes.

(-णम्) 1 an assem- blage of six qualities.

-2 the six expedients to be used by a king in foreign politics; see under गुण (21); cf. षाड्गुण्य also.

-ग्रन्थः a kind of Karañja tree.

-ग्रन्थि n. (

-षड्ग्रन्थि) the root of long pepper.

-ग्रन्थिका (षड्- ग्रन्थिका) zedoary (शठी).

-चक्रम्, (षट्चक्रम्) the six my- stical circles of the body, i. e. मूलाधार, स्वाधिष्ठान, मणिपूर, अनाहत, विशुद्ध and आज्ञाख्य.

-चत्वारिंशत् (षट्चत्वारिंशत्) forty-six.

-चरणः (षट्चरणः) -1 a bee.

-2 a locust.

-3 a louse.

-जः, (ष़ड्जः) the fourth (or first according to some) of the seven primary notes of the Indian gamut; so called because it is derived from the six organs: नासां कण्ठमुरस्तालु जिह्वां दताञ्श्च संस्पृशन् । षड्जः सञ्जायते (षढ्भ्यः संञ्जायते) यस्मात्तस्मात् षड्ज इति स्मृतः ॥ it is said to resemble the note of peacocks; षड्जं रौति मयूरस्तु Nārada; षड्जसंवादिनीः केकाः द्विधा भिन्नाः शिखण्डिभिः R.1.39.

-तन्त्री N. of the six philosophical systems.

-त्रिंशत् f. (

-षट्त्रिंशत्) thirty-six; (

-षट्रत्रिंश a. thirtysixth).

-तिलिन् m. one performing six acts with sesamum seeds; तिलोद्वतीं तिलस्नायी तिलहोमी तिलप्रदः । तिलभुक् तिलवापी च षट्तिली नावसीदति ॥

-दर्शनम् (षड्दर्शनम्) the six principal systems of Hindu philosophy; they are: सांख्य, योग, न्याय, वैशेषिक, मीमांसा and वेदान्त. (

-नः) one conversant with the above six systems.

-दीर्घः the six long vowels: आ, ई, ऊ, ऐ, औ.

-दुर्गम्, (षड्दुर्गम्) the six kinds of forts taken collectivelly; धन्वदुर्गं महीदुर्गं गिरिदुर्गं तथैव च । मनुष्यदुर्गं मृद्दुर्गं वनदुर्गमिति क्रमात् ॥

-नवतिः f. (

-षण्णवतिः) ninety-six.

-पञ्चाशत् f. (

-षट्पञ्चाशत्) fifty-six.

-पदः (षट्पदः) 1 a bee; न पङ्कजं तद्यदलीनषट्पदं न षट्पदो$सौ न जुगुञ्ज यः कलम् Bk.2.19; Ku.5.9; R.6.69.

-2 a louse.

-3 a verse consisting of six padas. ˚अथितिः

1 the mango tree.

-2 the Champaka tree. ˚आनन्दवर्धनः the Aśoka or Kiṅkirāta tree. ˚ज्य a. having bees for the bow-string (as the bow of Cupid); प्रायश्चापं न वहति भयान्मन्मथः षट्पदज्यम् Me.75. ˚प्रियः the tree called नाग- केशर.

-पदी (षट्पदी) 1 a stanza consisting of six lines.

-2 a female bee.

-3 a louse.

-4 the six states ('यो$शनायापिपासे शोकं मोहं जरां मृत्युमत्येति' इति श्रुत्युक्ताः Mb. 3.314.9 Com.):-- hunger, thrist, sorrow, disordered intellect, old age and death; other version is:-- कामक्रोधौ लोभमोहौ मदमानौ च षट्पदी ।.

-पादः (षट्पादः) a bee.

-प्रज्ञः, (षट्प्रज्ञः) 1 one who is well acquainted with six subjects i. e. the four Puruṣārthas or objects of human existence, the nature of the world, and the nature of the Supreme Sprit; धर्मार्थकाममोक्षेषु लोक- तत्त्वार्थयोरपि । षट्सु प्रज्ञा तु यस्यासौ षट्प्रज्ञः परिकीर्तितः ॥

-2 a lustful or licentious man.

