नरपालिनी

m. « man-protector», a king Dhūrtan.

m. = - pa Pañc.

f. = - māninī Gal

m. « man-bull», an excellent hero Bhag.

f. N. of wk.

mfn. favourable to mankind W. ;

m. N. of a prince of the Gandharvas

m. « dear to monkey», the tree Mimusops Kauki L.

m. (cf. nṛi) a man, a male, a person (pl. men, people) TS. etc. etc.;

अपाङ्ग ङ्गक a. [अपगतम् अङ्ग यस्य]

1 Wanting or deformed in some limb of the body.

-2 Maimed, crippled

-ङ्गः-ङ्गकः [अपाङ्गति तिर्यक् चलति नेत्रं यत्र, अप-अङ्ग-घञ्]

1 The outer corner or angle of the eye; चलापाङ्गां दृष्टिम् Ś.1.24; अम्महे अपाङ्गकः स्फुरति किमपि वामकः M.2.4.

-2 A sectarial mark on the forehead.

-3 Cupid, the god of love.

-4 N. of a plant (अपामार्ग - Mar. आघाडा.) &c. अपाङ्गे नेत्रयोरन्ते तिलकाङ्गविहीनयोः Nm.

-5 End; अथेमां सागरापाङ्गीं गाम् (अध्यति- ष्ठत्) Mb.1.64.13.

-Comp. -दर्शनम्, -दृष्टिः f.

-विलोकितम्, -वीक्षणम् &c. a side-glance, side-long look, wink.

-देशः the place of the corner of the eye; the corner itself.

-नेत्र a. (said of a lady) having eyes with beautiful (or long) outer corners; यदियं पुनरप्यपाङ्ग- नेत्रा परिवृत्तार्धमुखी मयाद्य दृष्टा V.1.19. (a better interpre- tation would however be 'with the eyes turned towards the corners' अपाङ्गयोः प्रेरिते नेत्रे यया i. e. casting side- long looks.)

अपि ind. (Sometimes with the अ dropped according to the opinion of Bhāguri; वष्टि भागुरिरल्लोपमवाप्योरुपसर्गयोः; पिधा, पिधान &c.)

1 (Used with roots and nouns in the sense of) Placing near or over, taking towards, uniting with; reaching or going up to, proximity, nearness &c. [cf. Gr. epi, Zend api, Germ. and Eng. be]. (Note:- अपि, as a prefix to roots, occurs mostly in Veda, its place being taken by अभि in classical literature).

-2 (As a separable adverb or conjunction) And, also, too, moreover, besides, in addition, having a cumulative force (समुच्चय); अस्ति मे सोदरस्नेहो$प्येतेषु; Ś.1 on one's part, in one's turn; विष्णुशर्मणा$पि राजपुत्राः पाठिताः Pt.1; राजा$पि मुनिवाक्यमङ्गीकृत्यातिष्ठत् Dk.2; अपि-अपि or अपि च as well as, and also; अपि स्तुहि, अपि सिञ्च P.I.4.46 Sk., न नापि-न चैव, न वा$पि, नापि वा चापि neither-nor; न चापि काव्यं नवमित्यवद्यम् M.1.2 nor; वा$पि or; अल्पो$प्येवं महान् वा$पि Ms.3.53 whether small or great.

-3 It is often used to express emphasis in the sense of 'too', 'even', 'very'; विधुरपि विधियोगाद् ग्रस्यते राहुणा$सौ H.1.19 the very moon; यूयमप्यनेन कर्मणा परिश्रान्ताः Ś.1 even you, you also; अन्यदपि also another; अद्यापि even, yet, still, even now; इदानीमपि even now; मुहूर्तमपि even for a moment, for one moment at least; नाद्यापि not yet; यद्यपि though, although, even if; तथापि still, यद्यपि बहु नाधीषे तथापि पठ पुत्र व्याकरणम्; nevertheless, notwithstanding, yet; sometimes यद्यपि is understood, तथा$पि only being used; as in भवादृशेषु प्रमदाजनोदितं भवत्यधिक्षेप इवानुशासनम् । तथा$पि वक्तुं व्यवसाययन्ति मां निरस्तनारीसमया दुराधयः Ki 1.28.

-4 Though (oft. translatable by 'even', 'even if'); सरसिजमनुविद्धं शैवलेनापि रम्यम् Ś.1.2 though over-spread &c.; इयमधिकमनोज्ञा वल्कलेनापि तन्वी ibid. though in her bark dress; बलवदपि शिक्षितानाम् 1.2 though ever so learned. In this sense अपि is most frequently used by writers to show real or imaginary opposition (विरोध); कृष्णमपि असुदर्शनम्, पुष्पवत्यपि पवित्रा &c.

-5 But however.

-6 Used at the beginning of sen- tences अपि introduces a question; अपि सन्निहितो$त्र कुलपतिः Ś.i; अपि क्रियार्थं सुलभं समित्कुशं...अपि स्वशक्त्या तपसि प्रवर्तसे Ku.5.33,34,35; अप्यग्रणीर्मन्त्रकृतामृषीणां कुशाग्रबुद्धे कुशली गुरुस्ते R.5.4.

-7 Hope, expectation (usually with the potential mood); कृतं रामसदृशं कर्म । अपि जीवेत्स ब्राह्मणशिशुः U.2 I hope the Brāhmaṇa boy comes to life. Note-- In this sense अपि is frequently used with नाम and has the sense of (a) 'is it likely', 'may it be'; (b) 'perhaps', 'in all probabi- lity' or (c) 'would that', 'I wish or hope that'; अपि नाम कुलपतेरियमसवर्णक्षेत्रसंभवा स्यात् Ś.1; Ś.7; तदपि नाम मनागवतीर्णो$सि रतिरमणबाणगोचरम् Māl.1 perhaps, in all probability; अपि नाम तयोः कल्याणिनोः अभिमतः पाणिग्रहः स्यात् ibid.; अपि नाम रामभद्रः पुनरपीदं वनमलङ्कुर्यात् U.2; 'is it likely', 'I wish'; यथा वनज्योत्स्नानुरूपेण पादपेन संगता अपि नाम एवमहमप्यात्मनो$नुरूपं वरं लभेयेति Ś.1 would that; अपि नामाहं पुरूरवा भवेयम् V.2 I wish I were P.

-8 Affixed to inter- rogative words, अपि makes the sense indefinite, 'any', 'some'; को$पि some one; कीमपि something; कुत्रापि some- where; कदा$पि at any time; कथमपि any how &c. के$पि एते प्रवयसः त्वां दिदृक्षवः U.4 some people. It may often be translated by 'unknown', 'indescribable', 'inexpres- sible' (अनिर्वाच्य); व्यतिषजति पदार्थानान्तरः को$पि हेतुः U.6.12. तत्तस्य किमपि द्रव्यं यो हि यस्य प्रियो जनः 2.19; Mu.3.22; K.143; को$पि महिमा स्यात् U.6,6.11,7.12; Māl.1.26; R.1.46.

-9 After words expressing number, अपि has the sense of 'totality', 'all'; चतुर्णामपि वर्णानाम् of all the 4 castes; सर्वैरपि राज्ञां प्रयोजनम् Pt.1.

-1 It sometimes ex- presses 'doubt' or 'uncertainty', 'fear' (शङ्का); अपि चोरो भवेत् G. M. there is perhaps a thief.

-11 (with pot. mood) It has the sense of संभावना 'possibility', 'sup- position'; P.I.4.96;III.3.154; अपि स्तुयाद्विष्णुम्, अपि स्तुयाद्राजानम्, अपि गिरिं शिरसा भिन्द्यात् Sk.; सो$यमपि सिञ्चेत्सहस्रं द्राक्षाणां क्षणेनैकेन Dk.127.

-12 Contempt, censure, or re- proof; P.I.4.96,III.3.142; धिग्देवदत्तमपि स्तुयाद् वृषलम्; धिग्जाल्मं देवदत्तमपि सिञ्चेत् पलाण्डुम्; अपि जायां त्यजसि जातु गणिका- माधत्से गर्हितमेतत् Sk. shame to &c. or fie upon, Deva- datta &c.

-13 It is also used with the Imperative mood to mark 'indifference on the part of the speaker', where he permits another to do as he likes, (अन्ववसर्ग or काम- चारानुज्ञा, the imperative being softened;) अपि स्तुहि Sk. you may praise (if you like); अपि स्तुह्यपि सेधा$स्मांस्तथ्यमुक्तं नराशन Bk.8.92.

-14 अपि is sometimes used as a particle of exclamation,

-15 Rarely in the sense of 'there- fore', 'hence' (अत एव).

-16 Used as a separable preposition with gen. it is said to express the sense of a word understood (पदार्थ), and is treated as a कर्म- प्रवचनीय P.I.4.96; the example usually given is सर्पि- षो$पि स्यात् where some word like बिन्दुरपि 'a drop,' 'a little' &c. has to be understood, 'there may perhaps be a drop of ghee', 'I presume there may be at least a drop' &c. अपि संभावनाप्रश्नशङ्कागर्हासमुच्चये । तथायुक्तपदार्थेषु कामचारक्रियासु च ॥ Viśva.; अपिः पदार्थसंभावनान्ववसर्गगर्हासमुच्चयेषु P.I.4.96. G. M. adds the sense of आशिस् 'blessing' (भद्रमपि), मृति 'death' (मरणमपि) and भूषा 'decoration' (अपि नह्यति हारं). cf. also...अपिः प्रश्नविरोधयोः । संभावनायां गर्हायां समुच्चयवितर्कयोः । Nm.

अर्थः [In some of its senses from अर्थ्; in others from ऋ-थन् Uṇ.2.4; अर्थते ह्यसौ अर्थिभिः Nir.]

