चक्रधर

अग्निः [अङ्गति ऊर्ध्वं गच्छति अङ्ग्-नि,नलोपश्च Uṇ.4.5., or fr. अञ्च् 'to go.']

1 Fire कोप˚, चिन्ता˚, शोक˚, ज्ञान˚, राज˚, &c.

-2 The God of fire.

-3 Sacrificial fire of three kinds (गार्हपत्य, आहवनीय and दक्षिण); पिता बै गार्हपत्यो$ ग्निर्माताग्निर्दक्षिणः स्मृतः । गुरुराहवनीयस्तु साग्नित्रेता गरीयसी ॥ Ms. 2.232.

-4 The fire of the stomach, digestive faculty, gastric fluid.

-5 Bile (नाभेरूर्ध्व हृदयादधस्तादामाशयमाचक्षते तद्गतं सौरं तेजः पित्तम् इत्याचक्षते).

-6 Cauterization (अग्नि- कर्मन्).

-7 Gold.

-8 The number three. शराग्निपरिमाणम् (पञ्चत्रिंशत्) Mb.13.17.26.

-9 N. of various plants: (a) चित्रक Plumbago Zeylanica; (b) रक्तचित्रक; (c) भल्लातक Semicarpus Anacardium; (d) निम्बक Citrus Acida.

-1 A mystical substitute for the letter र्. In Dvandva comp. as first member with names of deities, and with particular words अग्नि is changed to अग्ना, as ˚विष्णू, ˚मरुतौ, or to अग्नी, ˚पर्जन्यौ, ˚ वरुणौ, ˚षोमौ

-11 पिङगला नाडी; यत्र तद् ब्रह्म निर्द्वन्द्वं यत्र सोमः, (इडा) सहाग्निना (अग्निः पिङ्गला) Mb.14.2.1.

-12 Sacrificial altar, अग्निकुण्ड cf. Rām. 1.14.28.

-13 Sky. अग्निर्मूर्धा Muṇḍ 2.1.4. [cf. L. ignis.

[Agni is the God of Fire, the Ignis of the Latins and Ogni of the Slavonians. He is one of the most prominent deities of the Ṛigveda. He, as an immortal, has taken up his abode among mortals as their guest; he is the domestic priest, the successful accomplisher and protector of all ceremonies; he is also the religious leader and preceptor of the gods, a swift messenger employed to announce to the immortals the hymns and to convey to them the oblations of their worshippers, and to bring them down from the sky to the place of sacrifice. He is sometimes regarded as the mouth and the tongue through which both gods and men participate in the sacrifices. He is the lord, protector and leader of people, monarch of men, the lord of the house, friendly to mankind, and like a father, mother, brother &c. He is represented as being produced by the attrition of two pieces of fuel which are regarded as husband and wife. Sometimes he is considered to have been brought down from heaven or generated by Indra between two clouds or stones, created by Dyau, or fashioned by the gods collectively. In some passages he is represented as having a triple existence, which may mean his three- fold manifestations as the sun in heaven, lightning in the atmosphere, and as ordinary fire on the earth, although the three appearances are also elsewhere otherwise explained. His epithets are numberless and for the most part descriptive of his physical characteristics: धूमकेतु, हुतभुज्, शुचि, रोहिताश्व, सप्तजिह्व, तोमरधर, घृतान्न, चित्रभानु, ऊर्ध्वशोचिस्, शोचिष्केश, हरिकेश, हिरण्यदन्त, अयोदंष्ट्र &c. In a celebrated passage he is said to have 4 horns, 3 feet, 2 heads, and 7 hands. The highest divine functions are ascribed to Agni. He is said to have spread out the two worlds and + produced them, to have supported heaven, formed the mundane regions and luminaries of heaven, to have begotten Mitra and caused the sun to ascend the sky. He is the head and summit of the sky, the centre of the earth. Earth, Heaven and all beings obey his commands. He knows and sees all worlds or creatures and witnesses all their actions. The worshippers of Agni prosper, they are wealthy and live long. He is the protector of that man who takes care to bring him fuel. He gives him riches and no one can overcome him who sacrifices to this god. He confers, and is the guardian of, immortality. He is like a water-trough in a desert and all blessing issue from him. He is therefore constantly supplicated for all kinds of boons, riches, food, deliverance from enemies and demons, poverty, reproach, childlessness, hunger &c. Agni is also associated with Indra in different hymns and the two gods are said to be twin brothers.

Such is the Vedic conception of Agni; but in the course of mythological personifications he appears as the eldest son of Brahmā and is called Abhimānī [Viṣṇu Purāṇa]. His wife was Svāhā; by her, he had 3 sons - Pāvaka, Pavamāna and Śuchi; and these had forty-five sons; altogether 49 persons who are considered identical with the 49 fires. He is also represented as a son of Aṅgiras, as a king of the Pitṛs or Manes, as a Marut and as a grandson of Śāṇḍila, and also as a star. The Harivaṁśa describes him as clothed in black, having smoke for his standard and head-piece and carrying a flaming javelin. He is borne in a chariot drawn by red horses and the 7 winds are the wheels of his car. He is accompanied by a ram and sometimes he is represented as riding on that animal. Agni was appointed by Brahamā as the sovereign of the quarter between the south and east, whence the direction is still known as Āgneyī. The Mahābhārata represents Agni as having exhausted his vigour and become dull by devouring many oblations at the several sacrifices made by king Śvetaki, but he recruited his strength by devouring the whole Khāṇḍava forest; for the story see the word खाण्डव].

-Comp. -अ (आ) गारम् -रः, -आलयः, -गृहम् [अग्निकार्याय अगारम् शाक˚ त.] a fire- sanctuary, house or place for keeping the sacred fire; वसंश्चतुर्थो$ग्निरिवाग्न्यगारे R.5.25. रथाग्न्यगारं चापार्चीं शरशक्तिगदे- न्धनम् Mb.11.25.14.

-अस्त्रम् fire-missile, a rocket,

-आत्मक a. [अग्निरात्मा यस्य] of the nature of fire सोमा- त्मिका स्त्री, ˚कः पुमान्.

-आधानम् consecrating the fire; so ˚आहिति.

