-
1 क्षयवायु
kshaya-vāyum. the wind that is to blow at the end of the world W.
-
2 भाष्यविषयवाक्यदीपिका
bhāshya-vishaya-vākya-dīpikāf. N. of wks.
-
3 विषयवाक्यदीपिका
-
4 विषयवाक्यसंग्रह
vishaya-vākya-saṉgraham. N. of wks.
-
5 विषयवाद
vishaya-vādam. N. of wks.
-
6 विषयवासिन्
vishaya-vāsinmfn. inhabiting a country ( anya-vishaya-v-, the inhabitant of another country) Kāv. Pañcat. ;
engaged in the affairs of life W.
-
7 विषयविचार
-
8 विषयविषयिन्
-
9 विषय
vishayam. (ifc. f. ā;
prob. either fr. 1. vish, « to act», orﾠ fr. vi + si, « to extend» cf. Pāṇ. 8-3, 70 Sch.)
sphere (of influence orﾠ activity), dominion, kingdom, territory, region, district, country, abode (pl. = lands, possessions) Mn. MBh. etc.;
scope, compass, horizon, range, reach (of eyes, ears, mind etc.) ṠāṇkhṠr. MBh. etc.;
period orﾠ duration (of life) Pañcat. ;
special sphere orﾠ department, peculiar province orﾠ tield of action, peculiar element, concern (ifc. = « concerned with, belonging to, intently engaged on» ;
vishaye, with gen. orﾠ ifc. = « in the sphere of, with regard orﾠ reference to» ;
atravishaye, « with regard to this object») MBh. Kāv. etc.;
space orﾠ room (sometimes = fitness) for (gen.) Kāv. Pañcat. ;
an object of sense (these are five in number, the five indriya, orﾠ organs of sense having each their proper vishaya orﾠ object, viz.
1. ṡabda, « sound», for the ear cf. ṡruti-vishaya;
2. sparṡa, « tangibility», for the skin;
3. rūpa, « form» orﾠ « colour», for the eye;
4. rasa, « savour», for the tongue;
5. gandha, « odour» for the nose:
andﾠ these five Vishayas are sometimes called the Guṇas orﾠ « properties» of the five elements, ether, air, fire, water, earth, respectively;
cf. ṡruti-vishaya-guṇa) Yājñ. Ṡaṃk. Sarvad. IW. 83 ;
a symbolical N. of the number « five» VarBṛS. ;
anything perceptible by the senses, any object of affection orﾠ concern orﾠ attention, any special worldly object orﾠ aim orﾠ matter orﾠ business, (pl.) sensual enjoyments, sensuality KaṭhUp. Mn. MBh. etc.;
any subject orﾠ topic, subject-matter MBh. Kāv. etc.;
an object (as opp. to « a subject») Sarvad. ;
a fit orﾠ suitable object (« for» dat. gen., orﾠ comp.) MBh. Kāv. etc.;
(in phil.) the subject of an argument, category, general head (one of the 5 members of an Adhikaraṇa <q.v.>, the other 4 being viṡaya orﾠ saṉṡaya, pūrva-paksha, uttara-paksha orﾠ siddhâ̱nta, andﾠ saṉgati orﾠ nirṇaya) Sarvad. ;
un-organic matter IW. 73 ;
(in gram.) limited orﾠ restricted sphere (e.g.. chandasivishaye, « only in the Veda») Kāṡ. (ifc. = restricted orﾠ exclusively belonging to);
(in rhet.) the subject of a comparison (e.g.. in the comp. « lotus-eye» the second member is the vishaya, andﾠ the first the vishayin) Kuval. Pratāp. ;
a country with more than 100 villages L. ;
a refuge, asylum W. ;
a religious obligation orﾠ observance ib. ;
a lover, husband ib. ;
semen virile ib. ;
- विषयकर्मन्