1 Object, pur- pose, end and aim; wish, desire; ज्ञातार्थो ज्ञातसंबन्धः श्रोतुं श्रोता प्रवर्तते, सिद्ध˚, ˚परिपन्थी Mu.5; ˚वशात् 5.8; स्मर्तव्यो$स्मि सत्यर्थे Dk.117 if it be necessary; Y.2.46; M.4.6; oft. used in this sense as the last member of compounds and translated by 'for', 'intended for', 'for the sake of', 'on account of', 'on behalf of', and used like an adj. to qualify nouns; अर्थेन तु नित्य- समासो विशेष्यनिघ्रता च Vārt.; सन्तानार्थाय विधये R.1.34; तां देवतापित्रतिथिक्रियार्थाम् (धेनुम्) 2.16; द्विजार्था यवागूः Sk.; यज्ञार्थात्कर्मणो$न्यत्र Bg.3.9. It mostly occurs in this sense as अर्थम्, अर्थे or अर्थाय and has an adverbial force; (a) किमर्थम् for what purpose, why; यदर्थम् for whom or which; वेलोपलक्षणार्थम् Ś.4; तद्दर्शनादभूच्छम्भोर्भूयान्दारार्थ- मादरः Ku.6.13; (b) परार्थे प्राज्ञ उत्सृजेत् H.1.41; गवार्थे ब्राह्मणार्थे च Pt.1.42; मदर्थे त्यक्तजीविताः Bg.1.9; (c) सुखार्थाय Pt.4.18; प्रत्याख्याता मया तत्र नलस्यार्थाय देवताः Nala.13.19; ऋतुपर्णस्य चार्थाय 23.9.

-2 Cause, motive, reason, ground, means; अलुप्तश्च मुनेः क्रियार्थः R. 2.55 means or cause; अतो$र्थात् Ms.2.213.

-3 Meaning, sense, signification, import; अर्थ is of 3 kinds:-- वाच्य or expressed, लक्ष्य or indicated (secondary), and व्यङ्ग्य or suggested; तददोषौ शब्दार्थौ K. P.1; अर्थो वाच्यश्च लक्ष्यश्च व्यङ्ग्यश्चेति त्रिधा मतः S. D.2; वागर्थाविव R.1.1; अवेक्ष्य धातोर्गमनार्थमर्थवित् 3.21.

-4 A thing, object, substance; लक्ष्मणो$र्थं ततः श्रुत्वा Rām.7.46.18; अर्थो हि कन्या परकीय एव Ś.4.22; that which can be perceived by the senses, an object of sense; इन्द्रिय˚ H.1.146; Ku.7.71; R.2.51; न निर्बद्धा उपसर्गा अर्थान्निराहुः Nir.; इन्द्रियेभ्यः परा ह्यर्था अर्थेभ्यश्च परं मनः Kaṭh. (the objects of sense are five: रूप, रस, गन्ध, स्पर्श and शब्द); शब्दः स्पर्शो रसो गन्धो रूपं चेत्यर्थजातयः Bhāg.11.22.16.

-5 (a) An affair, business, matter, work; प्राक् प्रतिपन्नो$यमर्थो$- ङ्गराजाय Ve.3; अर्थो$यमर्थान्तरभाव्य एव Ku.3.18; अर्थो$र्था- नुबन्धी Dk.67; सङ्गीतार्थः Me.66 business of singing i. e. musical concert (apparatus of singing); सन्देशार्थाः Me. 5 matters of message, i. e. messages; (b) Interest, object; स्वार्थसाधनतत्परः Ms.4.196; द्वयमेवार्थसाधनम् R.1. 19;2.21; दुरापे$र्थे 1.72; सर्वार्थचिन्तकः Ms.7.121; माल- विकायां न मे कश्चिदर्थः M.3 I have no interest in M. (c) Subject-matter, contents (as of letters &c.); त्वामव- गतार्थं करिष्यति Mu.1 will acquaint you with the matter; उत्तरो$यं लेखार्थः ibid.; तेन हि अस्य गृहीतार्था भवामि V.2 if so I should know its contents; ननु परिगृहीतार्थो$- स्मि कृतो भवता V.5; तया भवतो$विनयमन्तरेण परिगृहीतार्था कृता देवी M.4 made acquainted with; त्वया गृहीतार्थया अत्रभवती कथं न वारिता 3; अगृहीतार्थे आवाम् Ś.6; इति पौरान् गृहीतार्थान् कृत्वा ibid.

-6 Wealth, riches, property, money (said to be of 3 kinds: शुक्ल honestly got; शबल got by more or less doubtful means, and कृष्ण dishonestly got;) त्यागाय संभृतार्थानाम् R.1.7; धिगर्थाः कष्टसंश्रयाः Pt.1.163; अर्थानामर्जने दुःखम् ibid.; सस्यार्थास्तस्य मित्राणि1.3; तेषामर्थे नियुञ्जीत शूरान् दक्षान् कुलोद्गतान् Ms.7.62.

-7 Attainment of riches or worldly prosperity, regarded as one of the four ends of human existence, the other three being धर्म, काम and मोक्ष; with अर्थ and काम, धर्म forms the well-known triad; cf. Ku.5.38; अप्यर्थकामौ तस्यास्तां धर्म एव मनीषिणः R.1.25.

-8 (a) Use, advantage, profit, good; तथा हि सर्वे तस्यासन् परार्थैकफला गुणाः R.1.29 for the good of others; अर्थान- र्थावुभौ बुद्ध्वा Ms.8.24 good and evil; क्षेत्रिणामर्थः 9.52; यावानर्थ उदपाने सर्वतः सांप्लुतोदके Bg.2.46; also व्यर्थ, निरर्थक q. v. (b) Use, want, need, concern, with instr.; को$र्थः पुत्रेण जातेन Pt.1 what is the use of a son being born; कश्च तेनार्थः Dk.59; को$र्थस्तिरश्चां गुणैः Pt.2.33 what do brutes care for merits; Bh.2.48; योग्येनार्थः कस्य न स्याज्ज- नेन Ś.18.66; नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश्चन Bg.3.18; यदि प्राणैरिहार्थो वो निवर्तध्वम् Rām. को नु मे जीवितेनार्थः Nala.12. 65.

-9 Asking, begging; request, suit, petition.

-1 Action, plaint (in law); अर्थ विरागाः पश्यन्ति Rām.2.1. 58; असाक्षिकेषु त्वर्थेषु Ms.8.19.

-11 The actual state, fact of the matter; as in यथार्थ, अर्थतः, ˚तत्वविद्, यदर्थेन विनामुष्य पुंस आत्मविपर्ययः Bhāg.3.7.1.

-12 Manner, kind, sort.

-13 Prevention, warding off; मशकार्थो धूमः; prohibition, abolition (this meaning may also be derived from 1 above).

-14 Price (perhaps an incorrect form for अर्घ).

-15 Fruit, result (फलम्). तस्य नानुभवेदर्थं यस्य हेतोः स रोपितः Rām.6.128.7; Mb.12.175.5.

-16 N. of a son of धर्म.

-17 The second place from the लग्न (in astr.).

-18 N. of Viṣṇu.

-19 The category called अपूर्व (in पूर्वमीमांसा); अर्थ इति अपूर्वं ब्रूमः । ŚB. on MS.7.1.2.

-2 Force (of a statement or an expres- sion); अर्थाच्च सामर्थ्याच्च क्रमो विधीयते । ŚB. on MS.5.1.2. [अर्थात् = by implication].

-21 The need, purpose, sense; व्यवधानादर्थो बलीयान् । ŚB. on MS.6.4.23.

-22 Capacity, power; अर्थाद्वा कल्पनैकदेशत्वात् । Ms.1.4.3 (where Śabara paraphrases अर्थात् by सामर्थ्यात् and states the rule: आख्यातानामर्थं ब्रुवतां शक्तिः सहकारिणी ।), cf. अर्थो$भिधेयरैवस्तुप्रयोजननिवृत्तिषु । मोक्षकारणयोश्च...... Nm.

-Comp. -अतिदेशः Extension (of gender, number &e.) to the objects (as against words), i. e. to treat a single object as though it were many, a female as though it were male. (तन्त्रवार्त्तिक 1.2.58.3;6.3.34.7).

-अधिकारः charge of money, office of treasurer ˚रे न नियोक्तव्यौ H.2.

-अधिकारिन् m. a treasurer, one charged with finan- cial duties, finance minister.

-अनुपपत्तिः f. The difficulty of accounting for or explaining satisfactorily a particular meaning; incongruity of a particular meaning (तन्त्रवार्त्तिक 4.3.42.2).

-अनुयायिन् a. Following the rules (शास्त्र); तत्त्रिकालहितं वाक्यं धर्म्यमर्थानुयायि च Rām.5.51.21.

-अन्वेषणम् inquiry after a matter.

-अन्तरम् 1 another or different meaning.

-2 another cause or motive; अर्थो$यम- र्थान्तरभाव्य एव Ku.3.18.

-3 A new matter or circum- stance, new affair.

-4 opposite or antithetical meaning, difference of meaning. ˚न्यासः a figure of speech in which a general proposition is adduced to support a particular instance, or a particular instance, to support a general proposition; it is an inference from parti- cular to general and vice versa; उक्तिरर्थान्तरन्यासः स्यात् सामान्यविशेषयोः । (1) हनूमानब्धिमतरद् दुष्करं किं महात्मनाम् ॥ (2) गुणवद्वस्तुसंसर्गाद्याति नीचो$पि गौरवम् । पुष्पमालानुषङ्गेण सूत्रं शिरसि धार्यते Kuval.; cf. also K. P.1 and S. D.79. (Ins- tances of this figure abound in Sanskrit literature, especi- ally in the works of Kālidāsa, Māgha and Bhāravi).

-अन्वित a.

1 rich, wealthy.

-2 significant.

-अभिधान a.

1 That whose name is connected with the purpose to be served by it; अर्थाभिधानं प्रयोजनसम्बद्धमभिधानं यस्य, यथा पुरोडाश- कपालमिति पुरोडाशार्थं कपालं पुरोडाशकपालम् । ŚB. on MS.4.1. 26.

-2 Expression or denotation of the desired meaning (वार्त्तिक 3.1.2.5.).

-अर्थिन् a. one who longs for or strives to get wealth or gain any object. अर्थार्थी जीवलोको$यम् । आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी Bg.7.16.