-आधेयः [अग्निराधेयो येन] a Brāhmana who maintains the sacred fire. (

-यम्) =

˚आधानम्. -आहितः [अग्निराहितो येन, वा परनिपातः P.II.2.37.] one who maintains the sacred fire; See आहिताग्नि.

-इध् m. (अग्नीध्रः) [अग्निम् इन्द्धे स अग्नीध्] the priest who kindles fire (mostly Ved).

-इन्धनः [अग्निरिध्यते अनेन] N. of a Mantra. (नम्) kindling the fire; अग्नीन्धनं भैक्षचर्याम् Ms.2.18.

-उत्पातः [अग्निना दिव्यानलेन कृतः उत्पातः] a fiery portent, meteor, comet &c. In Bṛ. S.33 it is said to be of five kinds: दिवि भुक्तशुभफलानां पततां रूपाणि यानि तान्युल्काः । धिष्ण्योल्का- शनिविद्युत्तारा इति पञ्चधा भिन्नाः ॥ उल्का पक्षेण फलं तद्वत् धिष्ण्याशनिस्त्रिभिः पक्षैः । विद्युदहोभिः ष़ड्भिस्तद्वत्तारा विपाचयति ॥ Different fruits are said to result from the appearances of these portents, according to the nature of their colour, position &c.

-उद्धरणम्, -उद्धारः 1 producing fire by the friction of two araṇis.

-2 taking out, before sun-rise, the sacred fire from its cover of ashes previous to a sacrifice.

-उपस्थानम् worship of Agni; the Mantra or hymn with which Agni is worshipped (अग्निरुपस्थीयते$नेन) अग्निस्त्रिष्टुभ् उपस्थाने विनियोगः Sandhyā.

-एधः [अग्निमेधयति] an incendiary.

-कणः; -स्तोकः a spark.

-कर्मन् n. [अग्नौ कर्म स. त.]

1 cauterization.

-2 action of fire.

-3 oblation to Agni, worship of Agni (अग्निहोत्र); so ˚कार्य offering oblations to fire, feeding fire with ghee &c.; निर्वर्तिताग्निकार्यः K.16.; ˚र्यार्धदग्ध 39, Ms.3.69, अग्निकार्यं ततः कुर्यात्सन्ध्ययोरुभयोरपि । Y.1.25.

-कला a part (or appearance) of fire; ten varieties are mentioned धूम्रार्चिरुष्मा ज्वलिनी ज्वालिनी विस्फु- लिङ्गिनी । सुश्री: सुरूपा कपिला हव्यकव्यवहे अपि ॥ यादीनां दश- वर्णानां कला धर्मप्रदा अमूः ।).

-कारिका [अग्निं करोति आधत्ते करणे कर्तृत्वोपचारात् कर्तरि ण्वुल्]

1 the means of consecrating the sacred fire, the Ṛik called अग्नीध्र which begins with अग्निं दूतं पुरो दधे. 2. = अग्निकार्यम्.

-काष्ठम् अग्नेः उद्दीपनं काष्ठं शाक ˚त.] agallochum (अगुरु)

-कुक्कुटः [अग्नेः कुक्कुट इव रक्तवर्णस्फुलिङ्गत्वात्] a firebrand, lighted wisp of straw.

-कुण्डम [अग्नेराधानार्थं कुण्डम्] an enclosed space for keeping the fire, a fire-vessel.

-कुमारः, -तनयः; सुतः 1 N. of Kārttikeya said to be born from fire; Rām.7. See कार्त्तिकेय.

-2 a kind of preparation of medicinal drugs.

-कृतः Cashew-nut; the plant Anacardium occidentale. [Mar.काजू]

-केतुः [अग्नेः केतुरिव]

1 smoke.

-2 N. of two Rākṣasas on the side of Rāvaṇa and killed by Rāma.

-कोणः -दिक् the south-east corner ruled over by Agni; इन्द्रो वह्निः पितृपतिर्नौर्ऋतो वरुणो मरुत् । कुबेर ईशः पतयः पूर्वादीनां दिशां क्रमात् ॥

-क्रिया [अग्निना निर्वर्तिता क्रिया, शाक. त.]

1 obsequies, funeral ceremonies.

-2 branding; भेषजाग्निक्रियासु च Y.3.284.

-क्रीडा [तृ. त.] fire-works, illuminations.

-गर्भ a. [अग्निर्गर्भे यस्य] pregnant with or containing fire, having fire in the interior; ˚र्भां शमीमिव Ś 4.3. (

--र्भः) [अग्निरिव जारको गर्भो यस्य]

1 N. of the plant Agnijāra.

-2 the sun stone, name of a crystal supposed to contain and give out fire when touched by the rays of the sun; cf Ś2.7.

-3 the sacrificial stick अरणि which when churned, gives out fire.

(-र्भा) 1 N. of the Śamī plant as containing fire (the story of how Agni was discovered to exist in the interior of the Śamī plant is told in chap. 35 of अनु- शासनपर्व in Mb.)

-2 N. of the earth (अग्नेः सकाशात् गर्भो यस्यां सा; when the Ganges threw the semen of Śiva out on the Meru mountain, whatever on earth &c. was irradiated by its lustre, became gold and the earth was thence called वसुमती)

-3 N. of the plant महा- ज्योतिष्मती लता (अग्निरिव गर्भो मध्यभागो यस्याः सा) [Mar. माल- कांगोणी]

-ग्रन्थः [अग्निप्रतिपादको ग्रन्थः शाक. त.] the work that treats of the worship of Agni &c.

-घृतम् [अग्न्युद्दीपनं घृतं शाक. त.] a kind of medicinal preparation of ghee used to stimulate the digestive power.

-चित् m. अग्निं चितवान्; चि-भूतार्थे क्विप् P.III.2.91] one who has kept the sacred fire; यतिभिः सार्धमनग्निमग्निचित् R.8.25; अध्वरे- ष्वग्निचित्वत्सु Bk.5.11.

-चयः, -चयनम्, -चित्या. arranging or keeping the sacred fire (अग्न्याधान); चित्याग्निचित्ये च P.III.1.132.

-2 (

-यः, -यनः) the Mantra used in this operation.