- विषयकाम
- विषयग्राम
- विषयचन्द्रिका
- विषयज्ञ
- विषयज्ञान
- विषयता
- विषयत्व
- विषयनिरति
- विषयनिह्नुति
- विषयपति
- विषयपथक
- विषयपराङ्मुख
- विषयप्रत्यभिज्ञान
- विषयप्रवण
- विषयप्रसङ्ग
- विषयलोलुप
- विषयलौकिकप्रत्यक्षकार्यकारणभावरहस्य
- विषयवत्
- विषयवर्तिन्
- विषयवाक्यदीपिका
- विषयवाक्यसंग्रह
- विषयवाद
- विषयवासिन्
- विषयविचार
- विषयविषयिन्
- विषयसङ्ग
- विषयसप्तमी
- विषयसुख
- विषयस्नेह
- विषयस्पृहा
-
10 अपर _apara
अपर a. (treated as a pronoun in some senses)1 Having nothing higher or superior, unrivalled. matchless; without rival or second (नास्ति परो यस्मात्); स्त्रीरत्नसृष्टिर- परा प्रतिभाति सा मे Ś.2.1; cf. अनुत्तम, अनुत्तर.-2 [न पृणाति संतोषयति पृ अच्] (a) Another, other (used as adj. or subst.). वासांसि जीर्णानि यथा विहाय नवानि गृह्णाति नरो$पराणि Bg.2.22. (b) More, additional; कृतदारो$परान् दारान् Ms.11.5. (c) Second, another Pt.4.37; स्वं केशवो$पर इवाक्रमितुं प्रवृत्तः Mk.5.2 like another (rival) Keśava. (d) Different; other; अन्ये कृतयुगे धर्मास्त्रेतायां द्वापरे$परे Ms. 1.85; Ks.26.235; Pt.4.6 (with gen.). (e) Ordinary, of the middle sort (मध्यम); परितप्तो$प्यपरः सुसंवृतिः Śi. 16.23.-3 Belonging to another, not one's own (opp. स्व); यदि स्वाश्चापराश्चैव विन्देरन् योषितो द्विजाः Ms.9.85 of another caste.-4 Hinder, posterior, latter, later, (in time space) (opp. पूर्व); the last; पूर्वां सन्ध्यां जपंस्तिष्ठेत्स्वकाले चापरां चिरम् Ms.4.93; रात्रेरपरः कालः Nir.; oft. used as first member of a genitive Tatpuruṣa comp. meaning 'the hind part,' 'latter part or half'; ˚पक्षः the latter half of a month; ˚हेमन्तः latter half of a winter; ˚कायः hind part of the body &c.; ˚वर्षा, ˚शरद् latter part of the rains, autumn &c.-5 Following, the next.-6 Western; पयसि प्रतित्सुरपराम्बुनिधेः Śi.9.1. पूर्वापरौ तोयनिधी वगाह्य Ku. 1.1; Mu.4.21-7 Inferior, lower (निकृष्टः); अपरेयमि- तस्त्वन्यां प्रकृतिं विद्धि मे पराम् Bg.7.5.-8 (In Nyāya) Non-extensive, not covering too much, one of the two kinds of सामान्य, see Bhāṣā P.8. (परं = अधिकवृत्ति higher अपरम् = न्यूनवृत्ति lower or अधिकदेशवृत्तित्वं परं, अल्पदेशवृत्तित्वं अपरम् Muktā.)-9 Distant; opposite. When अपर is used in the singular as a correlative to एक the one, former, it means the other, the latter; एको ययौ चैत्ररथप्रदेशान् सौराज्य- रम्यानपरो विदर्भान् R.5.6; when used in pl. it means 'others', 'and others', and the words generally used as its correlatives are एके, केचित्-काश्चित् &c., अपरे, अन्ये; केचिद् रक्तपटीकृताश्च जटिलाः कापालिकाश्चापरे Pt.4.34; एके समूहुर्बलरेणुसंहतिं शिरोभिराज्ञामपरे महीभृतः Śi.12.45 some-others; शाखिनः केचिदध्यष्ठुर्न्यमाङ्क्षुरपरे$म्बुधौ । अन्ये त्वलङ्घिषुः शैलान् गुहास्त्वन्ये न्यलेषत ॥ केचिदासिषत स्तब्धा भयात्केचिदघूर्णिषुः । उदतारिषुरम्भोधिं वानराः सेतुनापरे Bk. 15.31.33.-रः 1 the hind foot of an ele- phant; बद्धापराणि परितो निगडान्यलावीत् Śi.5.48 (Malli. चरमपादाग्राणि).-2 An enemy (न पृणाति सन्तोषयति).