-3 a good-hearted neighbour.

-बिन्दुः (षड्बिन्दुः) an epithet of Viṣṇu.

-भागः (षड्भागः) a sixth part, one-sixth; तपःषड्भागमक्षय्यं ददत्यारण्यका हि नः Ś.2.14; Ms.7.131;8.33.

-भाववादिन् a maintainer of the theory of the six भावs (i. e. द्रव्य, गुण, कर्मन्, सामान्य, विशेष and समवाय).

-भुज a.

(-षड्भुज) 1 six-armed.

-2 six-sided, hexagonal. (

-जः) a hexa- gon.

(-जा) 1 an epithet of Durgā.

-2 the water- melon.

-मतस्थापकः (षण्मतस्थापकः) N. of Śaṁkarāchārya.

-मासः (षण्मासः) a period of six months. ˚निचय a. one who has a store (of food) sufficient for six months; Ms.6.18.

-मासिक a. (

-षण्मासिक) half-yearly, occurring every six months.

-मुखः (षण्मुखः) an epithet of Kārtikeya; स गुणानां बलानां च षण्णां षण्मुख- विक्रमः R.17.67; Mv.1.33. (खा) a water-melon.

-रसम्, -रसाः (m. pl.) (

-षड्रसम् &c.) the six flavours taken collectively; see under रस.

-रात्रम् (षड्रात्रम्) a period of six nights.

-रेखा, (षड्रेखा) a water-melon.

-वर्गः (षड्वर्गः) 1 an aggregate of six things.

-2 espe- cially, the six enemies of mankind; (also called षड्रिपु); कामः क्रोधस्तथा लोभो मदमोहौ च मत्सरः; कृतारिषड्वर्गजयेन Ki.1 9; व्यजेष्ठ षड्वर्गम् Bk.1.2.

-3 the five senses and Manas.

-र्विशम् N. of a Brāhmaṇa belonging to the Sāma Veda.

-विंशतिः f. (

-षड्विंशतिः)twenty-six; (

-षड्विंश twentysixth).

-विध (षड्विध) a. of six kinds, sixfold; षड्विधं बलमादाय प्रतस्थे दिग्जिगीषया R.4.26.

-शास्त्रिन् m. one conversant with the six Śāstras or darśanas.

-षष्टिः f. (

-षट्षष्टिः) sixty-six.

-सप्ततिः (षट्सप्ततिः) seventy-six.

अङ्गम् [अम् गत्यादौ बा˚ -गन्; according to Nir. अङ्ग, अङ्ग- नात् अञ्चनात् वा]

1 The body.

-2 A limb or member of the body; शेषाङ्गनिर्माणविधौ विधातुः Ku.1.33; क्लेशस्याङ्गमदत्वा Pt.5. 32 without undergoing troubles; इति स्वप्नोपमान्मत्वा कामान्मा गास्तदङ्गताम् । Ki.11.34 do not be influenced or swayed by them (do not be subject to them)

-3 (a.) A division or department (of anything), a part or portion, as of a whole; as सप्ताङ्गम् राज्यम्, चतुरङ्गम् बलम्, चतुःषष्ट्ष्ट्यङ्गम् ज्योतिः- शास्त्रम् see the words; गीताङ्गानाम् Pt.5.56; यज्ञश्चेत्प्रतिरुद्धःस्या- देकेनाङ्गेन यज्वनः Ms.11.11. (Hence) (b.) A supple- mentary or auxiliary portion, supplement; षडङ्ग or साङ्ग वेदः A peculiar use of the word अङ्ग in masculine gender may here be noted वेदांश्चैव तु वेदाङ्गान् वेदान्तानि तथा स्मृतीः । अधीत्य ब्राह्मणः पूर्वं शक्तितो$न्यांश्च संपठेत् Bṛhadyogiyājñaval- kya Smṛiti 12.34. (c.) A constituent part, essential requisite or component; सर्वैर्बलाङ्गैः R.7.59; तदङ्गमग्ऱ्यं मघवन् महाक्रतो R.3.46. (d.) An attributive or secondary part; secondary, auxiliary or dependent member (serving to help the principal one) (opp. प्रधान or अङ्गिन्); अङ्गी रौद्र- रसस्तत्र सर्वे$ङ्गानि रसाः पुनः S. D.517; अत्र स्वभावोक्तिरुत्प्रेक्षाङ्गम् Malli. on Ki 8.26. (e.) An auxiliary means or expe- dient (प्रधानोपयोगी उपायः or उपकरणम्); सर्वकार्यशरीरेषु मुक्त्वा- ङ्गस्कन्धपञ्चकम् । मन्त्रो योध इवाधीर सर्वाङ्गैः संवृतैरपि ॥ Śi.2.28-29; See अङ्गाङ्गि, पञ्चाङ्ग also ( the angas of the several sciences or departments of knowledge will be given under those words).