-3 a heap of fire

-चित्वत् [अग्निचयनम् अस्त्यस्मिन् मतुप्; मस्य वः । तान्तत्वान्न पद- त्वम् Tv.] having अग्निचयन or अग्निचित्.

-चूडः A bird having a red tuft.

-चर्णम् gunpowder. कार्यासमर्थः कत्यस्ति शस्त्रगोलाग्निचूर्णयुक् Śukranīti 2.93.

-ज, -जात a. produced by or from fire, born from fire.

(-जः, -जातः) 1 N. of the plant अग्निजार (अग्नये अग्न्युद्दीपनाय जायते सेवनात् प्रभवति).

1 N. of Kārttikeya पराभिनत्क्रौञ्चमिवाद्रिमग्निजः Mb.8.9. 68.3. Viṣṇu. (

-जम्, -जातम) gold; so ˚जन्मन्.

-जित् m. God; Bhāg.8.14.4.

-जिह्व a.

1 having a fiery tongue.

-2 one having fire for the tongue, epithet of a God or of Visṇu in the boar incarnation. (

-ह्वा)

1 a tongue or flame of fire.

-2 one of the 7 tongues of Agni (कराली धूमिनी श्वेता लोहिता नीललोहिता । सुवर्णा पद्मरागा च जिह्वा: सप्त विभावसोः

-3 N. of a plant लाङ्गली (अग्नेर्जिह्वेव शिखा यस्याः सा); of another plant (जलपिप्पली) or गजपिप्पली (विषलाङ्गला) (Mar. जल-गज पिंपळी)

-ज्वाला 1 the flame or glow of fire.

-2 [अग्नेर्ज्वालेव शिखा यस्याः सा] N. of a plant with red blossoms, chiefly used by dyers, Grislea Tomentosa (Mar. धायफूल, धायटी).

-तप् a. [अग्निना तप्यते; तप्-क्विप्] having the warmth of fire; practising austerities by means of fire.

-तपस् a. [अग्निभिः तप्यते]

1 practising very aus- tere penance, standing in the midst of the five fires.

-2 glowing, shining or burning like fire (तपतीति तपाः अग्निरिव तपाः) hot as fire

-तेजस् a. having the lustre or power of fire. (अग्नेरिव तेजो यस्य). (

-स् n.) the lustre of fire. (

-स् m.) N. of one of the 7 Ṛiṣis of the 11th Manvantara.

-त्रयम् the three fires, See under अग्नि.

-द a. [अग्निं दाहार्थं गृहादौ ददाति; दा. -क.]

1 giving or supplying with fire

-2 tonic, stomachic, producing appetite, stimulating digestion.

-3 incendiary; अग्निदान् भक्तदांश्चैव Ms.9.278; अग्निदानां च ये लोकाः Y.2.74; so ˚दायक, ˚दायिन्. यदग्निदायके पापं यत्पापं गुरुतल्पगे. Rām.2.75.45.

-दग्ध a.

1 burnt on the funeral pile; अग्निदग्धाश्च ये जीवा ये$प्यदग्धाः कुले मम Vāyu. P.

-2 burnt with fire.

-3 burnt at once without having fire put into the mouth, being destitute of issue (?); (pl.) a class of Manes or Pitṛis who, when alive, kept up the household flame and presented oblations to fire.

-दमनी [अग्निर्दम्यते$नया; दम्-णिच् करणे ल्युट] a narcotic plant, Solanum Jacquini. [Mar. रिंगणी]

-दातृ [अग्निं विधानेन ददाति] one who performs the last (funeral) ceremonies of a man; यश्चाग्निदाता प्रेतस्य पिण्डं दद्यात्स एव हि.

-दीपन a. [अग्निं दीपयति] stimulating digestion, stomachic, tonic.

-दीप्त a. [तृ. त्त.] glowing, set on fire, blazing (

-प्ता) [अग्निर्जठरानलो दीप्तः सेवनात् यस्याः सा] N. of a plant ज्योतिष्मती लता (Mar. मालकांगोणी), which is said to stimulate digestion.

-दीप्तिः f. active state of digestion.

-दूत a. अग्निर्दूत इव यस्मिन् यस्य वा] having Agni for a messenger, said of the sacrifice or the deity invoked; यमं ह यज्ञो गच्छत्यग्निदूतो अरंकृतः Rv.1.14.13.

-दूषितः a. branded.

-देवः [अग्नि- रेव देवः] Agni; a worshipper of Agni.

-देवा [अग्निर्देवो यस्याः] the third lunar mansion, the Pleiades (कृत्तिका).

-द्वारम् the door on the south-east of a building; पूर्व- द्वारमथैशाने चाग्निद्वारं तु दक्षिणे । Māna.9.294-95.

-धानम् [अग्निर्धियते$स्मिन्] the place or receptacle for keeping the sacred fire, the house of अग्निहोतृ; पदं कृणुते अग्निधाने Rv. 1.165.3.

-धारणम् maintaining the sacred fire; व्रतिनां ˚णम् K. 55.

-नयनम् = ˚प्रणयनम्.

-निर्यासः [अग्नेर्ज- ठरानलस्येव दीपको निर्यासो यस्य] N. of the plant अग्निजार.

-नेत्र a. [अग्निर्नेता यस्य] having Agni for the leader or conveyer of oblations, an epithet of a god in general.

-पदम् 1 the word Agni.

-2 fire-place.

-3 N. of a plant.

-परिक्रि-ष्क्रि-या care of the sacred fire, worship of fire, offering oblations; गृहार्थो$ग्निपरिष्क्रिया Ms.2.67.

-परिच्छदः the whole sacrificial apparatus; गृह्यं चाग्निपरिच्छदम् Ms.6. 4.

-परिधानम् enclosing the sacrificial fire with a kind of screen.

-परीक्षा [तृ. त.] ordeal by fire.

-पर्वतः [अग्निसाधनं पर्वतः] a volcano; महता ज्वलता नित्यमग्निमेवाग्नि- पर्वतः Rām.5.35.43.

-पुच्छः [अग्नेः अग्न्याधानस्थानस्य पुच्छ इव]. tail or back part of the sacrificial place; the extinction of fire.