-रा 1 Western direction, the west अपरां च दिशं प्राप्तो वालिना समभिद्रुतः Rām.4.46.18.-2 The hind part of an ele- phant.-3 Sacred learning, learning the four Vedas with the 6 Aṅgas.-4 The womb; the outer skin of the embryo.-5 Suppressed menstruation in pregnancy.-री Ved. The future, future times; उतापरीभ्यो मघवा विजिग्ये Rv.1.32.13.-रम् 1 The future, any thing to be done in future (कार्य); तदेतद्ब्रह्मापूर्वमपरमनन्तम् Bṛi. Ār. Up. (नास्ति अपरं कार्यं यस्य).-2 The hind quarter of an elephant.-रम् adv. Again, moreover, in future, for the future; अपरं च moreover; अपरेण behind, west of, to the west of (with gen. or acc.). [cf. Goth. afar; Germ. aber, as in aberglauben].-Comp. -अग्नि (अग्नी dual)1 the southern and western fires (दक्षिण and गार्हपत्य).-2 the last fire i. e. used at the funeral ceremony (˚ग्निः).-अङ्गम् one of the 8 divisions of गुणीभूतव्यङ्ग्य (the second kind of काव्य) mentioned in K. P.5. In this the व्यङ्ग्य or suggested sense is subordinate to something else; अगूढमपरस्याङ्गम्; अपरस्य रसादेर्वाच्यस्य वा (वाक्यार्थीभूतस्य) अङ्गं रसादि अनुरणनरूपं वा; e. g. अयं स रसनोत्कर्षी पीनस्तनविमर्दनः । नाभ्यूरुजघनस्पर्शी नीवीविस्रंसनः करः ॥ where शृङ्गार is subordi- nate to करुण.-अन्त a. living at the western borders.(-न्तः) 1 the western border or extremity, the extreme end or term. the western shore.-2 (pl.) the country or inhabitants of the western borders near the Sahya mountain; अपरान्तजयोद्यतैः (अनीकैः) R.4.53 Western people. दशार्णाश्चापरान्ताश्च द्विपानां मध्यमा मताः Kau.A.1.2.-3 the kings of this country.-4 death, Pātañjala Yogadarśana 3.22. ˚ज्ञानम् anticipation of one's end.-5 the hind foot of an elephant; मृदुचलदपरान्तोदीरितान्दूनिनादम् Śi.11.7;18.32.-6 Islander, inhabitant of an island (द्वीपवासिन्) कोट्यापरान्ताः सामुद्रा रत्नान्युपहरन्तु ते Rām.2.82.8.-अन्तकः 1. = ˚अन्तः pl.-2 N. of a song; अपरान्तकमुल्लोप्यं मद्रकं प्रकरीं तथा । औवेणकं सरोबिन्दुमुत्तरं गीतकानि च ॥ Y3.113; ˚अन्तिका N. of a metre consisting of 64 mātrās.-अपराः, -रे, -राणि another and another, several, various.-अपरम् ind. Further and further (उत्तरोत्तरम्); अहं हि वचनं त्वत्तः शुश्रूषुरपरापरम् Mb.5.136.14.-अर्धम् the latter or second half.-अह्न [fr.अहन् changed to अह्न P.II. 4.29, V.4.88.] the latter part of the day, the after- noon, closing or last watch of the day; Ms.3.278; अपराह्णशीतलतरेण शनैरनिलेन Śi.9.4; ˚तन, ˚ह्णेतन belonging to this time; ˚कृतं P.II.1.45.-इतरा the east.-कान्य- कुब्ज a. situated in or belonging to the western part of Kānyakubja.-कालः later period.-गात्रम् a minor limb (hand, foot etc.); कोपप्रसादापरगात्रहस्तः (सुप्तः क्षितौ) रावणगन्धहस्ती) Rām.6.19.1.-गोदानम् (also गोडनि or गोडानि) N. of a country to the west of Mahāmeru (according to Buddhistic ideas).-ज a. born later or at the end of the world. (-जः) the destroying fire.-जनः an inhaditant of the west, the western people.-दक्षिणम् ind. in the south-west (belonging to the तिष्ठद्गु class).