-अलंकरः a figure of speech determined by and dependent on the sense, and not on sound (opp. शब्दालंकार). अलंकारशेखर of केशवमिश्र mentions (verse 29) fourteen types of अर्थालंकारs as follows:- उपमारूपकोत्प्रेक्षाः समासोक्तिरपह्नुतिः । समाहितं स्वभावश्च विरोधः सारदीपकौ ॥ सहोक्तिरन्यदेशत्वं विशेषोक्तिर्विभावना । एवं स्युरर्थालकारा- श्चतुर्दश न चापरे ॥

-आगमः 1 acquisition of wealth, income; ˚गमाय स्यात् Pt.1. cf. also अर्थागमो नित्यमरोगिता च H.

-2 collection of property.

-3 conveying of sense; S. D.737.

-आपत्तिः f. [अर्थस्य अनुक्तार्थस्य आपत्तिः सिद्धिः]

1 an inference from circumstances, presumption, im- plication, one of the five sources of knowledge or modes of proof, according to the Mīmāṁsakas. It is 'deduc- tion of a matter from that which could not else be'; it is 'assumption of a thing, not itself perceived but necessarily implied by another which is seen, heard, or proved'; it is an inference used to account for an apparent inconsistency; as in the familiar instance पीनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते the apparent inconsistency between 'fatness' and 'not eating by day' is accounted for by the inference of his 'eating by night'. पीनत्वविशि- ष्टस्य देवदत्तस्य रात्रिभोजित्वरूपार्थस्य शब्दानुक्तस्यापि आपत्तिः. It is defined by Śabara as दृष्टः श्रुतो वार्थो$न्यथा नोपपद्यते इत्यर्थ- कल्पना । यथा जीवति देवदत्ते गृहाभावदर्शनेन बहिर्भावस्यादृष्टस्य कल्पना ॥ Ms.1.1.5. It may be seen from the words दृष्टः and श्रुतः in the above definition, that Śabara has sug- gested two varieties of अर्थापत्ति viz. दृष्टार्थापत्ति and श्रुता- र्थापत्ति. The illustration given by him, however, is of दृष्टार्थापत्ति only. The former i. e. दृष्टार्थापत्ति consists in the presumption of some अदृष्ट अर्थ to account for some दृष्ट अर्थ (or अर्थs) which otherwise becomes inexplicable. The latter, on the other hand, consists in the presump- tion of some अर्थ through अश्रुत शब्द to account for some श्रुत अर्थ (i. e. some statement). This peculiarity of श्रुतार्थापत्ति is clearly stated in the following couplet; यत्र त्वपरिपूर्णस्य वाक्यस्यान्वयसिद्धये । शब्दो$ध्याह्रियते तत्र श्रुतार्थापत्ति- रिष्यते ॥ Mānameyodaya p.129 (ed. by K. Raja, Adyar, 1933). Strictly speaking it is no separate mode of proof; it is only a case of अनुमान and can be proved by a व्यतिरेकव्याप्ति; cf. Tarka. K.17 and S. D.46.

-2 a figure of speech (according to some rhe- toricians) in which a relevant assertion suggests an inference not actually connected with the the subject in hand, or vice versa; it corresponds to what is popularly called कैमुतिकन्याय or दण्डापूपन्याय; e. g. हारो$यं हरिणाक्षीणां लुण्ठति स्तनमण्डले । मुक्तानामप्यवस्थेयं के वयं स्मरकिङ्कराः Amaru.1; अभितप्तमयो$पि मार्दवं भजते कैव कथा शरीरिषु R.8.43.; S. D. thus defines the figure:- दण्डापूपिकन्यायार्थागमो$र्थापत्तिरिष्यते.

-उत्पत्तिः f. acquisition of wealth; so ˚उपार्जनम्.

-उपक्षेपकः an introductory scene (in dramas); अर्थोपक्षेपकाः पञ्च S. D.38. They are विष्कम्भ, चूलिका, अङ्कास्य, अङ्कावतार, प्रवेशक.

-उपमा a simile dependent on sense and not on sound; see under उपमा.

-उपार्जनम् Acquiring wealth.

-उष्मन् m. the glow or warmth of wealth; अर्थोष्मणा विरहितः पुरुषः स एव Bh.2.4.

-ओघः, -राशिः treasure, hoard of money.

-कर (

-री f.),

-कृत a.

1 bringing in wealth, enriching; अर्थकरी च विद्या H. Pr.3.

-2 useful, advan- tageous.

-कर्मन् n.

1 a principal action (opp. गुणकर्मन्).

-2 (as opposed to प्रतिपत्तिकर्मन्), A fruitful act (as opposed to mere disposal or प्रतिपत्ति); अर्थकर्म वा कर्तृ- संयोगात् स्रग्वत् । MS.4.2.17.

-काम a. desirous of wealth. (-˚मौ dual), wealth and (sensual) desire or pleasure; अप्यर्थकामौ तस्यास्तां धर्म एव मनीषिणः R.1.25. ह्रत्वार्थकामास्तु गुरूनिहैव Bg.2.5.

-कार्ष्यम् Poverty. निर्बन्धसंजातरुषार्थकार्घ्यमचिन्तयित्वा गुरुणाहमुक्तः R.5.21.

-काशिन् a. Only apparently of utility (not really).

-किल्बिषिन् a. dishonest in money-matters.

-कृच्छ्रम् 1 a difficult matter.

-2 pecuniary difficulty; व्यसनं वार्थकृच्छ्रे वा Rām.4.7.9; Mb.3.2.19; cf. also Kau. A.1.15 न मुह्येदर्थकृच्छ्रेषु Nīti.

-कृत्यम् doing or execution of a business; अभ्युपेतार्थकृत्याः Me.4.

-कोविद a. Expert in a matter, experienced. उवाच रामो धर्मात्मा पुनरप्यर्थकोविदः Rām.6.4.8.

-क्रमः due order or sequ- ence of purpose.

-क्रिया (a) An implied act, an act which is to be performed as a matter of course (as opposed to शब्दोक्तक्रिया); असति शब्दोक्ते अर्थक्रिया भवति ŚB. on MS.12.1.12. (b) A purposeful action. (see अर्थकर्मन्).

-गत a.

1 based on the sense (as a दोष).

-2 devoid of sense.

-गतिः understanding the sense.

-गुणाः cf. भाविकत्वं सुशब्दत्वं पर्यायोक्तिः सुधर्मिता । चत्वारो$र्थगुणाः प्रोक्ताः परे त्वत्रैव संगताः ॥ अलंकारशेखर 21.

-गृहम् A treasury. Hariv.

-गौरवम् depth of meaning; भारवेरर्थगौरवम् Udb., Ki.2.27.

-घ्न a. (

घ्नी f.) extrava- gant, wasteful, prodigal; सुरापी व्याधिता धूर्ता वन्ध्यार्थघ्न्य- प्रियंवदा Y.1.73; व्याधिता वाधिवेत्तव्या हिंस्रार्थघ्नी च सर्वदा Ms.9.8.

-चित्रम् 'variety in sense', a pun, Kāvya- prakāśa.

-चिन्तक a.

1 thinking of profit.

-2 having charge of affairs; सर्वार्थचिन्तकः Ms.7.121.

-चिन्ता, -चिन्तनम् charge or administration of (royal) affairs; मन्त्री स्यादर्थचिन्तायाम् S. D.

-जात a.

1 full of meaning.

-2 wealthy (जातधन).

(-तम्) 1 a collection of things.

-2 large amount of wealth, considerable property; Dk.63, Ś.6; ददाति च नित्यमर्थजातम् Mk.2.7.

-3 all matters; कवय इव महीपाश्चिन्तयन्त्यर्थजातम् Śi.11.6.

-4 its own meaning; वहन्द्वयीं यद्यफले$र्थजाते Ki.3.48.

-ज्ञ a. knowing the sense or purpose; अर्थज्ञ इत्सकलं भद्रमश्नुते Nir.

-तत्त्वम् 1 the real truth, the fact of the matter; यो$र्थतत्त्वमविज्ञाय क्रोधस्यैव वशं गतः H.4.94.

-2 the real nature or cause of anything.

-द a.

1 yielding wealth; Dk.41.

-2 advantageous, productive of good, useful.

-3 liberal, munificent Ms.2.19.

-4 favour- able, compliant. (

-दः) N. of Kubera.

-दर्शकः 'one who sees law-suits'; a judge.

-दर्शनम् perception of objects; कुरुते दीप इवार्थदर्शनम् Ki.2.33; Dk.155.

-दूषणम् 1 extravagance, waste; H.3.18; Ms.7.48.

-2 unjust seizure of property or withholding what is due.

-3 finding fault with the meaning.

-4 spoiling of another's property.

-दृश् f. Consideration of truth; क्षेमं त्रिलोकगुरुरर्थदृशं च यच्छन् Bhāg.1.86.21.

-दृष्टिः Seeing profit; Bhāg.

-दोषः a literary fault or blemish with regard to the sense, one of the four doṣas or blemishes of literary composition, the other three being परदोष, पदांशदोष, वाक्यदोष; for definitions &c. see K. P.7. अलंकारशेखर of केशवमिश्र who mentions eight types of doṣas as follows: अष्टार्थदोषाः विरस, -ग्राम्य, -व्याहत, -खिन्नताः । -हीना, -धिका, सदृक्साम्यं देशादीनां विरोधि च ॥ 17

-द्वयविधानम् Injunction of two ideas or senses; विधाने चार्थद्वयविधानं दोषः ŚB. on MS.1.8.7.

-नित्य a. = अर्थ- प्रधान Nir.

-निबन्धन a. dependent on wealth.

-निश्चयः determination, decision.

-प्रतिः 1 'the lord of riches', a a king; किंचिद् विहस्यार्थपतिं बभाषे R.2.46;1.59;9.3;18.1; Pt.1.74.

-2 an epithet of Kubera.

-पदम् N. of the Vārt. on Pāṇini; ससूत्रवृत्त्यर्थपदं महार्थं ससंग्रहं सिद्ध्यति वै कपीन्द्रः Rām.7.36.45.