-पुराणम् [अग्निना प्रोक्तं पुराणम्] one of the 18 Purāṇas ascribed to Vyāsa. It derives its name from its having been communicated originally by Agni to the sage Vasiṣṭha for the purpose of instructing him in the two-fold knowledge of Brahman. Its stanzas are said to be 145. Its contents are varied. It has portions on ritual and mystic worship, cosmical descriptions, chapters on the duties of Kings and the art of war, a chapter on law, some chapters on Medicine and some treatises on Rhetoric, Prosody, Grammar, Yoga, Brahmavidyā &c. &c.

-प्रणयनम् bringing out the sacrificial fire and consecrating it according to the proper ritual.

-प्रणिधिः Incendiary. Dk.2.8.

-प्रतिष्ठा consecration of fire, especially the nuptial fire.

-प्रवेशः; -शनम [स. त.] entering the fire, self-immolation of a widow on the funeral pile of her husband.

-प्रस्कन्दनम् violation of the duties of a sacrificer (अग्निहोमाकरण); ˚परस्त्वं चाप्येवं भविष्यसि Mb.1.84.26.

-प्रस्तरः [अग्निं प्रस्तृणाति अग्नेः प्रस्तरो वा] a flint, a stone producing fire.

-बाहुः [अग्ने- र्बाहुरिव दीर्घशिखत्वात्]

1 smoke.

-2 N. of a son of the first Manu; Hariv. N. of a son of Priyavrata and Kāmyā. V. P.

-बीजम् 1 the seed of Agni; (fig.) gold (रुद्रतेजः समुद्भूतं हेमबीजं विभावसोः)

-2 N. of the letter र्.

-भम [अग्नि- रिव भाति; भा-क.]

1 'shining like fire,' gold.

-2 N. of the constellation कृत्तिका.

-भु n. [अग्नेर्भवति; भू-क्विप् ह्रस्वान्तः]

1 water.

-2 gold.

-भू a. [अग्नेर्भवतिः भू-क्विप्] produced from fire.

(भूः) 1 'fire-born,' N. of Kārttikeya.

-2 N. of a teacher (काश्यप) who was taught by Agni.

-3 (arith.) six.

-भूति a. produced from fire. (

-तिः) [अग्निरिव भूतिरैश्वर्यं यस्य] N. of a pupil of the last Tīrthaṅkara. (

-तिः) f. the lustre or might of fire.

-भ्राजस् a. Ved. [अग्निरिव भ्राजते; भ्राज्-असुन्] shining like fire. अग्निभ्राजसो विद्युतः Ṛv.5.54.11.

-मणिः [अग्नेरुत्थापको मणिः शाक. त.] the sunstone.

-मथ् m. [अग्निं मथ्नाति निष्पादयति; मन्थ्-क्विप्- नलोपः]

1 the sacrificer who churns the fuel-stick.

-2 the Mantra used in this operation, on the अरणि itself.

-मन्थः, -न्थनम्, producing fire by friction; or the Mantra used in this operation. (

-न्थः) [अग्निर्मथ्यते अनेन मन्थ्-करणे घञ्] N. of a tree गणिकारिका (Mar. नरवेल) Premna Spinosa (तत्काष्ठयोर्घर्षणे हि आशु वह्निरुत्पद्यते),

-मान्द्यम् slowness of digestion, loss of appetite, dyspepsia.

-मारुतिः अग्निश्च मरुच्च तयोरपत्यं इञ् ततो वृद्धिः इत् च; द्विपदवृद्धौ पृषो. पूर्वपदस्य ह्रस्वः Tv.] N. of the sage Agastya.

-मित्रः N. of a king of the Śunga dynasty, son of Puṣypamitra who must have flourished before 15 B. C. -the usually accepted date of Patañjali-as the latter mentions पुष्यमित्र by name.

-मुखः a. having Agni at the head. (

-खः) [अग्निर्मुखमिव यस्य]

1 a deity, god, (for the gods receive oblations through Agni who is, therefore, said to be their mouth; अग्निमुखा वै देवाः; अग्निर्मुखं प्रथमं देवतानाम् &c; or अग्निर्मुखे अग्रे येषाम्, for fire is said to have been created before all other gods.)

-2 [अग्निर्मुखं प्रधानमुपास्यो यस्य] one who maintains the sacred fire (अग्निहोतृद्विज)

-3 a Brāhmaṇa in general (अग्निर्दाहकत्वात् शापाग्निर्मुखे यस्य for Brāhmaṇas are said to be वाग्वज्राः).

-4 N. of two plants चित्रक Plumbago Zeylanica and भल्लातक Semicarpus Anacardium अग्निरिव स्पर्शात् दुःखदायकं मुखमग्रम् यस्य, तन्निर्यासस्पर्शेन हि देहे क्षतोत्पत्तेस्थयोस्तथात्वम्)

-5 a sort of powder or चूर्ण prescribed as a tonic by चक्रदत्त

-6 'fire- mouthed, sharp-biting, an epithet of a bug. Pt. 1. (

-खी) अग्निरिव मुखमग्रं यस्याः; गौरादि-ङीष्]

1 N. of a plant भल्लातक (Mar. बिबवा, भिलावा) and लाङ्गलिका (विषलाङ्गला).

-2 N. of the Gāyatri Mantra (अग्निरेव मुखं मुखत्वेन कल्पितं यस्याः सा, or अग्नेरिव मुखं प्रजापतिमुखं उत्पत्ति- द्वारं यस्याः, अग्निना समं प्रजापतिमुखजातत्वात्; कदाचिदपि नो विद्वान् गायत्रीमुदके जपेत् । गायत्र्याग्निमुखी यस्मात्तस्मादुत्थाय तां जपेत् ॥ गोभिल).

-3 a kitchen [पाकशाला अग्निरिव उत्तप्तं मुखं यस्याः सा].

-मूढ a. [तृ. त.] Ved. made insane or stupefied by lightning or fire.

-यन्त्रम् A gun अग्नियन्त्रधरैश्चक्रधरैश्च पुरुषैर्वृतः Śivabhārata 12.17.

-यानम् An aeroplane. व्योमयानं विमानं स्यात् अग्नियानं तदेव हि । अगस्त्यसंहिता.