-पक्षः 1 the second or dark half of the month.-2 the other or opposite side; a defendant (in law).-पञ्चालाः the western Pañchālas.-पर a. one and the other, several, various; अपरपराः सार्थाः गच्छन्ति P.VI.1.144. Sk. several caravans go; (अपरे च परे च सकृदेव गच्छन्ति).-पाणिनीयाः the pupils of Pāṇini living in the west.-प्रणेय a. easily led or influenced by others, docile, tractable.-भावः 1 being another or different, differ- ence.-2 succession, continuation.-रात्रः [अपरं रात्रेः] the latter or closing part of night, the last watch of night (P.V.4.87); उत्थायापररात्रान्ते प्रयताः सुसमाहिताः Bhāg.8.4.24. ˚कृतम् P.II.1.45.-लोकः the other world, the next world. Paradise.-वक्त्रा, -क्त्रम् N. of a metre.-वैराग्यम् a kind of Vairāgya mentioned by Patañjali (दुष्टानुश्राविकविषयवितृष्णस्य वशीकारसंज्ञं वैराग्यम्).-सक्थम् the hind thigh.-स्वस्तिकम् the western point in the horizon.-हैमन a. belonging to the latter helf of winter (P.VII.3.11). -
11 कौतूहलम् _kautūhalam _ _ल्यम् _lyam _
कौतूहलम् (ल्यम्) [कूतूहल-अण्]1 Desire, curiosity, interest; विषयव्यावृत्तकौतूहलः V.1.9; Ś1.-2 Eager- ness, vehement or eager desire; कौतूहलानुप्रवणा (कथा) Mb.12.37.3.-3 Anything exciting curiosity, a won- der, curiosity; Me.49.-4 A solemn ceremony.Sanskrit-English dictionary > कौतूहलम् _kautūhalam _ _ल्यम् _lyam _
-
12 जड _jaḍa
जड a. [जलति घनीभवति जल् अच् लस्य डः Tv.]1 Cold, frigid, chilly; Māl.9.13; U.6.13.-2 Dull, paralysed, motionless, benumbed; चिन्ताजडं दर्शनम् Ś.4.5; U.3.41; 6.28;6.39; परामृशन् हर्षजडेन पाणिना R.3.68;2.42.-3 Dull, senseless, stupid, irrational, dull-witted; जडा- नन्धान् पङ्गून... त्रातुम् G. L.15, so जडधी, जडमति &c. Y.2. 25; Ms.2.11; जडबुद्धिः, जडप्रकृतिः, Ratn.2 (between verses 12 and 13); also जडाशयः Ks.6.58,132.-4 Dulled made senseless or apathetic, devoid of appreciation or taste; वेदाभ्यासजडः कथं नु विषयव्यावृत्त- कौतूहलः V.1.9.-5 Stunning, benumbing, stupefying.-6 Dumb.-7 Unable to learn the Vedas (Dāyabhāga).-डः 1 Cold, frost, winter.-2 Idiocy, stupidity.-3 Dulness, apathy, sluggishness.-डम् 1 Water.-2 Lead.-Comp. -क्रिय a. slow, dilatory.-भरतः 1 an idiot.-2 N. of a man simulating stupidity; Jābāla Up. -
13 रूढ _rūḍha
रूढ p. p. [रुह्-क्त]1 Grown, sprung up, shot forth, germinated.-2 Born, produced; विषयव्यासंगरूढात्मना Mu.2.5.-3 Grown up, increased, developed; जनस्य रूढप्रणयस्य चेतसः Ki.8.54.-4 Risen, ascended.-5 Large, great, grown, strong.-6 Diffused, spread about.-7 Commonly known, become current or widely known; क्षतात् किल त्रायत इत्युदग्रः क्षत्त्रस्य शब्दो भुवनेषु रूढः R.2.53; (here क्षत्त्र has a sense which is योगरूढ q. v.).-8 Popularly accepted, traditional, conventional, popular (as the meaning of a word, or the word itself; as opposed to यौगिक or etymological sense); व्युत्पत्तिरहिताः शब्दा रूढा आखण्डलादयः; नाम रूढमपि च व्युदपादि Śi.1.23.-9 Certain, ascertained.-1 Obscure.-11 Mounted; laden; व्रजान् स्वान् स्वान् समायुज्य ययू रूढपरिच्छदाः Bhāg.1. 11.3.-12 Famous, widely known; आसक्ता धूरियं रूढा Ki.11.77.-Comp. -ग्रन्थि a. having formed a knot; व्रणो रूढग्रन्थिः स्फुटित इव हृन्मर्मणि पुनः U.2.26.-यौवन a. one who has attained to youth.-वंश a. of a high family.-व्रण a. one whose wounds are healed.-सौहृद a. firm in friendship, of deep-rooted friendship; सखीजनस्ते किमु रूढसौहृदः V.1.1 (v. l.). -