-पर, -लुब्ध a.

1 intent on gaining wealth, greedy of wealth, covetous.

-2 niggardly, parsimonious; हिंस्रा दयालुरपि चार्थपरा वदान्या Bh.2.47; Pt.1.425.

-प्रकृतिः f. the leading source or occasion of the grand object in a drama; (the number of these 'sources' is five:-- बीजं बिन्दुः पताका च प्रकरी कार्यमेव च । अर्थप्रकृतयः पञ्च ज्ञात्वा योज्या यथाविधि S. D.317.)

-प्रयोगः 1 usury.

-2 administration of the affairs (of a state)

-प्राप्त a. derived or understood from the sense included as a matter of course, implied; परिसमाप्तिः शब्दार्थः । परिसमाप्त्यामर्थप्राप्तत्वादारम्भस्य । ŚB. on MS.6.2.13.

-˚त्वम् Inplication.

-बन्धः 1 arrange- ment of words, composition, text; stanza, verse; संचिन्त्य गीतक्षममर्थबन्धम् Ś.7.5; ललितार्थबन्धम् V.2.14 put or expressed in elegant words.

-2. connection (of the soul) with the objects of sense.

-बुद्धि a. selfish.

-बोधः indication of the (real) import.

-भाज् a. entitled to a share in the division of property.

-भावनम् Delibera- tion over a subject (Pātañjala Yogadarśana 1.28).

-भृत् a. receiving high wages (as a servant).

-भेदः distinc- tion or difference of meaning; अर्थभेदेन शब्दभेदः.

-मात्रम्, -त्रा 1 property, wealth; Pt.2.

-2 the whole sense or object.

-युक्त a. significant, full of यस्यार्थयुक्तं meaning; गिरिराजशब्दं कुर्वन्ति Ku.1.13.

-लक्षण a. As determined by the purpose or need (as opposed to शब्दलक्षण); लोके कर्मार्थलक्षणम् Ms.11.1.26.

-लाभः acquisition of wealth.

-लोभः avarice.

-वशः power in the form of discrimination and knowledge. अर्थवशात् सप्तरूपविनिवृत्ताम् Sāvk.65.

-वादः 1 declaration of any purpose.

-2 affirmation, declaratory assertion, an explanatory remark, exegesis; speech or assertion having a certain object; a sentence. (It usually recommends a विधि or precept by stating the good arising from its proper observance, and the evils arising from its omission, and also by adducing historical instances in its support; स्तुतिर्निन्दा परकृतिः पुराकल्प इत्यर्थवादः Gaut. Sūt.; said by Laugākṣi to be of 3 kinds:- गुणवादो विरोधे स्यादनु वादो$वधारिते । भूतार्थवादस्तद्धानादर्थ- वादस्त्रिधा मतः; the last kind includes many varieties.)

-3 one of the six means of finding out the tātparya (real aim and object) of any work.

-4 praise, eulogy; अर्थवाद एषः । दोषं तु मे कंचित्कथय U.1.

-विकरणम् = अर्थ- विक्रिया change of meaning.

-विकल्पः 1 deviation from truth, perversion of fact.

-2 prevarication; also ˚वैकल्प्यम्

-विज्ञानम् comprehending the sense, one of the six exercises of the understanding (धीगुण).

-विद् a. sensible, wise, sagacious. भुङ्क्ते तदपि तच्चान्यो मधुहेवार्थविन्मधु Bhāg.11.18.15. विवक्षतामर्थविदस्तत्क्षणप्रतिसंहृताम् Śi.

-विद्या knowledge of practical life; Mb.7.

-विपत्तिः Failing of an aim; समीक्ष्यतां चार्थविपत्तिमार्गताम् Rām.2.19.4.

-विभावक a. money-giver; विप्रेभ्यो$र्थविभावकः Mb.3.33. 84.

-विप्रकर्षः difficulty in the comprehension of the sense.

-विशेषणम् a reprehensive repetition of something uttered by another; S. D.49.

-वृद्धिः f. accumulation of wealth.

-व्ययः expenditure; ˚ज्ञ a. conversant with money-matters.

-शब्दौ Word and sense.

-शालिन् a. Wealthy.

-शास्त्रम् 1 the science of wealth (political economy).

-2 science of polity, political science, politics; अर्थशास्त्रविशारदं सुधन्वानमुपाध्यायम् Rām.2.1.14. Dk.12; इह खलु अर्थशास्त्रकारास्त्रिविधां सिद्धिमुपवर्णयन्ति Mu.3; ˚व्यवहारिन् one dealing with politics, a politician; Mu.5.

-3 science giving precepts on general conduct, the science of practical life; Pt.1.

-शौचम् purity or honesty in money-matters; सर्वेषां चैव शौचानामर्थशौचं परं स्मृतं Ms. 5.16.

-श्री Great wealth.

-संस्थानम् 1 accumulation of wealth.

-2 treasury.

-संग्रहः, -संचयः accumulation or acquisition of wealth, treasure, property. कोशेनाश्रयणी- यत्वमिति तस्यार्थसंग्रहः R.17.6. कुदेशमासाद्य कुतो$र्थसंचयः H.

-संग्रहः a book on Mīmāṁsā by Laugākṣi Bhāskara.

-सतत्त्वम् truth; किं पुनरत्रार्थसतत्त्वम् । देवा ज्ञातुमर्हन्ति MBh. or P.VIII.3.72.

-समाजः aggregate of causes.

-समाहारः 1 treasure.

-2 acquisition of wealth.

-संपद् f. accomplishment of a desired object; उपेत्य संघर्ष- मिवार्थसंपदः Ki.1.15.

-संपादनम् Carrying out of an affair; Ms.7.168.

-संबन्धः connection of the sense with the word or sentence.

-संबन्धिन् a. Concerned or interested in an affair; Ms.8.64.

-साधक a.

1 accomplishing any object.

-2 bringing any matter to a conclusion.

-सारः considerable wealth; Pt.2.42.

-सिद्ध a. understood from the very context (though not expressed in words), inferable from the connection of words.

-सिद्धिः f. fulfilment of a desired object, success. द्वारमिवार्थसिद्धेः R.2.21.

-हानिः Loss of wealth

-हारिन् a. stealing money Ks.

-हर a. inheriting wealth.

-हीन a.

1 deprived of wealth, poor.

-2 unmeaning, nonsensical.

-3 failing.

आदिश् 6 U.

1 To point out, indicate, show; मार्ग आदिश् (oft. in dramas) lead the way; Ś.5.

-2 To order, direct, command; वेलोपलक्षणार्थमादिष्टो$स्मि Ś.4; पुनरप्यादिश तावदुत्थितः Ku.4.16; तेषामप्येतदादिशेत् Ms.11.192; आदिक्षदस्याभिगमं वनाय Bk.3.9,7.28; R.1.54,2.65; to appoint; वसुमित्रं गोप्तारमादिश्य M.5.

-3 To aim at; assign; आदिक्षत्सिंहासनं तस्य Bk.3.3; हरिवीराणामादिशद्दक्षिणां दिशम् Rām.

-4 To report, announce; teach, lay down, prescribe, instruct, advise; न चास्य व्रतमादिशेत् Ms.4.8; बुद्धिमादिश्य R.12.68.

-5 To specify, determine; प्रतिषिद्धमनादिष्टम् Y.2.26.

-6 To foretell, predict; सा सिद्धेनादिष्टा Ratn.4, Bṛi. S.5.96; आदिष्टः सुरासुरसंगरो भावी V.5.

-7 To undertake, try; ब्रह्मास्त्रमादिश Mb.

-8 To provoke, challenge.

-9 To profess as one's own duty. -Caus. To indicate, show, point out, announce &c. (same as आदिश्).

आदिश् f. Ved.

1 Aim, design, intention; अस्या$- श्रीणीतादिशं गभस्तौ Rv.1.61.3.

-2 A project, propo- sition.

-3 A proposal, declaration.

-4 A region, quarter.

-5 A sacrifice offered to a particular deity.

आरुह् 1 P.

1 To ascend, mount, bestride, get upon (with acc., sometimes loc.); सिंहासनमारुरोह K.111; आरुरुह् रथादिषु Bk.14.8; आरूढकुलालचक्रमिव Mu.5.5; mounted on a potter's wheel; 7.12.

-2 To ride upon, get ascendancy over, domineer over (fig.); वृषल भृत्यमिव मामारोढुमिच्छसि Mu.3; Pt.1.36.

-3 To venture upon, undertake, enter upon, make; प्रतिज्ञामारोढुं पुनरपि चलत्येष चरणः Mu.3.3,27; so यौवनारूढ, योगारूढ.

-4 To attain, gain, get to, reach; सौन्दर्यस्य पारमारूढा न वा Dk.88; Ki.2.13; तुलां यदारोहति दन्तवाससा Ku.5.34; आरुरोह कुमदाकरोपमाम् R.19,34. The senses of this root are modified according to the noun with which it is joined; आरूढरुषा Ku.7.67 excited to anger; तदागमारूढगुरुप्रहर्षः R. 5.61; मन्त्रिपदमारूढः Mu.6; तर्कारूढा 6.19 engaged in guessing; Ś.5.9; शीघ्रं बुद्धिमारोहति Ś. B. strikes the mind; यौवनपदवीमारूढः attained his majority; अवस्थान्तर- मारूढा M.3; संशयं पुनरारुह्य H.1.7 running a risk; संशयमारुरोह शैलः Ki.13.16. -Caus. (रोह-प-यति)

1 To cause to go up or ascend, raise up, elevate; अमात्यो$- स्मान्पुरातनीमवस्थामारोपयिष्यति Mu.2 will raise or elevate; शूलानारोपयेत् Y.2.273; आरोपिता मनोविषयमात्मनः Ku.6.17.

-2 To cause to mount or sit (on oneself) (Ātm.); करेणुरारोहयते निषादिनम् Śi.12.5.

-3 To cause to grow, plant (lit).

-4 To establish, instal, seat (fig.); राज्ये चारोपिता वयम् Mu.7.18; इत्यारोपितपुत्रास्ते R.15.91.