-योगः See पञ्चाग्निसाधन. अग्नियोगवहो ग्रीष्मे विधिदृष्टेन कर्मणा । चीर्त्वा द्वादशवर्षाणि राजा भवति पार्थिवः ॥ Mb.13.14,2.43.

-योजनम् causing the sacrificial fire to blaze up.

-रक्षणम् 1 con- secrating or preserving the sacred (domestic) fire or अग्निहोत्र.

-2 [अग्निः रक्ष्यते अनेन अत्र वा] a Mantra securing for Agni protection from evil spirits &c.

-3 the house of an अग्निहोतृ.

-रजः, -रजस् m. [अग्निरिव रज्यते दीप्यते; रञ्ज्-असुन् नलोपः]

1 a scarlet insect by name इन्द्रगोप.

-2 (अग्नेः रजः) the might or power of Agni.

-3 gold. Mb.3. 16.86.7

-रहस्यम् mystery of (worshipping &c.) Agni; N. of the tenth book of Śatapatha Brāhmaṇa.

-राशिः a heap of fire, burning pile.

-रुहा [अग्निरिव रोहति रुह्-क] N. of the plant मांसादनी or मांसरोहिणी (तदङ्कुरस्य वह्नितुल्य- वर्णतया उत्पन्नत्वात्तथात्वं तस्याः).

-रूप a. [अग्नेरिव रूपं वर्णो यस्य] fire-shaped; of the nature of fire.

-रूपम् the nature of fire.

-रेतस् n. the seed of Agni; (hence) gold.

-रोहिणी [अग्निरिव रोहति; रुह्-णिनि] a hard inflammatory swelling in the armpit.

-लोकः the world a Agni, which is situated below the summit of Meru; in the Purāṇas it is said to be in the अन्तरिक्ष, while in the Kāśī Khaṇḍa it is said to be to the south of इन्द्रपुरी; एतस्या दक्षिणे भागे येयं पूर्दृश्यते शुभा । इमामर्चिष्मतीं पश्य वीतिहोत्रपुरीं शुभाम् ॥

-वधूः Svāhā, the daughter of Dakṣa and wife of Agni

-वर्चस् a. [अग्नेर्वर्च इव वर्चो यस्य] glowing or bright like fire. (n.) the lustre of Agni. (-m.) N. of a teacher of the Purāṇas.

-वर्ण a. [अग्नेरिव वर्णो यस्य] of the colour of fire; hot; fiery; सुरां पीत्वा द्विजो मोहादग्निवर्णां सुरां पिबेत् Ms.11.9; गोमूत्रमग्निवर्णं वा पिबेदुदकमेव वा 91.

(र्णः) 1 N. of a prince, son of Sudarśana.

-2 N. of a King of the solar race, See R.19.1. the colour of fire. (

-र्णा) a strong liquor.

-वर्धक a. stimulating digestion, tonic.

(-कः) 1 a tonic.

-2 regimen, diet (पथ्याहार).

-वल्लभः [अग्नेर्वल्लभः सुखेन दाह्यत्वात्]

1 the Śāla tree, Shorea Robusta.

-2 the resinous juice of it.

-वासस् a. [अग्निरिव शुद्धं वासो यस्य] having a red (pure like Agni) garment. (n.) a pure garment.

-वाह a. [अग्निं वाहयति अनुमापयति वा]

1 smoke.

-2 a goat.

-वाहनम् a goat (छाग).

-विद् m.

1 one who knows the mystery about Agni.

-2 an अग्निहोत्रिन् q. v.

-विमोचनम् ceremony of lowering the sacrificial fire.

-विसर्पः pain from an inflamed tumour, inflammation.

-विहरणम्, -विहारः 1 taking the sacrificial fire from आग्नीध्र to the उत्तरवेदि.

-2 offering oblations to fire; प्रत्यासन्ना ˚वेला K.348.

-वीर्यम् 1 power or might of Agni.

-2 gold.

-वेतालः Name of Vetāla (connected with the story of Vikra- māditya).

-वेशः [अग्नेर्वेश इव] N. of an ancient medical authority (चरक).

-वेश्मन् m. the fourteenth day of the karma-ṃāsa; Sūryaprajñapti.

-वेश्यः 1 N. of a teacher, Mbh.

-2 Name of the 22nd muhūrta; Sūryapraj- ñapti. धौम्य cf. Mb 14.64.8.

-शरणम्, -शाला-लम् a fire-sanctuary; ˚मार्गमादेशय Ś.5; a house or place for keeping the sacred fire; ˚रक्षणाय स्थापितो$हम् V.3.

-शर्मन् a. [अग्निरिव शृणाति तीव्रकोपत्वात् शॄ-मनिन्] very passionate. (-m.) N. of a sage.

-शिख a. [अग्नेरिव अग्निरिव वा शिखा यस्य] fiery, fire-crested; दहतु ˚खैः सायकैः Rām.

(-खः) 1 a lamp.

-2 a rocket, fiery arrow.

-3 an arrow in general.

-4 safflower plant.

-5 saffron.

-6 जाङ्गलीवृक्ष.

(-खम्) 1 saffron.

-2 gold.

(-खा) 1 a flame; शरैरग्निशिखोपमैः Mb.

-2 N. of two plants लाङ्गली (Mar. वागचबका or कळलावी) Gloriosa Superba; of other plants (also Mar. कळलावी) Meni- spermum Cordifolium.

-शुश्रूषा careful service or worship of fire.

-शेखर a. fire-crested. (

-रः) N. of the कुसुम्भ, कुङ्कुम and जाङ्गली trees (

-रम्) gold,

-शौच a. [अग्नेरिव शौचं यस्य] bright as fire; purified by fire K.252.

-श्री a. [अग्नेरिव श्रीर्यस्य] glowing like fire; lighted by Agni

-ष्टुत्, -ष्टुभ, -ष्टोम &c. see ˚ स्तुत्, ˚स्तुभ् &c.

-ष्ठम् 1 kitchen; अग्निष्ठेष्वग्निशालासु Rām.6.1.16.

-2 a fire-pan.

-संयोगाः explosives. Kau. A.2.3.

-ष्वात्तः see स्वात्तः

-संस्कारः 1 consecration of fire.