-4 (Gram.) A name for the base of a word; यस्मात्प्रत्ययविधिस्तदादिप्रत्यये अङ्गम् P.I.4.13; यः प्रत्ययो यस्मात्क्रियते तदादिशब्दस्वरूपं तस्मिन्प्रत्यये परे अङ्गसंज्ञं स्यात् Sk. The अङ्ग terminations are those of the nominative, and accusative singular and dual.

-5 (Drama) (a.) One of the sub-divisions of the five joints or sandhis in dramas; the मुख has 12, प्रतिमुख 13, गर्भ 12, विमर्ष 13 and उपसंहार 14, the total number of the angas being thus 64; for details see the words. (b.) The whole body of subordinate characters.

-6 (astr.) A name for the position of stars (लग्न), See अङ्गाधीश.

-7 A symbolical expression for the number six (derived from the six Vedāngas).

-8 The mind; हिरण्यगर्भाङ्गभुवं मुनिं हरिः Śi.1.1, See अङ्गज also.

-9 N. of the chief sacred texts of the jainas.

-ङ्गः (pl.) N. of a country and the people inhabiting it, the country about the modern Bhāgalpur in Bengal. [It lay on the south of Kauśikī Kachchha and on the right bank of the Ganges. Its capital was Champā, sometimes called Aṅgapurī Lomapādapurī, Karṇapurī or Mālinī. According to Daṇḍin (अङ्गेषु गङ्गातटे बहिश्चम्पायाः) and Hiouen Thsang it stood on the Ganges about 24 miles west of a rocky island. General Cunningham has shown that this description applies to the hill opposite Pātharghāṭā, that it is 24 miles east of Bhāgalpur, and that there are villages called Champanagar and Champapura adjoininng the last. According to Sanskrit poets the country of the Aṅgas lay to the east of Girivraja, the capital of Magadha and to the north- east or south-east of Mithilā. The country was in ancient times ruled by Karṇa] cf. अङ्गं गात्रा- न्तिकोपाय प्रतीकेष्वप्रधानके । देशभेदे तु पुंसि स्यात्...॥ Nm. -a.

1 Contiguous.

-2 Having members or divisions.

-Comp. -अङ्गि, [

अङ्गीभावः -अङगस्य अङ्गिनो भावः] the relation of a limb to the body, of the subordinate to the principal, or of that which is helped or fed to the helper or feeder (गौणमुख्यभावः, उपकार्येपकारकभावश्च); e. g. प्रयाज and other rites are to दर्श as its angas, while दर्श is to them the aṅgi; अङ्गाङ्गिभावमज्ञात्वा कथं सामर्थ्यनिर्णयः । पश्य टिट्टिभमात्रेण समुद्रो व्याकुलीकृतः ॥ H.2.138; अत्र वाक्ये समास- गतयोरुपमयोः साध्यसाधनभावात् ˚वेन सम्बन्धः Malli. on Ki.6.2; अविश्रान्तिजुषामात्मन्यङ्गाङ्गित्वं तु संकरः K.P.1. (अनुग्राह्यानुग्राह- कत्वम्).

-अधिपः, -अधीशः 1 lord of the Aṅgas, N. of Karṇa (cf. ˚राजः, ˚पतिः, ˚ईश्वरः, ˚अधीश्वरः).

-2 'lord of a लग्न', the planet presiding over it; (अङ्गाधिपे बलिनि सर्वविभूतिसम्पत्; अङ्गाधीशः स्वगेहे बुधगुरुकविभिः संयुतो वीक्षितो वा Jyotiṣa).