14 विषयः _viṣayḥ
विषयः 1 An object of sense; (these are five, corres- ponding to the five organs of sense; रूप, रस, गन्ध, स्पर्श and शब्द corresponding to the eye, tongue, nose, skin, and ear); श्रुतिविषयगुणा या स्थिता व्याप्य विश्वम् Ś.1.1.-2 A worldly object or concern, an affair, a transaction.-3 The pleasures of sense, worldly or sensual objects (usually in pl.); यौवने विषयैषिणाम् R.1.8; शब्दादीन् विषयान् भोक्तुम् 1.25; विषयव्यावृत्तकौतूहलः V.1.9; निर्विष्टविषयस्नेहः 12.1;3.7;8.1;19.49; विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः Bg.2.59.-4 An object, a thing, matter; नार्यो न जग्मुर्विषयान्तराणि R.7.12;8.89.-5 An object or thing aimed at, mark, object; भूयिष्ठ- मन्यविषया न तु दृष्टिरस्याः Ś.1.3; Śi.9.4.-6 Scope, range, reach, compass; सौमित्रेरपि पत्रिणामविषये तत्र प्रिये क्वासि भोः U.3.45; यस्मिन्नीश्वर इत्यनन्यविषयः शब्दो यथार्थाक्षरः V. 1.1; सकलवचनानामविषयः Māl.1.3,36; U.5.19; Ku.6. 17.-7 Department, sphere, province, field, element; सर्वत्रौदरिकस्याभ्यवहार्यमेव विषयः V.3.-8 A subject, subject- matter, topic; अयि मलयज महिमायं कस्य गिरामस्तु विषयस्ते Bv.1.11; so शृङ्गारविषयको ग्रन्थः 'treating of love'.-9 The topic or subject to be explained, general head; the first of the five members of an Adhikaraṇa q. v.-1 A place spot; परिसरविषयेषु लीढमुक्ताः Ki.5.38.-11 A country, realm, domain, territory, district, king- dom; 'विषयः स्यादिन्द्रियार्थे देशे जनपदे$पि च' इति विश्वः; अप्रविष्ट- विषयस्य सक्षसाम् R.11.18; Pt.2.2.-12 A refuge, an asylum.-13 A collection of villages.-14 A lover, husband.-15 Semen virile.-16 A religious observance.-17 A symbolical expression for the number 'five'. (विषये means 'with regard or reference to', 'in respect of', 'in the case of', 'regarding', 'concerning'; या तत्रास्ते युवतिविषये सृष्टिराद्येव धातुः Me.84; स्त्रीणां विषये; धनविषये &c.)-Comp. -अज्ञानम् sleepiness, exhaustion.-अधिकृतः the governor of a province.-अधिपतिः the king.-अभिरतिः 1 attachment to objects of sense or worldly pleasures; द्विषतां वधेन विषयाभिरतिम् (अभिलष्यति) Ki.6. 44; so अभिलाषः Ki.3.13.-आत्मक a.1 consisting of worldly objects.-2 carnal, sensual.-आसक्त, -निरत a. addicted to sensual objects, sensualist, worldly-minded.-आसक्तिः, -उपसेवा, -निरतिः f.,-प्रसंगः addiction to pleasures of sense, sensuality.-एषिन् a. addicted to worldly objects; यौवने विषयैषिणाम् R.1.8.-कर्मन् worldly business.-ग्रामः the collection of the objects of sense.-ज्ञः a specialist.-निरतिः attachment to sensual objects.