-2 hallowing or con- secrating by means of fire; burning on the funeral pile; यथार्हं ˚रं मालवाय दत्वा Dk.169; नास्य कार्यो$ग्निसंस्कारः Ms.5.69, पितरीवाग्निसंस्कारात्परा ववृतिरे क्रियाः । R.12.56.

-सखः; -सहायः 1 the wind.

-2 the wild pigeon (smoke- coloured).

-3 smoke.

-सम्भव a. [प. ब.] sprung or pro- duced from fire.

(-वः) 1 wild safflower.

-2 lymph, result of digestion. (

-वम्) gold.

-साक्षिक [अग्निः साक्षी यत्र, कप्] a. or adv. keeping fire for a witness, in the presence of fire; पञ्चबाण˚ M.4.12. ˚मर्यादो भर्ता हि शरणं स्त्रियाः H.1.v. l, R.11.48.

-सारम् [अग्नौ सारं यस्य अत्यन्तानलोत्तापनेपि सारांशादहनात् Tv.] रसाञ्जन, a sort of medical preparation for the eyes. (

-रः -रम्) power or essence of fire.

-सुतः Kārttikeya; त्वामद्य निहनिष्यामि क्रौञ्चमग्निसुतो यथा । Mb.7.156.93.

-सूत्रम् a thread of fire.

-2 a girdle of sacrificial grass (मौञ्जीमेखला) put upon a young Brāhmaṇa at the time of investiture.

-सूनुः (See -सुतः), (सेनानीरग्निभूर्गुहः । Amar.); देव्यङ्कसंविष्ट- मिवाग्निसूनुम् । Bu. ch.1.67.

-स्तम्भः 1 stopping the burning power of Agni.

-2 N. of a Mantra used in this operation.

-3 N. of a medicine so used.

-स्तुत् m. (अग्निष्टुत्) [अग्निः स्तूयते$त्र; स्तु-आधारे क्विप् षत्वम्] the first day of the Agniṣṭoma sacrifice; N. of a por- tion of that sacrifice which extends over one day; यजेत वाश्वमेधेन स्वर्जिता गोसवेन वा । अभिजिद्विश्वजिद्भ्यां वा त्रिवृता- ग्निष्टुतापि वा ॥ Ms.11.74.

-स्तुभ् (˚ष्टुभ्) m. [अग्निः स्तुभ्यते$त्र; स्तुभ्-क्विप् षत्वम्]

1 = अग्निष्टोम.

-2 N. of a son of the sixth Manu.

-रतोमः (˚ष्टोमः) [अग्नेः स्तोमः स्तुतिसाधनं यत्र]

1 N. of a protracted ceremony or sacrificeial rite extending over several days in spring and forming an essential part of the ज्योतिष्टोम.

-2 a Mantra or Kalpa with reference to this sacrifice; ˚मे भवो मन्त्रः ˚मः; ˚मस्य व्याख्यानम्, कल्पः ˚मः P.IV.3.66. Vārt.

-3 N. of the son of the sixth Manu.

-4 a species of the Soma plant; ˚सामन् a part of the Sāma Veda chanted at the conclu- sion of the Agniṣṭoma sacrifice.

-सावर्णिः Name of Manu.

-स्थ a. (ष्ठ) [अग्नौ स्थातुमर्हति; स्था-क षत्वम्] placed in, over, or near the fire. (ष्ठः) an iron frying-pan; in the अश्वमेध sacrifice the 11th Yūpa which of all the 21 is nearest the fire.

-स्वात्तः (written both as ˚स्वात्त and ˚ष्वात्त) (pl.) [अग्नितः i. e. श्राद्धीयविप्रकर- रूपानलात् सुष्ठु आत्तं ग्रहणं येषां ते] N. of a class of Pitṛs or Manes who, when living on earth, maintained the sacred or domestic fires, but who did not perform the Agniṣṭoma and other sacrifices. They are regarded as Manes of Gods and Brāhmaṇas and also as descen- dants of Marīchi; Ms.3.195. अग्निष्वात्ताः पितर एह गच्छत Tsy.2.5.12.2. (मनुष्यजन्मन्यग्निष्टोमादियागमकृत्वा स्मार्तकर्मनिष्ठाः सन्तो मृत्वा च पितृत्वं गताः इति सायणः).

-हुत्, -होतृ Ved. sacrificing to Agni, having Agni for a priest; Rv.1.66.8.

-होत्रम् [अग्नये हूयते$त्र, हु-त्र, च. त.]

1 an oblation to Agni (chiefly of milk, oil and sour gruel.).

-2 maintenance of the sacred fire and offering oblation to it; (अग्नये होत्रं होमो$स्मिन् कर्मणीति अग्निहोत्रमिति कर्मनाम); or the sacred fire itself; तपोवनाग्निहोत्रधूमलेखासु K.26. होता स्यात् ˚त्रस्य Ms.11.36. ˚त्रमुपासते 42; स्त्रीं दाहयेत् ˚त्रेण Ms.5.167,6.4, दाहयित्वाग्निहोत्रेण स्त्रियं वृत्तवतीम् Y.1.89. The time of throwing oblations into the fire is, as ordained by the sun himself, evening (अग्नये सायं जुहुयात् सूर्याय प्रातर्जुहुयात्). Agnihotra is of two kinds; नित्य of constant obligation (यावज्जीवमग्निहोत्रं जुहोति) and काम्य occasional or optional (उपसद्भिश्चरित्वा मासमेकमग्निहोत्रं जुहोति). (

-त्र) a. Ved.

1 destined for, connected with, Agnihotra.

-2 sacrificing to Agni. ˚न्यायः The rule according to which the नित्यकर्मन्s (which are to be performed यावज्जीवम्) are performed at their stipulated or scheduled time only, during one's life time. This is discussed and established by जैमिनि and शबर at Ms.6. 2.23-26. in connection with अग्निहोत्र and other कर्मन्s. ˚हवनी (णी) a ladle used in sacrificial libations, or अग्निहोत्रहविर्ग्रहणी ऋक् Tv.; See हविर्ग्रहणी; ˚हुत् offering the अग्निहोत्र; ˚आहुतिः invocation or oblation connected with अग्निहोत्र.

-होत्रिन् a. [अग्निहोत्र-मत्वर्थे इनि]

1 one who practises the Agnihotra, or consecrates and maintains the sacred fire.