-अपूर्वम् effect of a secondary sacrificial act.

-कर्मन् n.

-क्रिया 1 besmearing the body with fragrant cosmetics, rubbing it &c. Dk.39.

-2 a supplementary sacrificial act.

-क्रमः the order of the performance with reference to the अङ्गs. The rule in this connection is that the अङ्गक्रम must conform to the मुख्यक्रम. cf. MS. 5.1.14.

-ग्रहः spasm; seizure of the body with some illness.

-ज-जात a. [अङ्गात् जायते जन्-ड]

1 produced from or on the body, being in or on the body, bodily; ˚जं रजः, ˚जाः अलङ्काराः &c.

-2 produced by a supple- mentary rite.

-3 beautiful, ornamental. (

-जः)

-जनुस् also

1 a son.

-2 hair of the body (n. also); तवोत्तरीयं करिचर्म साङ्गजम् Ki.18.32.

-3 love, cupid (अङ्गं मनः तस्मा- ज्जातः); intoxicating passion; अङ्गजरागदीपनात् Dk.161.

-4 drunkenness, intoxication.

-5 a disease. (

-जा) a daugh- ter. (

-जम्) blood, अङ्गजं रुधिरे$नङ्गे केशे पुत्रे मदे पुमान् । नागरे नखरे$पि स्यात्... । Nm.

-ज्वरः [अङ्गमङ्गम् अधिकृत्य ज्वरः] the disease called राजयक्ष्मा, a sort of consumption.

-दूष- णम् 1 the defects of the limbs; the penalties of a defec- tive construction; Māna.

-2 name of the 79th chapter.

-द्वीपः one of the six minor Dvīpas.

-न्यासः [अङ्गेषु मन्त्र- भेदस्य न्यासः] touching the limbs of the body with the hand accompanied by appropriate Mantras.

-पालिः f. [अङ्गं पाल्यते सम्बध्यते$त्र, अङ्ग-पाल्-इ] an embrace (probably a corruption of अङ्कपालि).

-पालिका = अङ्कपालि q. v.

-प्रत्यङ्गम् [समा. द्वन्द्व] every limb, large and small; ˚गानि पाणिना स्पृष्ट्वा K.167,72.

-प्रायश्चित्तम् [अङ्गस्य शुद्ध्यर्थं प्राय- श्चित्तम्] expiation of bodily impurity, such as that caused by the death of a relative, consisting in making pre- sents (पञ्चसूनाजन्यदुरितक्षयार्थं कार्यं दानरूपं प्रायश्चित्तम् Tv.).

-भूः a. [अङ्गात् मनसो वा भवति; भू-क्विप्] born from the body or mind.

(-भूः) 1 a son.

-2 Cupid.

-3 [अङ्गानाम् अङ्गमन्त्राणां भूः स्थानम्] one who has touched and purified, and then restrained, his limbs by repeating the Man- tras pertaining to those limbs; ब्रह्माङ्गभूर्ब्रह्मणि योजितात्मा Ku.3.15 (सद्योजातादिमन्त्राणाम् अङ्गानां हृदयादिमन्त्राणां भूः स्थानं, कृतमन्त्रन्यासः Malli.).

-भङ्गः 1 palsy or paralysis of limbs; ˚विकल इव भूत्वा स्थास्यामि Ś.2.

-2 twisting or stretching out of the limbs (as is done by a man just after he rises from sleep); साङ्गभङ्गमुत्थाय Vb.; जृम्भितैः साङ्गभङ्गैः Mu.3.21, K.85.

-3 The middle part of the anus and testicles.

-मन्त्रः N. of a Mantra.

-मर्दः [अङ्ग मर्दयति; मृद्-णिच्]

1 one who shampoos his master's body.

-2 [भावे घञ्] act of shampooing; so ˚मर्दका or ˚मर्दिन्, मृद्- णिच् ण्वुल् or णिनि) one who shampoos.

-मर्षः [ष. त.] rheumatism; ˚प्रशमनम् the curing of this disease. ˚मेजयत्वम् subtle throbbing of the body; Pātañjala 1.31.