-5 To cause, produce, bring out; उष्माणम् K.15; प्रणयम् 134,142; आरोपितप्रीतिरभूत् 173,212; प्रतापमारोपयितुम् 11, 119 show or exhibit.

-6 To place, fix, direct; अङ्कमा- रोप्य placing in the lap; R.3.26,14.27; Ku.1.37; चक्षुः˚ cast a look at; Pt.1.243; आशीर्वादमारोपयन्तः Ki.18.46 conferring or pronouncing; आभरणभारमङ्गेषु नारोपयन्ति K.23 put or wear; पत्रे आरोपितं कुरु Ś.6. commit to paper; आरोप्यते शिला शैले H.2.46.

-7 To entrust to, appoint to, charge with; मन्त्रिणि राज्यभार- मारोप्य K.57; अमात्यपदे आरोपितः Pt.1.

-8 To cause to go to or attain a particular state; करतलं कर्णपूरता- मारोपितम् K.6; आरोपय गरीयस्त्वम् 27 raise to greatness 315; Dk.118.

-9 To ascribe, attribute, impute; आत्मन्या- रोपिताभिमानाः K.18,185; छाया हि भूमेः शशिनो मलत्वेनारो- पिता शुद्धिमतः प्रजाभिः R.14.4.

-1 To string (as a bow); धनुरारोपयन् U.4; तं देशमारोपितपुष्पचापे Ku.3.35; Bk.14.8.

आरुह् a. Ved. Ascending; Rv.1.124.7. f.

1Excre- scence.

-2 A shoot (of a plant); यास्ते रुहः प्ररुहो यास्त आरुहः Av.13.1.9.

उत्तम a. [उद्-तमप्]

1 Best, excellent (oft. in comp.); उत्तमे शिखरे देवी Mahānār. Up.15.5. स उत्तमः पुरुषः Ch. Up.8.12.3. उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः Bg.15.17. द्विजोत्तमः the best of Brāhmaṇas; so सुर˚, नर˚ &c.; प्रायेणाधममध्यमोत्तमगुणः संसर्गतो जायते Bh.2.67.

-2 Foremost, uppermost, highest (opp. हीन, जघन्य).

-3 Most elevated, chief, principal.

-4 Greatest, first; स गच्छत्युत्तमस्थानम् Ms.2.249.

-मः 1 N. of Viṣṇu.

-2 The third person (= first person according to English phraseology). (pl.) N. of a people; Mb.

-मा 1 An excellent woman.

-2 A kind of pustule or pimple.

-3 The plant Asclepias Rosea Roxb. (दुग्धिका; Mar. भुई- आंवळी, अळिता).

-Comp. -उङ्गम् 'the best limb of the body', the head; कश्चिद् द्विषत्खङ्गहृतोत्तमाङ्गः R.7.51; Ms.1.93,8.3; Ku.7.41; Bg.11.27. the back; तान् क्षिप्रं व्रज सतताग्निहोत्रयाजिन् । मत्तुल्यो भव गरुडोत्तमाङ्गयानः ॥ Mb.7.143.48.

- अधम a. high and low; ˚मध्यम good, middling, and bad; high, low, and middling; (the order is often reversed); cf. भक्षयित्वा बहून्मत्स्यानुत्तमाधम- मध्यमान् Pt.1.21.

-अम्भस् n. a sort of satisfaction (acquiescence) one of the nine kinds of तुष्टि in Sāṅ. Phil.

-अरणी the plant Asparagus Racemosus (इन्दीवरी शतावरी).

-अर्धः 1 the best half.

-2 the last half or part.

-अर्ध्य a. pertaining to the best half.

-अहः the last or latest day; a fine or lucky day.

- उपपद a. one to whom the best term is applicable, best, excellent.

ऋणः, ऋणिकः (उत्तमर्णः) a creditor (opp. अधमर्णः) धारेरुत्तमर्णः P.I.4.35; अधमर्णार्थसिद्धयर्थमुत्तमर्णेन चोदितः Ms.8.47,5; Y.2.42. Śukra.4.831. (pl.) N. of a people; V. P., Mārk. P.

-ओजस् a. of excellent valour, N. of one of the warriors of the Mahābhārata; उत्तमौजाश्च वीर्यवान् Bg.1.6.

-गन्धाढ्य a. possessing copiously the most delicious fragrance.

-गुण a. of the best qualities, best, highest; विघ्नैः पुनः पुनरपि प्रतिहन्यमानाः प्रारब्धमुत्तमगुणा न परित्यजन्ति Mu.2.17. (v. l.)

-दशतालम् A sculptural measurement in which the whole height of an image is generally divided into 12 equal parts. The same measurement in 112 equal parts is called उत्तमनवताल.

-पदम् a high office.

-पु (पू)- रुषः 1 the third person in verbal conjugation; (= first person according to English phraseology; in Sanskrit, verbs are conjugated by putting the English I st person last and 3 rd person first).

-2 the Supreme Spirit.

-3 an excellent man.

-फलिनी f. The plant Oxystelma Esculentum (Mar. दुधी, दुधाणी).

-लाभः an excellent profit.

-वयसम् The last period of life; Śat. Br.12.9.1.8.

-व्रता A wife devoted to the husband; हृदयस्येव शोकाग्निसंतप्तस्योत्तमव्रताम् Bk.9.87.

-वेशः N. of Śiva.

-शाखः 1 a tree having excellent branches.

-2 N. of a region.

-श्रुत a. Possessing the utmost learning. Rām.

-श्लोक a. of excellent fame, illustrious, glorious, well-known, famous.

-कः N. of Vi&stoa;ṇu, क उत्तमश्लोक- गुणानुवादात् पुमान् विरज्येत विना पशुघ्नात् Bhāg.1.1.4.

-संग्रहः (˚स्त्री˚) intriguing with another man's wife, i. e. speaking with her privately, looking amorously at her &c.

-साहसः, -सम् 1 the highest (of the fixed) pecuniary punishments; a fine of 1 (or according to some 8,) paṇas; Ms.9.24; Y.1.366; पणानां द्वे शते सार्धे प्रथमः साहसः स्मृतः । मध्यमः पञ्च विज्ञेयः सहस्रं त्वेष चोत्तमः ॥ Capital punishment, banishment, confiscation, and mutilation are also regarded as forms of this punishment.

उद्द्युत् 1 Ā. To blaze up, shine; उदु ष्टुतः समिधा यह्णो अद्यौद् Rv.3.5.9. -Caus.

1 To cause to shine; (hence) adorn, grace; जाते पुनरप्युद्द्योतयोत्संगम् U.4; अलमुद्द्योतया- मासुर्देवारण्यमिवर्तवः R.1.8.

कारु a. (

-रू f.) [कृ-उण् Uṇ.1.1]

1 A maker, doer, an agent, servant; राघवस्य ततः कार्यं कारुर्वानरपुङ्गवः Bk.7.28.

-2 An artisan, mechanic, artist; कारुभिः कारितं तेन कृत्रिमं स्वप्नहेतवे Vb.1.13; इति स्म सा कारुतरेण लेखितं नलस्य च स्वस्य च सख्यमीक्षते N.1.38; Y.2.249,1.187; Ms.5.129;1.12. (They are:-- तक्षा च तन्त्रवायश्च नापितो रजकस्तथा । पञ्चमश्चर्मकारश्च कारवः शिल्पिनो मताः ॥)

-3 Terrible, horrible; जरेति क्षयमाहुर्वै दारुणं कारुसंज्ञितम् Mb.1.4.3.

-रुः 1 An epithet of विश्वकर्मन् the architect of the gods.

-2 An art, a science.

-Comp. -चौरः one who commits burglary, a dacoit.

-जः1 a piece of mechanism, any product of manufacture.

-2 a young elephant.

-3 a hillock, an ant-hill.

-4 froth.

-5 sesamum growing spontaneously.

-6 red orpiment.

-शिल्पिगणः a. corporation of artisens and handi- craftsmen; Kau. A.2.6.

-हस्तः the hand of an artisan; नित्यं शुद्धः कारुहस्तः Ms.5.129.

घृष्ट a. [कर्मणि-क्त] Rubbed, &c.; जाघृष्टकठिना$ङ्गुष्ठम् Bk.5.57; Mk.1.24;3.9; घृष्टं घृष्टं पुनरपि पुनः चन्दनं चारु- गन्धम् Subhāṣ.

चित्र a. [चित्र्-भावे अच्; चि-ष्ट्रन् वा Uṇ.4.163]

1 Bright, clear.

-2 Variegated, spotted, diversified.

-3 amusing, interesting, agreeable; Māl.1.4.

-4 Various, different, manifold; Pt.1.136; Ms.9.248; Y.1.288.

-5 Surprising, wonderful, strange; किमत्र चित्रम् R.5.33; Ś.2.15.

-6 Perceptible, visible.

-7 Conspicuous, excellent, distinguished; न यद्वचश्चित्रपदं हरेर्यशो जगत्पवित्रं प्रगृणीत कर्हिचित् Bhāg.1.5.1.

-8 Rough, agitated (as the sea, opp सम).

-9 Clear, loud, perceptible (as a sound).

-त्रः 1 The variegated colour.

-2 A form of Yama.

-3 The Aśoka tree.

-4 = चित्रगुप्त q. v. below.

-त्रम् 1 A picture, painting, delineation चित्रे निवेश्य परिकल्पितसत्त्वयोगा Ś.2.9; पुनरपि चित्रीकृता कान्ता Ś.6.2,13,21 &c.

-2 A brilliant ornament or ornament.

-3 An extraordinary appearance, wonder.

-4 A sectarial mark on the fore- head.

-5 Heaven, sky.

-6 A spot.

-7 The white or spotted leprosy.

-8 (In Rhet.) The last of the three main divisions of Kāvya (poetry). (It is of two kinds शब्दचित्र and अर्थ-वाच्य-चित्र, and the poetical charm lies mainly in the use of figures of speech dependent on the sound and sense of words. Mammaṭa thus defines it:-- शब्दचित्रं वाज्यचित्रमव्यङ्ग्यं त्ववरं स्मृतम् K. P.1. As an instance of शब्दचित्र may be cited the following verse from R. G. मित्रात्रिपुत्रनेत्राय त्रयीशात्रवशत्रवे । गोत्रारिगोत्रजैत्राय गोत्रात्रे ते नमो नमः ॥

-9 Anything bright which strikes the eye.