-2 one who has prepared the sacrifi- cial place.

-होत्री Sacrificial cow; तामग्निहोत्रीमृषयो जगृहु- र्ब्रह्मवादिनः Bhāg.8.8.2.

दुस् A prefix to nouns and sometimes to verbs meaning 'bad, evil, wicked, inferior, hard or difficult, &c.' (N. B. The स् of दुस् is changed to र् before vowels and soft consonants, see दुर्; to a Visarga before sibi- lants, to श् before च् and छ्, and to ष् before क् and प्.)

-Comp. -उपस्थान a. difficult to be approached; यो रणे दुरुपस्थानो हस्तरोधं दधद् धनुः Bk.5.32.

-कर a.

1 wicked, acting badly; काँल्लोकांस्तु गमिष्यामि कृत्वा कर्म सुदुष्करम् Mb.12. 27.18.

-2 hard to be done or accomplished, arduous, difficult; वक्तुं सुकरं कर्तुं दुष्करम् 'sooner said than done'; Amaru.46; Mk.3.1.; Ms.7.55.

(-रम्) 1 a difficult or painful task or act, difficulty.

-2 atmosphere, ether.

-कर्मन् n.

1 any bad act, sin, crime.

-2 any difficult or painful act.

-3 A wicked man; ततो वसति दुष्कर्मा नरके शाश्वतीः समाः Mb.

-कालः 1 bad times; दुष्काले$पि कलाव- सज्जनरुचौ प्राणैः परं रक्षता Mu.7.5.

-2 the time of universal destruction.

-3 an epithet of Śiva.

-कुलम् a bad or low family; (आददीत) स्त्रीरत्नं दुष्कुलादपि Ms.2.238.

-कुलीन a. low-born.

-कुह a. hypocritical; अतीन्द्रियेणात्मनि दुष्कुहो$यं मया जनो योजयितुं न शक्यः Bu. Ch.1.18.

-कृत्, -कृतिन् m. a wicked person; विनाशाय च दुष्कृताम् Bg.4.8; पुनः पुनर्दुष्कृतिनं निनिन्द R.14.57.

-कृतम्, -कृतिः f. a sin, misdeed; उभे सुकृतदुष्कृते Bg.2.5; (ददर्श) ततस्तान् भिद्यमानांश्च कर्मभिः दुष्कृतैः स्वकैः Rām.7.21.21.

-क्रम a. ill-arranged, unmethodical, unsystematic.

-क्रिया a misdemeanour, bad act.

-क्रीत a. not properly purchased; क्रीत्वा मूल्येन यो द्रव्यं दुष्क्रीतं मन्यते क्रयी Nārada Smṛiti.

-चर a.

1 hard to be performed or accomplished, arduous, difficult; चरतः किल दुश्चरं तपस्तृण- बिन्दोः परिशङ्कितः पुरा R.8.79; Ku.7.65.

-2 inaccessible, unapproachable.

-3 acting ill, behaving wickedly.

(-रः) 1 a bear.

-2 a bi-valve shell. ˚चारिन् a. practising very austere penance.

-चरित a. wicked, ill-behaved, abandoned.

(-तम्) misbehaviour, ill-conduct; तथा दुश्चरितं सर्वं वेदे त्रिवृति मज्जति Ms.11.263.

-चर्मन् a. affected with a disease of the skin, leprous. (-m.)

1 a circumcised man, or one whose prepuce is naturally wanting.

-चिकित्स्य a. difficult to be cured, incurable. सुदुश्चिकि- त्स्यस्य भवस्य मृत्योर्भिषक्तमं त्वाद्य गतिं गताः स्म Bhāg.4.3.38.

-चिक्यम् the third लग्नराशि; दुश्चिक्यं स्यात्तृतीयकम् Jyotis- tattvam.

-चित्त a. melancholy, sad.

-चेष्टितम् miscon- duct, error.

-च्यवनः an epithet of Indra; अत्तुं महेन्द्रियं भागमेति दुश्च्यवनो$धुना Bk.5.11.

-च्यावः an epithet of Śiva.

-च्छद a difficult to be clothed, tattered.

-तर a. (दुष्टर or दुस्तर)

1 difficult to be crossed; तितीर्षुर्दुस्तरं मोहादुडुपेनास्मि सागरम् R.1.2; Ms;4.242; प्रविशेन्मुखमाहेयं दुस्तरं वा महार्णवम् Pt.1.111.

-2 difficult to be subdued, insuperable, invincible.

-3 not to be surpassed or excelled.

-4 difficult to be borne or endured.

-तर्कः false reasoning.

-पच (दुष्पच) a. difficult to be digested.

-पतनम् 1 falling badly.

-2 a word of abuse, abusive epithet (अपशब्द).

-परिग्रह a. difficult to be seized, taken, or kept; Pt.1.67. लोकाधाराः श्रियो राज्ञां दुरापा दुष्परिग्रहाः Kām. (

-हः) a bad wife.

-पान a. difficult to be drunk.

-पार a.

1 difficult to be crossed.

-2 difficult to be accom- plished.

-पूर a. difficult to be filled or satisfied; दुष्पूरो- दरपूरणाय पिबति स्रोतःपतिं वाडवः Bh.; Bg.3.39.

-प्रकाश a. obscure, dark, dim.

-प्रक्रिया little authority; Rāj. T.8.4.

-प्रकृति a. ill-tempered. evilnatured.

-प्रजस् a. having bad progeny.

-प्रज्ञ (दुष्प्रज्ञ) a. weakminded, stupid.

-प्रज्ञानम् bad intellect.

-प्रणीत a. ill-arranged or managed. (

-तम्) impolitic conduct; Mb.8.5.2.

-प्रतर a. difficult to be overcome or understood; धर्मं सूक्ष्मतरं वाच्यं तत्र दुष्प्रतरं त्वया Mb.12.19.7.

-प्रतीक a. difficult to know or recognise; दुष्प्रतीकमरण्ये$स्मिन्किं तात वनमागतः Rām.2.1.5.

-प्रद a. causing pain or sorrow; अद्य भीताः पलायन्तु दुष्प्रदास्ते दिशो दश Rām.2.16.29.