-यज्ञः, -यागः [अङ्गीभूतः यज्ञः] a subordinate sacrificial act which is of 5 sorts; समिधो यजति, तनूनपातं यजति, इडो यजति, बर्हिर्यजति, स्वाहाकारं यजति इति पञ्चविधाः । एतेषां सकृदनुष्ठा- नेनैव तन्त्रन्यायेन प्रधानयागानामाग्नेयादीनामुपकारितेति मीमांसा Tv.

-रक्तः, -क्तम् [अङ्गे अवयवे रक्तः] N. of a plant गुडारोचनी found in काम्पिल्य country and having red powder (रक्ताङ्गलोचनी).

-रक्षकः [अङ्गं रक्षति; रक्ष्-ण्वुल्] a body- guard, personal attendant Pt.3.

-रक्षणी [अङ्ग रक्ष्यते अनया] a coat of mail, or a garment. (

-णम्) protection of person.

-रागः [अङ्गं रज्यते अनेन करणे घञ्]

1 a scented cosmetic, application of perfumed unguents to the body, fragrant unguent; पुष्पगन्धेन अङ्गरागेण R.12.27, 6.6, स्तनाङ्गरागात् Ku.5.11.

-2 [भावे ल्युट्] act of anointing the body with unguents.

-रुहम् [अङ्गे रोहति; रुह्-क स. त. P.III.9.135.] hair; मम वर्णो मणिनिभो मृदून्य- ङ्गरुहाणि च Rām.6.48.12. विहङ्गराजाङ्गरुहैरिवायतैः Śi.1.7.

-लिपिः f. written character of the Aṅgas.

-लेपः [अङ्गं लिप्यते अनेन; लिप्-करणे घञ्]

1 a scented cosmetic.

-2 [भावे घञ्] act of anointing.

-लोड्यः (लोड ण्यत्) a kind of grass, ginger or its root, Amomum Zingiber.

-वस्त्रोत्था f. A louse.

-विकल a. [तृ. त.]

1 maimed, paralysed.

-2 fainting, swooning.

-विकृतिः f.

1 change 2of bodily appearance; collapse.

-2 [अङ्गस्य विकृतिश्चालनादिर्यस्मात् प. ब.] an apoplectic fit, swooning, apoplexy (अपस्मार).

-विकारः a bodily defect.

-विक्षेपः 1 movement of the limbs; gesticulation.

-2 a kind of dance.

-विद्या [अङ्गरूपा व्याकरणादिशास्त्ररूपा विद्या ज्ञानसाधनम्]

1 the science of grammar &c. contributing to knowledge.

-2 the science of foretelling good or evil by the movements of limbs. Kau. A.1.12; N. of chapter 51 of Bṛhat Saṁhitā which gives full details of this science; न नक्षत्राङ्गविद्यया...भिक्षां लिप्सेत कर्हिचित् Ms.6.5.

-विधिः [अङ्गस्य प्रधानोपकारिणः विधिः विधानम् [a subordinate or subsidiary act sub- servient to a knowledge of the principal one (प्रधान- विधिविधेयकर्मणो$ङ्गबोधकतया अङ्गविधिः).

-वीरः chief or princi- pal hero.

-वैकृतम् [अङ्गेन अङ्गचेष्टया वैकृतं हृदयभावो ज्ञाप्यते यत्र बहु.]

1 a sign, gesture or expression of the face leading to a knowledge of internal thoughts (आकार)

-2 a nod, wink.

-3 changed bodily appearance.

-वैगुण्यम् a defect or flaw in the performance of some subordinate or subsidiary act which may be expiated by thinking of Viṣṇu); श्राद्धादिपद्धतौ कर्मान्ते यत्किञ्चिदङ्गवैगुण्यं जातं तद्दोषप्रशमनाय विष्णुस्मरणमहं करिष्ये इत्यभिलापवाक्यम् Tv.).

-संस्कारः, -संस्क्रिया [अङ्गं संस्क्रियते अनेन; कृ-करणे or भावे- घञ्)

1 embellishment of person, personal decoration, doing whatever secures a fine personal appearance, such as bathing, rubbing the body, perfuming it with cosmetic &c.

-2 [कर्त्रर्थे अण्] one who decorates or embellishes the person.