-1 Playing upon words, punning, using conundrums, riddles &c.

-11 A lotus....... मङ्गले तिलके हेम्नि व्योम्नि पद्मे नपुंसकम् । Nm.

-त्रम् ind. Oh !, how strange !, what a wonder ! चित्रं बधिरो नाम व्याकरणमध्येष्यते Sk.

-Comp. -अक्षी, -नेत्रा, -लोचना a kind of bird com- monly called Sārikā.

-अङ्ग a. striped, having a spot- ted body.

(-ङ्गः) 1 a kind of snake.

-2 N. of Arjuna.

(-ङ्गम्) 1 vermilion.

-2 yellow orpiment.

-अङ्गद a. decked with brilliant bracelets. (

-दा) N. of a wife of Arjuna and mother of Babhruvāhana.

-अङ्गदसूः f. an epithet of Satyavatī, mother of Vyāsa.

-अन्नम् rice dressed with coloured condiments; Y.1.34.

-अपूपः a kind of cake.

-अर्पित a. committed to a picture, painted. ˚आरम्भ a. painted; चित्रार्पितारम्भ इवावतस्थे R.2.31; Ku.3.42.

-आकृतिः f. a painted resemblance, portrait.

-आयसम् steel.

-आरम्भः a painted scene, outline of a picture; V.1.4. v. l.

-उक्तिः f.

1 agreeable or frequent discourse; जयन्ति ते पञ्चममित्रचित्रोक्तिसंदर्भविभूषणेषु Vikr.1.

-2 a voice from heaven.

-3 a surprising tale.

-ओदनः boiled rice coloured with turmeric &c.

-कण्ठः pigeon.

-कथालापः telling agreeable or charming stories.

-कम्बलः 1 painted cloth used as an elephant's housing

-2 a variegated carpet.

- कर 1 a painter.

-2 an actor.

-कर्मन् n.

1 an extraordinary act; धीर्न चित्रीयते कस्माद- भित्तौ चित्रकर्मणा Ks.6.5.

-2 ornamenting, decorating.

-3 a picture; Mu.2.4.

-4 magic. (-m.)

1 a magi- cian, one who works wonders.

-2 a painter. ˚विद् m.

1 a painter.

-2 a magician.

-कायः 1 a tiger in general.

-2 a leopard or panther.

-कारः 1 a painter.

-2 N. of a mixed tribe; (स्थपतेरपि गान्धिक्यां चित्रकारो व्यजायत Parāśara).

-कूटः N. of a hill and district near Pra- yāga; दृप्तः कुकुद्मानिव चित्रकूटः R.12;15;13.47, U.1.

-कृत् a. astonishing, surprising. (-m.) a painter.

-कोलः a kind of lizard.

-क्रिया, -कृत्यम् painting; आहूय स्वसुता- वासे चित्रकृत्ये न्ययुङ्क्त माम् Ks.71.82.

-क्षत्र a. Ved. having manifold power, or one whose wealth is visible; चित्रक्षत्र चित्रतमं वयोधाम् Rv.6.6.7.

-ग, -गत a.

1 painted, drawn in a picture; संपूर्णलक्षणा देवी प्रतिभाति स्म चित्रगा Ks.5.31.

-2 coloured, variegated.

-गन्धम् yellow orpiment.

-गुप्तः one of the beings in Yama's world recording the vices and virtues of mankind; नामान्येषां लिखामि ध्रुवमहम- धुना चित्रगुप्तः प्रमार्ष्टु Mu.1.2.

-गृहम् a painted room.

-जल्पः a random or incoherent talk, talk on various subjects.

-तण्डुलम् a medicinal plant said to possess anthelmintic virtues.

-त्वच् m. the Bhūrja tree.

-दण्डकः the cotton-plant.

-धा ind. in many ways; तर्कयामास चित्रधा Bhāg.3.13.2.

-न्यस्त a. painted, drawn in a picture; Ku.2.24.

-पक्षः the francoline partridge.

-पटः, -ट्टः 1 a painting, a picture.

-2 a coloured or chequered cloth.

-पद a.

1 divided into various parts.

-2 full of graceful expressions.

-पादा the bird called Sārikā.

-पिच्छकः a peacock.

-पुङ्खः a kind of arrow.

-पृष्ठः a sparrow.

-प्रतिकृतिः f. representation in colours, a painting, a picture.

-फलः, -फलकः A kind of large flat fish; L. D. B.

-फला 1 A smaller kind of flat fish.

-2 N. of several plants.

-फलकम् a tablet for painting, a picture-board.

-बर्हः a peacock;

-भानु a. of a variegated colour, shining with light; चित्रभानुरुषसां भात्यग्रे R.7.9.3; प्रपूर्वगौ पूर्वजौ चित्रभानू Mb.1.3.57.

(-नुः) 1 fire; पुच्छैः शिरोभिश्च भृशं चित्रभानुं प्रपेदिरे Mb.1.53. 5.

-2 the sun; (चित्रभानुर्विभातीति दिने रवौ रात्रौ वह्नौ K. P. 2 given as an instance of one of the modes of अञ्जन).

-3 N. of Bhairava.

-4 the Arka plant.

-5 Śiva.

-6 an epithet of the Aśvins.

-7 the first year of the first cycle of Jupiter.

-भाष्यम् A diplomatic speech; Mb. 5.35.71.

-भूत a. painted.

-मण्डलः a kind of snake.

-मृगः the spotted antelope.

-मेखलः a peacock.

-योधिन् a. fighting in a wonderful manner; लब्धास्त्रश्चित्रयोधी च मनस्वी च दृढवतः 5.17.3. (-m.) an epithet of Arjuna.

-रथः 1 the sun.

-2 N. of a king of the Gandharvas, one of the sixteen sons of Kaśyapa by his wife Muni; अत्र मुनेस्तनयश्चित्रसेनादीनां पञ्चदशानां भ्रातॄणामधिको गुणैः षोडश- श्चित्ररथो नाम समुत्पन्नः K.136; V.1.

-लिखनम् painting.

-लिखित a.

1 painted.

-2 dumb, motionless (as in a picture).

-लेख a. of beautiful outlines, highly arched; रुचिस्तव कलावती रुचिरचित्रलेखे श्रुवौ Gīt.1.

(-खा) 1 a portrait, picture.

-2 N. of a friend and companion of Uṣā, daughter of Bāṇa. [When Uṣā related to her her dream, she suggested the idea of taking the portraits of all young princes in the neighbourhood; and on Uṣā's recognising Aniruddha, Chitralekhā, by means of her magical power, conveyed him to her palace.]

-लेखकः a painter.

-लेखनिका a painter's brush.

-वदालः the sheat-fish.

-वनम् N. of a forest near the Gaṇḍakī.

-वाजः a cock.

-विचित्र a.

1 vari- ously coloured, variegated.

-2 multiform.

-विद्या the art of painting.

-शाला a painter's studio.

-शिखण्डिन् m. an epithet of the seven sages:--मरीचि, अङ्गिरस्, अत्रि, पुलस्त्य, पुलह, क्रतु and वसिष्ठ; मरीचिरत्र्यङ्गिरसौ पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः । वसिष्ठश्च महातेजास्ते हि चित्रशिखण्डिनः ॥ Mb.12.335.29. ˚जः an epithet of Bṛihaspati.

-शिरस् m.

-शीर्षकः a kind of venomous insect.

-श्रीः great or wonderful beauty.

-संस्थ a. painted.

-हस्तः a particular position of the hands in fighting.

देव a. (

-वी f.) [दिव्-अच्]

1 Divine, celestial; Bg.11. 11; Ms.12.117.

-2 Shining; यज्ञस्य देवमृत्विजम् Rv.1.1.1.

-3 Fit to be worshipped or honoured.

-वः 1 A god, deity; एको देवः केशवो वा शिवो वा Bh.3.12.

-2 (a) The god of rain, an epithet of Indra; as in द्वादश वर्षाणि देवो न ववर्ष; अवर्षयद्देवः Rām.1.9.18; काले च देशे च प्रववर्ष देवः Bu. Ch.2.7. (b) A cloud.

-3 A divine man, Brāhmaṇa, as in भूदेव.

-4 A king, ruler, as in मनुष्यदेव; तां देवसमितिं (अभ्या- गच्छत्) Mb.3.13.22.

-5 A title affixed to the names of Bārhmaṇas; as in गोविन्ददेव, पुरुषोत्तमदेव &c.

-6 (In dramas) A title of honour used in addressing a king, ('My lord', 'Your majesty'); ततश्च देव Ve.4; यथाज्ञापयति देवः &c.

-7 Quicksilver.

-8 The Supreme Spirit; हित्वा च देहं प्रविशन्ति देवं दिवौकसो द्यामिव पार्थ सांख्याः Mb.12.31.112.

-9 A fool

-1 A child.

-11 A man following any particular business.

-12 A lover.

-13 Emulation.

-14 Sport, play.

-15 A husband's brother (cf. देवृ, देवर).

-16 A lancer.

-वम् An organ of sense; देवानां प्रभवो देवो मनसश्च त्रिलोककृत् Mb.14.41.3. [cf. L. deus; Gr. deos.].

-Comp. -अंशः a partial incarnation of god.

-अगारः, -रम् a temple.

-अङ्गना a celestial damsel, an apsaras.

-अतिदेवः, -अधिदेवः 1 the highest god.

-2 an epithet of (1) Śiva. (2) Buddha. (3) Viṣṇu. देवातिदेवो भगवान् प्रसूतिरंशे हरिर्यस्य जगत्प्रणेता Hariv.

-अधिपः 1 an epithet of Indra.

-2 the supreme god.

-अनीकम् an army of celestials.