-निह्नुतिः negation with regard to an object; शौशिर्यमभ्युपत्यैव परेष्वात्मनि कामिना । औष्ण्यंप्रकाशनात्तस्य सैषा विषयनिह्नुतिः ॥ Kāv.2.36.-पतिः the governor of a province.-पराङ्मुख a. averse from mundane affairs.-प्रवण a. attached to objects of sense; Kull. on Ms. 2.99.-लोलुप a. eager for sensual enjoyment.-संगः addiction to sensual objects; सो$नुभूयासुखोदर्कान् दोषान् विषयसंगजान् Ms.12.18.-सुखम् the pleasures of sense.-स्नेहः, -स्पृहा desire for sensual objects. -
15 व्यावृत् _vyāvṛt
व्यावृत् 1 Ā.1 To turn away from, turn back; सहभुवा व्यावर्तमाना ह्रिया Ratn.1.2.-2 To be turned or with- drawn from, to be averse to; विषयव्यावृतकौतूहलः V.1.8.-3 To become separate or distinct from, to get rid of; न स पाम्मनो व्यावर्तते Bṛi. Up.1.5.2.-4 To turn round, revolve.-5 To go down, set (as the sun).-6 To cease to exist, perish.-7 To be opened or split asunder.-8 To recur, to be repeated again; देशपृथक्त्वात् मन्त्रो व्यावर्तते MS.12.1.42. -Caus.1 To restrict, limit, exclude, arrest; overrule, annual (as a rule &c.). तु शब्दः पूर्वपक्षं व्यावर्तयति Ś. B.; अपवाद इवोत्सर्गं व्यावर्तयितुमीश्वरः R.15.7.-2 To dissuade from, cause to turn away from; नेयमस्माद्व्यवसायात् कथंचिदपि शक्यते व्यावर्तयितुम् K.172.-3 To destroy, remove; व्यावर्तितातपरुजः प्रथमाभ्रवृष्ट्या V.5.16.-4 To turn round, cause to revolve.-5 To separate from.-6 To scatter, strew. -
16 structuralism
N1. विषयविश्लेषण पद्धतिStructuralism of any subject is a difficult task. -
17 क्षित्य्
kshity(by Sandhi for kshiti)
- क्षित्यदिति
- क्षित्यधिप
- क्षित्युत्कर
- क्षयकर
- क्षयकर्तृ
- क्षयकाल
- क्षयकास
- क्षयकासिन्
- क्षयकृत्
- क्षयंकर
- क्षयज
- क्षयदिवस
- क्षयनाशिनी
- क्षयपक्ष
- क्षयप्रवृत्त
- क्षयमास
- क्षययुक्त
- क्षययुक्ति
- क्षययोग
- क्षयरोग
- क्षयरोगिन्
- क्षयवायु
- क्षयसम्पद्
- क्षयाह
- क्षयोपशम
-
18 भाष्य
bhāshyan. speaking, talking Suṡr. ;
any work in the common orﾠ vernacular speech VPrāt. GṛS. Hariv. ;
an explanatory work, exposition, explanation, commentary (esp. on technical Sūtras) MBh. Var. etc.;
N. of Patañjali's Comm. on the Sūtras of Pāṇini (cf. mahā-bhāshya);
of the 4th ch. of the BhavP. ;
a sort of house orﾠ building L. ;
- भाष्यकार
- भाष्यकृत्
- भाष्यकैयटीय
- भाष्यचन्द्रिका
- भाष्यटीका
- भाष्यदीपिका
- भाष्यनवाह्निक
- भाष्यप्रत्यय
- भाष्यप्रत्ययोद्बोध
- भाष्यप्रदीप
- भाष्यभानुप्रभा
- भाष्यभूत
- भाष्यरत्नप्रकाशिका
- भाष्यरत्नप्रभा
- भाष्यरत्नावली
- भाष्यराज
- भाष्यवार्त्तिक
- भाष्यविषयवाक्यदीपिका
- भाष्यव्याख्या
См. также в других словарях:
bhāshya-vishaya-vākya-dīpikā — भाष्यविषयवाक्यदीपिका … Indonesian dictionary
kshaya-vāyu — क्षयवायु … Indonesian dictionary
vishaya-vāda — विषयवाद … Indonesian dictionary
vishaya-vākya-dīpikā — विषयवाक्यदीपिका … Indonesian dictionary
vishaya-vākya-saṉgraha — विषयवाक्यसंग्रह … Indonesian dictionary
vishaya-vāsin — विषयवासिन् … Indonesian dictionary
vishaya-vicāra — विषयविचार … Indonesian dictionary
vishaya-vishayin — विषयविषयिन् … Indonesian dictionary