-संहतिः f. compactness, symmetry; body; स्थेयसीं दधतमङ्गसंहतिम् Ki.13.5; or strength of the body.

-संहिता The phonetic relation between consonants and vowels in the body of a word Ts. Prāt.

-सङ्गः bodily contact, union; coition.

-सुप्तिः f. Benumbing of the body.

-सेवकः a personal attend- ant, body-guard.

-स्कन्धः [कर्मधा.] a subdivision of a science.

-स्पर्शः fitness or qualification for bodily con- tact or being touched by others.

-हानिः f. 1. a defect or flaw in the performance of a secondary or subsidi- ary act (= ˚वैगुण्यम्); दैवाद् भ्रमात् प्रमादाच्चेदङ्गहानिः प्रजायते । स्मरणादेव तद्विष्णोः संपूर्णं स्यादिति श्रुतिः ॥

-हारः [अङ्गं ह्रियते इतस्ततः चाल्यते यत्र, हृ-आधारे or भावे घञ्] gesticulation, movements of the limbs, a dance; अङ्गहारैस्तथैवान्या कोमलै- र्नृत्यशालिनी Rām.5.1.36. संसक्तैरगुरुवनेषु साङ्गहारम् Ki.7.37. Ku.7.91.

-हारिः [अङ्गं ह्रियते$त्र; हृ-बा˚णि]

1 gesticula- tion.

-2 stage; dancing hall.

-हीन a. [तृ. त.]

1 muti- lated, deprived of some defective limb (अङ्गं हीनं यथो- चितप्रमाणात् अल्पं यस्य) according to Suśruta a man is so born, if the mother's दोहद has not been duly fulfilled (सा प्राप्तदौर्हृदा पुत्रं जनयेत गुणान्वितम् । अलब्धदौर्हृदा गर्भे लभेता- त्मनि वा भयम् ॥ येषु येष्विन्द्रियार्थेषु दौर्हृदे वै विमानना । जायते तत्सुतस्यार्तिस्तस्मिंस्तस्मिंस्तथेन्द्रिये ॥).

चतुर् num. a. [चत्-उरन् Uṇ.5.58] (always in pl.; m. चत्वारः; f. चतस्रः; n. चत्वारि) Four; चत्वारो वयमृत्विजः Ve.1.25; चतस्रो$वस्था बाल्यं कौमारं यौवनं वार्धकं चेति; चत्वारि शृङ्गा त्रयो अस्य पादाः &c.; शेषान् मासान् गमय चतुरो लोचने मील- यित्वा Me.11. -ind. Four times. [cf. Zend chathru; Gr. tessares; L. quatuor.] [In Comp. the र् of चतुर् is changed to a Visarga (which in some cases becomes श्, ष् or स्, or remains unchanged) before words beginning with hard consonants.]

-Comp. -अंशः a fourth part.

-अङ्ग a. having 4 members, quadripartite.

(-ङ्म्) 1 a complete army consisting of elephants, chariots, cavalry and infantry; चतुरङ्गसमायुक्तं मया सह च तं नय Rām.1.2. 1; एको हि खञ्जनवरो नलिनीदलस्थो दृष्टः करोति चतुरङ्गबलाधिपत्यम् Ś. Til.4; चतुरङ्गबलो राजा जगतीं वशमानयेत् । अहं पञ्चाङ्गबलवाना- काशं वशमानये ॥ Subhāṣ.

-2 a sort of chess.

-अङ्गिकः A kind of horse, having four curls on the forehead; यस्य ललाटे भ्रमरचतुष्टयं स चतुरङ्किको नाम । Śālihotra of Bhoj.25.

-अङ्गिन् a. having four parts. (

-नी) a complete army, see चतुरङ्ग.

-अङ्गुलम् 1 the four fingers of the hand.

-2 four fingers broad.

-अन्त a. bordered on all sides; भूत्वा चिराय चतुरन्तमहीसपत्नी Ś.4.19.

-अन्ता the earth.

-अशीत a. eighty-fourth.

-अशीति a. or f. eighty four.

-अश्र, -अस्र a. (for अश्रि-स्रि)

1 four cornered, quardran- gular; R.6.1. A quality of gems; Kau. A.2.11.