-अनुचरः, -अनुयायिन् m. an attendant or follower of a god; निशम्य देवानुचरस्य वाचं मनुष्यदेवः पुनरप्युवाच R.2.52.

-अन्धस् n.,

अन्नम् 1 the food of gods, divine food, ambrosia.

-2 food that has been first offered to an idol; see Ms.5.7 and Kull. thereon.

-अभीष्ट a.

1 liked by or dear to gods.

-2 sacred or dedicated to a deity. (

-ष्टा) piper betel.

-अरण्यम् the garden of gods, the Nandana gar- den; अलमुद्द्योतयामासुर्देवारण्यमिवर्तवः R.1.8.

-अरिः a demon.

-अर्चनम्, -ना 1 the worship of gods.

-2 idolatry.

-अर्पणम् 1 an offering to the god.

-2 the Veda; पृथग्- भूतानि चान्यानि यानि देवार्पणानि च Mb.13.86.17 (see com.).

-आवसथः a temple.

-अश्वः an epithet of उच्चैःश्रवस्, the horse of Indra.

-आक्रीडः 'the garden of the gods', Nandana garden.

-आजीवः, -आजीविन् m. an attendant upon an idol.

-2 a low Brāhmaṇa subsisting by attendance upon an idol and upon the offerings made to it.

-आत्मन् a.

1 consecrated, holy, sacred.

-2 of a divine nature. (-m.)

1 the divine soul; ते ध्यानयोगानुगता$ पश्यन् देवात्मशक्तिं स्वगुणैर्निगूढाम् Śvet. Up.1.3.

-2 the holy fig-tree.

-आयतनम् a temple; Ms.4.46; न देवा- यतनं गच्छेत् कदाचिद् वा$प्रदक्षिणम् । न पीडयेद् वा वस्त्राणि न देवा- यतनेष्वपि ॥ Kūrma P.

-आयुधम् 1 a divine weapon.

-2 rainbow.

-आयुष्म् the life-time of a god.

-आलयः 1 heaven.

-2 a temple.

-आवासः 1 heaven.

-2 the holy fig-tree (अश्वत्थ).

-3 a temple.

-4 the Sumeru mountain.

-आहारः nectar, ambrosia.

-इज् a. (nom. sing. देवेट्-ड्) worshipping the gods.

-इज्यः an epithet of Bṛihaspati, preceptor of the gods.

-इज्जः 1 an epithet of Indra.

-2 of Śiva.

-इष्ट a. dear to gods. (

-ष्टः) bdellium. (

-ष्टा) the wild lime tree.

-ईशः an epithet of (1) Indra. (2) Śiva. (3) Viṣṇu. (4) Brahman. (

-शी) N. of Durgā also of Devakī mother of Kṛiṣṇa.

-ईश्वरः N. of (1) Śiva. (2) Indra.

-उद्यानम् 1 divine garden.

-2 The Nandana garden.

-3 a garden near a temple.

-ऋषिः (देवर्षिः)

1 a deified saint, divine sage such as अत्रि, भृगु, पुलस्त्य, अङ्गिरस् &c.; एवंवादिनि देवर्षौ Ku.6.84 (i. e. अङ्गिरस्); अथ देवऋषी राजन् संपरेतं नृपात्मजम् Bhāg.; आब्रह्मभुवनाल्लोका देवर्षिपितृमानवाः । तृप्यन्तु पितरः सर्वे मातृमातामहा- दयाः Tarpaṇamantra.

-2 an epithet of Narada; देवर्षीणां च नारदः Bg.1.13.26.

-ओकस् n. the mountain Meru or Sumeru.

-कन्या a celestial damsel, a nymph; also देवकन्यका.

-कर्दमाः sandal, aloe wood, camphor, saffron pounded together and made into a paste.

-कर्मन् n.,

-कार्यम् 1 a religious act or rite, divine command; अनुष्ठितदेवकार्यम् R.12.13.

-2 the worship of gods.

-काष्ठम् the Devadāru tree.

-किरी N. of a Rāgiṇī; ललिता मालती गौरी नाटी देवकिरी तथा । मेघरागस्य रागिण्यो भवन्तीमाः सुमध्यमाः ॥

-कुटम् a temple.

-कुण़्डम् a natural spring.

-कुलम् 1 a temple.

-2 a race of gods.

-3 a group of gods.

-कुल्या the celestial Ganges.

-कुसुमम् cloves; एलां च देवकुसुमं त्वक्पत्रं देवदारु च Śiva. B.3.14.

-खातम्, -खातकम् 1 a natural hollow among moun- tains.

-2 a natural pond or reservoir; Ms.4.23.

-3 a pond near a temple. ˚बिल a cavern, chasm.

-गणः a class of gods.

-गणिका an apsaras; q. v.

-गतिः the path of देवलोक; अनुज्ञातश्च रामेण ययौ देवगतिं मुनिः A. Rām. 2.1.4.

-गन्धर्वः an epithet of Nārada. (

-र्वम्) a particular mode of singing.

-गर्जनम् thunder.

-गर्भः see हिरण्यगर्भ; Rām.2.4.23.

-गायनः a celestial choris- ter, a Gandharva.

-गान्धारी N. of a Rāgiṇī गान्धारी देवगान्धारी मालवी श्रीश्च सारवी । रामकीर्यपि रागिण्यः श्रीरागस्य प्रिया इमाः ॥

-गिरिः 1 N. of a mountain; cf. Me.44.

-2 N. of a town (Daulatabad).

-गिरी f. N. of a Rāgiṇī.

-गुरुः 1 an epithet of Kaśyapa (the father of gods).

-2 of Bṛihaspati (the preceptor of gods).

-गुही an epithet of Sarasvatī or of a place situated on it.

-गुह्यम् 1 a secret only known by gods.

-2 death.

-गृहम् 1 a temple.

-2 the place of a king.

-3 a planetary sphere.

-ग्रहः a class of demons who causes harmless madness.

-चरितम् the course of action or practices of the gods; न देवचरितं चरेत्.

-चर्या the worship or service of gods.

-चिकित्सकौ (du.) Aśvins, the twin physicians of gods.

-छन्दः a pearl-necklace having 81, 1 or 18 strings; शतमष्टयुतं हारो देवच्छन्दो ह्यशीतिरेकयुता Bṛi. S.81.32.

-जनः the gods collectively. ˚विद्या the science of music, dance, other arts &c.; Ch. Up.7.1.2.

-जातम् a class of gods.

-जामिः f. a sister of the gods; देवजामीनां पुत्रो$सि Av. 6.46.1.

-तरुः 1 the holy fig-tree.

-2 one of the trees of paradise. (i. e. मन्दार, पारिजात, सन्तान, कल्प and हरि- चन्दन); पञ्चैते देवतरवो मन्दारः पारिजातकः । सन्तानः कल्पवृक्षश्च पुंसि वा हरिचन्दनम् ॥ Ak.

-3 the tree in a village (चैत्यवृक्ष) where the villagers usually meet (Mar. पार).

-तर्पणम् offerings of water, part of the सन्ध्या ceremony.

-ताडः 1 fire.

-2 an epithet of Rāhu.

-तातः 1 a sacrifice.

-2 N. of Kaśyapa.

-तातिः 1 a god.

-2 divine service; स नो यक्षद् देवताता यजीयान् Rv.3.19.1.

-तीर्थम् 1 the right moment for the worship of gods.

-2 the tips of the fingers sacred to gods.

-दत्त a.

1 god-given, grant- ed by the gods.

-2 given to the gods (as a village, &c.).

(-त्तः) 1 N. of the conch-shell of Arjuna; देवदत्तं धनञ्जयः (दध्मौ) Bg.1.15.

-2 a certain person (used in speaking of men indefinitely); मुक्तस्ततो यदि बन्धाद्देवदत्त उपाच्छिनत्ति Bhāg.5.14.24; देवदत्तः पचति, पिनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते &c.

-3 one of the vital airs exhaled in yawning; देवदत्तो विजृम्भणे. ˚अग्रजः N. of Buddha.

-दर्शन a. visiting the gods. (

-नः) N. of Nārada; यथा प्राह नारदो देवदर्शनः Bhāg.2.8.1.

-दारु m., n. a species of pine; गङ्गाप्रवाहोक्षित- देवदारु Ku.1.54; R.2.36.

-दासः a servant or attendant upon a temple.

(-सी) 1 a female in the service of gods or a temple.

-2 a courtezan (employed as a dancer in a temple).

-3 the wild citron tree.

-दीपः the eye.

-दुन्दुभिः 1 divine drum; देवदुन्दुभिनिर्घोषो पुष्पवृष्टिश्च खात् पतन् Rām.

-2 the holy basil with red flowers.

-3 an epi- thet of Indra.

-दूतः a divine envoy or messenger, an angel.

-देवः 1 an epithet of Brahman; Rām.1.43.1.

-2 of Śiva; अयाचितारं न हि देवदेवमद्रिः सुतां ग्राहयितुं शशाक Ku.1.52.

-3 of Viṣṇu; Bg.1.15.

-4 of Gaṇeśa; दृष्टप्रभावो वरदो देवदेवो विनायकः Ks.2.55.

-दैवत्य a. destined for the god; Ms.2.189.

-द्रोणी a procession with idols.

-धर्मः a religious duty or office.

-धानी the city of Indra; तां देवधानीं स वरुथिनीपतिर्बहिः समन्ताद्रुरुधे पृतन्यया Bhāg. 8.15.23.

-धान्यम् a kind of grass-grain (Mar. देवभात).

-धिष्ण्यम् a chariot of the gods (विमान); Bhāg.1. 82.7.

-नक्षत्रम् N. of the first 14 नक्षत्रs in the southern quarter (opp. to यमनक्षत्रम्).

-नदी 1 the Ganges.

-2 any holy river; Ms.2.17.

-नन्दिन् m. N. of the door- keeper of Indra.

-2 N. of a grammarian.

-नागरी N. of the character in which Sanskrit is usually written.

-नाथः Śiva.

-निकायः 1 'residence of gods', paradise, heaven; तं तुष्टुवुर्देवनिकायकेतवः Bhāg.1.27.25.