-2 symmetrical, regular or handsome in all parts; बभूव तस्याश्चतुरस्रशोभि वपुः Ku.1.32.

(-श्रः, स्रः) 1 a square.

-2 a quardrangular figure.

-3 (in astr.) N. of the fourth and eighth lunar mansions.

-अहन् a period of four days.

-आत्मन् m. N. of Viṣṇu.

-आननः, -मुखः an epithet of Brahmā; इतरतापशतानि यथेच्छया वितर तानि सहे चतुरानन Udb.

-आश्रमम् the four orders or stages of the religious life of a Brāhmaṇa.

-उत्तर a. increased by four.

-उषणम् the four hot spices, i. e. black pepper, long pepper, dry ginger, and the root of long pepper.

-कर्ण (चतुष्कर्ण) a. heard by two persons only; Pt.1.99.

-ष्काष्ठम् ind. In four directions. चतुष्काष्ठं क्षिपन् वृक्षान्... Bk.9.62.

-कोण (चतुष्कोण) a. square, quadrangular. (

-णः) a square, tetragon, any quadrilateral figure.

-गतिः 1 the Supreme Soul.

-2 a tortoise.

-गवः a carriage drawn by four oxen.

-गुण a. four times, four-fold, quadruple.

-चत्वारिंशत् (चतुश्च- त्वारिंशत्) a. forty-four; ˚रिंश, ˚रिंशत्तम forty-fourth.

-चित्यः A pedestal, a raised square; चतुश्चित्यश्च तस्यासी- दष्टादशकरात्मकः Mb.14.88.32.

- णवत (चतुर्नवत) a. ninety-fourth, or with ninety-four added; चतुर्णवतं शतम् 'one hundred and ninety four'.

-दन्तः an epithet of Airāvata, the elephant of Indra.

-दश a. fourteenth.

-दशन् a. fourteen. ˚रत्नानि (pl.) the fourteen 'jewels' churned out of the ocean; (their names are contained in the following popular Maṅgalāṣṭaka:-- लक्ष्मीः कौस्तुभपारिजातकसुरा धन्वन्तरिश्चन्द्रमा गावः कामदुघाः सुरेश्वरगजो रम्भादिदेवाङ्गनाः । अश्वः सप्तमुखो विषं हरिधनुः शङ्खो$मृतं चाम्बुधे रत्नानीह चतुर्दश प्रतिदिनं कुर्युः सदा मङ्गलम् ॥). ˚विद्या (pl.) the fourteen lores; (they are:-- षडङ्गमिश्रिता वेदा धर्मशास्त्रं पुराणकम् । मीमांसा तर्कमपि च एता विद्याश्चतुर्दश ॥).

-दशी the fourteenth day of a lunar fortnight.

-दिशम् the four quarters taken collectively.

-दिशम् ind. towards the four quarters, on all sides.

-दोलः, -लम् a royal litter.

-द्वारम् 1 a house with four entrances on four sides.

-2 four doors taken collectively.

-नवति a. or f. ninety-four.

-पञ्च a. (चतुपञ्च or चतुष्पञ्च) four or five.

-पञ्चाशत् f. (चतुःपञ्चाशत् or चतुष्पञ्चाशत्) fifty-four.

-पथः (चतुःपथः or चतुष्पथः) (

-थम् also) a place where four roads meet, a crossway; Ms.4.39,9,264. (

-थः) a Brāhmaṇa.

-पद or

-पद् a. (चतुष्पद)

1 having four feet; यथा चतुष्पत्सु च केसरी वरः Rām.4.11.93.

-2 consisting of four limbs. (

-दः) a quadruped. (

-दी) a stanza of four lines; पद्यं चतुष्पदी तच्च वृत्तं जातिरिति द्विधा Chand. M.1.

-पाटी A river. L. D. B.

-पाठी (चतुष्पाठी) a school for Brāhmaṇas in which the four Vedas are taught and repeated.

-पाणिः (चतुष्पाणिः) an epithet of Viṣṇu.

-पाद्-द (चतुष्पद्-द) a. 1. quadruped.

-2 consisting of four members or parts. (-m.)

1 a qua- druped.

-2 (in law) a judicial procedure (trial of suits) consisting of four processes; i. e. plea, defence, rejoinder, and judgment.

-3 The science of archery consisting of ग्रहण, धारण, प्रयोग and प्रतिकारः; यो$स्त्रं चतुष्पात् पुनरेव चक्रे । द्रोणः प्रसन्नो$भिवाद्यस्त्वया$सौ Mb.5.3.12-13; प्रतिपेदे चतुष्पादं धनुर्वेदं नृपात्मजः ibid 192.61.

-पार्श्वम् the four sides of a square.

-बाहुः an epithet of Viṣṇu. (

-हु n.) a square.

-भद्रम् the aggregate of the four ends of human life (पुरुषार्थ); i. e. धर्म, अर्थ, काम and मोक्ष.

-भागः the fourth part, a quarter.

-भावः N. of Viṣṇu.

-भुज a. 1 quadrangular.

-2 having four arms; Bg.11.46.

(-जः) 1 an epithet of Viṣṇu; R.16.3.

-2 a quadrangular figure.

-3 square. (

-जम्) a square.

-मासम् a period of four months; (reckoned from the 11th day in the bright half of आषाढ to the 11th day in the bright half of कार्तिक).

-मुख having four faces. (

-खः) an epithet of Brahmā; त्वत्तः सर्वं चतु- र्मुखात् R.1.22.

(-खम्) 1. four faces; Ku.2.17.

-2 a house with four entrances.

-मण्डलम् a four-fold arrangement (of troops &c.)

-मेधः One who has offered four sacrifices, namely अश्वमेध, पुरुषमेध, सर्वमेध, and पितृमेध.

-युगम् the aggregate of the four Yugas or ages of the world.

-युज् a. Consisting of four; चतुर्युजो रथाः सर्वे Mb.5.155.13.

-रात्रम् (चतूरात्रम्) an aggregate of four nights.

-वक्त्रः an epithet of Bra- hmā.

-वर्गः the four ends of human life taken collec- tively (पुरुषार्थ); i. e. धर्म, अर्थ, काम and मोक्षः; चतुर्वर्गफलं ज्ञानं कालावस्थाश्चतुर्युगाः R.1.22.

-वर्णः 1. the four classes or castes of the Hindus; i. e. ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य and शूद्र; चतुर्वर्णमयो लोकः R.1.22.

-2 four principal colours.

-वर्षिका a cow four years old.

-विंश a. 1 twenty fourth.

-2 having twenty-four added; as चतुर्विंशं शतम् (124).

-विंशति a. or f. twenty-four.

-विंशतिक a. consisting of twenty-four.

-विद्य a. one who has studied the four Vedas.

-विद्या the four Vedas.

-विध a. of four sorts or kinds, four-fold.

-वेद a. familiar with the four Vedas. (

-दः) the Supreme Soul.

-व्यूङः N. of Viṣṇu. (

-हम्) medical science. a. having four kinds of appearance; hence ˚वादिन् 'asserting the four forms of पुरुषोत्तम viz. वासुदेव, संकर्षण, प्रद्युम्न and अनिरुद्ध.'

-शालम् (चतुःशालम्, चतुश्शालम्, चतुःशाली, चतुश्शाली) a square of four buildings, a quadrangle enclosed by four buildings; अलं चतु शालमिमं प्रवेश्य Mk.3.7; देवीनां चतुःशालमिदम् Pratimā 6.

-षष्टि a. or f.

1 sixty-four.

-2 N. for the Ṛigveda consisting 64 Adhyāyas. ˚कलाः (pl.) the sixty-four arts.

-सनः N. of Viṣṇu having four embodiments of सनक, सनन्दन, सनत्कुमार and सनातन; आदौ सनात् स्वतपसः स चतुःसनो$भूत् Bhāg.2.7.5.

-सप्तति a. or f. seventy-four.

-समम् an unguent of four things, sandal, agallochum, saffron and musk; L. D. B.

-सीमा the boundaries on all four sides.

-हायन, -ण a. four years old; (the f. of this word ends in आ if it refers to an inanimate object, and in ई if it refers to an animal).

-होत्रकम् the four priests taken collectively.

in comp. for - jat