-2 a host or assembly of gods; Ms.1.36.

-निन्दकः a blasphe- mer, unbeliever, heretic, atheist.

-निन्दा heresy, athe- ism.

-निर्माल्यम् 1 a garland remaining from a sacrifice.

-निर्मित a. 'god-created', natural.

-पतिः an epithet of Indra.

-पादाः 'the royal feet or presence', an honorific term for a king; देवपादाः प्रमाणम्.

-पथः 1 'heavenly passage', heaven, firmament दिव्यो देवपथो ह्येष नात्र गच्छन्ति मानुषाः Mb.

-2 the milky way.

-पशुः any animal con- secrated to a deity.

-पात्रम् an epithet of Agni.

-पुर्, -पुरी f. an epithet of Amarāvatī, the city of Indra.

-पुरोहितः 1 a domestic priest of the gods.

-2 the planet Jupiter (बृहस्पति).

-पुष्पम् cloves.

-पूज्यः an epithet of Bṛihaspati.

-प्रतिकृतिः f.,

-प्रतिमा an idol, the image of a deity.

-प्रश्नः 'consulting deities', astrology, for- tune-telling.

-प्रसूत a. good-produced (water); Av.6. 1.2.

-प्रियः 'dear to the gods', an epithet of Śiva; (देवानांप्रियः an irreg. comp. meaning-

1 a goat.

-2 a fool, idiot like a brute breast, as in ते$प्यतात्पर्यज्ञा देवानांप्रियाः K. P.

-3 an ascetic, who renounces the world).

-बलिः an oblation to the gods.

-बाहुः 1 N. of a king in the Yadu race.

-2 N. of a sage; देवबाहुः शतधनुः कृतवर्मेति तत्सुताः Bhāg.

-ब्रह्मन् m. an epithet of Nārada.

-ब्राह्मणः 1 a Brāhmaṇa who lives on the proceeds of a temple.

-2 a venerable Brāhmaṇa.

-भक्तिः worship or service of the gods.

-भवनम् 1 the heaven.

-2> a temple.

-3 the holy fig-tree.

-भागः the northern hemisphere.

-भ m. a god; (-f.) heaven.

-भूमिः f. heaven; पितुः प्रदेशा- स्तव देवभूमयः Ku.5.45.

-भूतिः f. an epithet of the Ganges.

-भूयम् divinity, godhead; विदितमेव भवतां...... परां निर्वृतिमुपेत्य देवभूयं गताः सर्वे न पूर्वपुरुषा इति Rām. Champū.

-भृत् m. an epithet of

1 Viṣṇu.

-2 of Indra.

-भोगः Pleasure of the gods, heavenly joy; अन्नन्ति दिव्यान् दिवि देवभोगान् Bg.9.2.

-भोज्यम् nectar.

-मणिः 1 the jewel of Viṣṇu called कौस्तुभ.

-2 the sun.

-3 a curl of hair on a horse's neck; आवर्तिनः शुभफल- प्रदशुक्तियुक्ताः संपन्नदेवमणयो भृतरन्ध्रभागाः (अश्वाः) Śi.5.4; N.1.58.

-मधु n. divine honey; असौ वा आदित्यो देवमधु Ch. Up.3.1.1.

-मातृ f. N. of Aditi, mother of gods.

-मातृक a. 'having the god of rain or clouds as foster-mother', watered only by the clouds, depending on rain-water and not on irrigation, deprived of every other kind of water (as a country); देशो नद्यम्बुवृष्ट्यम्बु- संपन्नव्रीहिपालितः । स्यान्नदीमातृको देवमातृकश्च यथाक्रमम् ॥ Ak.; cf. also वितन्वति क्षेममदेवमातृकाः (i. e. नदीमातृकाः) चिराय तस्मिन् कुरवश्चकासते Ki.1. 17.

-मानकः the jewel of Viṣṇu called कौस्तुभ.

-माया the Māyā of gods; ते दुस्तराम- तितरन्ति च देवमायाम् Bhāg.

-मार्गः the air or sky.

-मासः the eighth month of pregnancy.

-मुनिः a divine sage.

-यजनम् 1 a sacrificial place, a place where a sacrifice is performed; ततस्ते देवयजनं ब्राह्मणाः स्वर्णलाङ्गलैः (कृष्ट्वा) Bhāg.1.74.12. देवयजनसंभवे सीते U.4.

-2 a place of worship; मण्डलं देवयजनं दीक्षासंस्कार आत्मनः Bhāg.12.11.17.

-यजि a. making oblations to gods.

-यज्ञः a sacrifice to the superior gods made by oblations to fire, or through fire to the gods; (one of the five daily sacri- fices of a Brāhmaṇa; see Ms.3.81,85 and पञ्चयज्ञ also).

-यज्यम्, -यज्या a sacrifice.

-यात्रा 'an idol- procession,' any sacred festival when the idols are carried in procession; केनापि देवयात्रागतेन सिद्धादेशेन साधुना मत्समक्षमादिष्टा M.5.12-13.

-यान bestowing मोक्ष; यज्ञस्य देवयानस्य मेध्याय हविषे नृप Bhāg.8.8.2.

-नः the path leading to मोक्ष; सत्येन पन्था विततो देवयानः Muṇḍ.3.1.6.

-यानम् a celestial car.

-युगम् 1 the first of the four ages of the world; also called कृतयुग, सनत्कुमारो भगवान् पुरा देवयुगे प्रभुः Rām.1.11.11.

-2 an age of the gods comprising four ages of men.

-योनिः 1 a super- human being, a demigod; विद्याधरो$प्सरोयक्षरक्षोगन्धर्वकिन्नराः । पिशाचो गुह्यकः सिद्धो भूतो$मी देवयोनयः ॥ Ak.

-2 a being of divine origin.

-3 fuel used in kindling fire (f. also).

-योषा an apsaras.

-रथः a car for carrying the image of god in procession.

-थम् a day's journey for the sun's chariot.

-रहस्यम् a divine mystery.

-राज्, -राजः 1 an epithet of Indra; Rām.7.6.6.

-2 a king.

-3 N. of Buddha.

-रातः 1 an epithet of Parīkṣit.

-2 a kind of swan or crane.

-राष्ट्रम् N. of an empire in the Deccan.

-लक्ष्मम् the Brāhmanical cord.

-लता the Navamallikā or double jasmine plant.

-लिङ्गम् the image or statue of a deity; Bhāg.3.17.13.

-लोकः heaven, paradise; देवलोकस्य चर्त्विजः (प्रभुः) Ms.4.182.

-वक्त्रम् an epithet of fire.

-वर्त्मन् n. the sky or atmosphere.

-वर्धकिः, -शिल्पिन् m. Viśvakarman, the architect of gods.

-वाणी 'divine voice', a voice from heaven.

-वाहनः an epithet of Agni.

-विद्या 1 divine science; Ch. Up.7.1.2.

-2 the science of Nirukta or etymology; ibid.

-विभागः the northern hemisphere.

-विश् f.,

-विशा a deity.

-वीतिः food of the gods.

-वृक्षः the Mandāra tree.

-व्यचस् a. Ved. occupied by the gods.

-व्रतम् 1 a religious observance, any religious vow.

-2 the favourite food of the gods. (

-तः) an epithet of

1 Bhīṣma; ततो विनशनं प्रागाद्यत्र देवव्रतो$पतत् Bhāg.1.9.1.

-2 Kārtikeya.

-व्रतत्वम् celibacy (ब्रह्मचारिव्रत); देवव्रतत्वं विज्ञाप्य Mb.5.172.19.

-शत्रुः a demon; स देवशत्रूनिव देवराजः Mb.

-शुनी an epithet of Saramā, the bitch of the gods.

-शेखर the damanaka tree (Mar. दवणा).

-शेषम् the remnants of a sacrifice offered to gods.

-श्रीः m. a sacrifice. (f.) Lakṣmī.

-श्रुतः an epithet of

1 Viṣṇu.

-2 Nārada.

-3 a sacred treatise.

-4 a god in general.

-संसद् f. देवसभा q. v.

-सत्यम् divine truth, established order of the gods.

-संध a. divine.

-सभा 1 an assembly of the gods (सुधर्मन्).

-2 a council of a king, council-chamber.

-3 a gambling-house.

-सभ्यः 1 a gambler.

-2 a fre- quenter of gaming-houses.

-3 an attendant on a deity.

-4 the keeper of a gambling-house.

-सहा 1 rules of begging alms (? भिक्षासूत्र); L. D. B.

-2 N. of a plant.

-सायुज्यम् identification or unification with a deity, conjunction with the gods, deification.

-सिंह an epithet of Śiva.

-सुषिः a tube or cavity (in the heart) leading to the gods; cf. उदान, तस्य ह वा एतस्य हृदयस्य पञ्च देवसुषयः Ch. Up.3.13.1.

-सू N. of 8 deities (अग्नि, सोम, सवितृ, रुद्र, बृहस्पति, इन्द्र, मित्र and वरुण).

-सृष्टा an intoxicating drink.

-सेना 1 the army of gods.

-2 N. of the wife of Skanda; स्कन्देन साक्षादिव देवसेनाम् R.7.1. (Malli.:-- देवसेना = स्कन्दपत्नी perhaps it merely means 'the army of the gods' personified as Skanda's wife). ˚पतिः, ˚प्रियः an epithet of Kārtikeya.

-स्वम् 'property of gods', property applicable to religious purposes or endowments; यद्धनं यज्ञशीलानां देवस्वं तद्विदु- र्बुधाः Ms.11.2,26. ˚अपहरणम् sacrilege.

-सावर्णिः the 13th Manu; मनुस्त्रयोदशो भाव्यो देवसावर्णिरात्मवान् Bhāg. 8.13.3.

-हविस् n. an animal offered to gods at a sacrifice.

-हिंसकः an enemy of gods.

-हूः the left ear; Bhāg.4.25.51.

-हूतिः f.

1 invocation of the gods.

-2 N. of a daughter of Manu Svāyambhuva and wife of Kardama.

-हेडनम् an offence against the gods.

-हेतिः a divine weapon.