-प्रधर्ष, -प्रधृष्य 1 un assailable; see दुर्धर्ष; सा दुष्प्रधर्षा मनसापि हिंस्रैः R.2.27.

-2 secure from assault, intangible.

-प्रमेय a. immeasurable.

-प्रवादः slander, calumnious report, scandal.

-प्रवृत्तिः f. bad news, evil report; तेषां शूर्पणखैवैका दुष्प्रवृत्तिहराभवत् R.12.51.

-प्रसह (दुष्प्रसह) a.

1 irresistible, terrible.

-2 hard to bear or endure; M.5.1; R.3.58.

-प्राप, -प्रापण a. unattainable, hard to get; R.1.48; असंयता- त्मना योगो दुष्प्राप इति मे मतिः Bg.6.36.

-प्रीति f. displea- sure.

-मरम् a sad demise; अकाले दुर्मरमहो यज्जीवामस्तया विना Bk.6.14.

-शंस a. Ved. evil-minded, malevolent, wicked.

-शक, -शक्त a.powerless, weak.

-शकुनम् a bad omen.

-शला N. of the only daughter of धृतराष्ट्र given in marriage to Jayadratha.

-शासन a. difficult to be managed or governed, intractable. (

-नः) N. of one of the 1 sons of धृतराष्ट्र. [He was brave and warlike, but wicked and intractable. When Yudhi- ṣṭhira staked and lost even Draupadī, Duhśāsana dragged her into the assembly by her hair and began to strip her of every clothing; but Krisna, ever ready to help the distressed, covered her from shame and ignominy. Bhīma was so much exasperated at this das- tardly act of Duhśāsana that he vowed in the assembly that he would not rest till he had drunk the villain's blood. On the 16th day of the great war Bhīma en- countered Duhśāsana in a single combat, killed him with ease, and drank, according to his resolution, his blood to his heart's content.]

-शील (दुश्शील) a. ill-mannered or ill behaved, reprobate.

-शृङ्गी a dis- loyal wife.

-ष्ठु see दुस्थ a. unsettled, in calamity; कथं दुष्ठुः स्वयं धर्मे प्रजास्त्वं पालयिष्यसि Bk.6.132.

-संचार a. difficult to be passed; दुःसंचारासु नगरवीथीषु; Pt.1.173.

-षम (

दुःषम or

दुष्षम),

-सम (

दुःसम or

दुस्सम) a.

1 uneven, unlike, unequal.

-2 adverse, unfortunate,

-3 evil, improper, bad.

-षमम्, -समम् ind. ill, wicked- ly.

-सत्त्वम् an evil being.

-सथः 1 a dog.

-2 a cock; L. D. B.

-संधान, -संधेय a. difficult to be united or re- conciled. -मृद्धटवत् सुखभेद्यो दुःसन्धानश्च दुर्जनो भवति Subhāṣ.

-संस्थित a. very sinful or ugly to look at; Rām.2.9.4.

-सह (दुस्सह) a. unbearable, irresistible, insupportable. भवत्यनिष्टादपि नाम दुःसहात् Ku.

-साक्षिन् m. a false witness.

-साध, -साध्य a.

1 difficult to be accomplished or managed.

-2 difficult to be cured.

-3 difficult to be conquered.

-साधिन् m. door-keeper; L. D. B.

-सुप्त a. having bad dreams (in one's sleep).

-स्थ, -स्थित a. (written also दुस्थ and दुस्थित)

1 ill-conditioned, poor, miserable.

-2 suffering pain, unhappy, distressed; कल्पान्तदुःस्था वसुधा तथोहे Bk.

-3 unwell, ill.

-4 unsteady, disquieted.

-5 foolish, unwise, ignorant.

-स्थम् ind. badly, ill, unwell; दुःस्थं तिष्ठसि यच्च पथ्यमधुना कर्तास्मि तच्छ्रो- ष्यसि; Amaru.

-स्थितिः f.

1 bad condition or situation, unhappiness, misery.

-2 instability.

-स्पृष्टम् (दुः-दुस्पृ- ष्टम्) 1 slight touch or contact.

-2 slight touch or action of the tongue which produces the sounds य्, र्, ल् and व्; दुस्पृष्टश्चेति विज्ञेयो लृकारः प्लुत एव च.

-स्फाटः a kind of weapon; L. D. B.

-स्मर a. hard or painful to remem- ber; U.6.34.

-स्वप्नः a bad dream.

n. (1. kshi?;

n. (Ved. rarely m.;

mf (ā́)n. conspicuous, excellent, distinguished RV. ;

1) mfn. (fr. surā) consisting of spirituous liquor, ṠrS. ;

अधर a. [न ध्रियते; धृ-अच्, न. त.]

1 Lower (opp. उत्तर), (lit. not held up); tending downwards; under, nether, downwards; ˚वासः under garment; असितमधरवासो विभ्रतः Ki.4.38; cf. अम्बर; सुवर्णसूत्राकलिताधराम्बराम् Śi.1.6; ˚ओष्ठ lower or nether lip, see below. (In this sense अधर partakes of the character of a pronoun).

-2 Low, mean, vile; ˚उत्तरम् See below; lower in quality, inferior.

-3 Silenced, worsted, not able to speak; See हीन, हीनवादिन्.

-4 Previous, preceding as in अधरेद्युः q. v.

-रः The nether (or sometimes the upper) lip; in general ˚पत्रम्. प्रवेपमानाधरपत्रशोभिना Ku.5.27 leaf-like lower lip; बिम्बाधरालक्तकः M.3.5.; पक्कबिम्बाधरोष्ठी Me.84; पिबसि रतिसर्वस्वमधरम् Ś.1.21;1.23;3.23; cf. अधरं खलु बिम्बनामकं फलमाभ्यामिति भव्यमन्वयम् । लभते$धरबिम्ब इत्यदः पदमस्या रदनच्छदे वदत् ॥ N.2.24.

-रा The nadir; (अधोदिश्) or the southern direction.

-रम् The lower part (of the body); पृष्ठवंशाधरे त्रिकम् Ak.

-2 Pudendum Muliebre (also m.).

-3 Address. speech (opp. उत्तर); statement, sometimes used for reply also.

-Comp. -उत्तर a.

1 higher and lower, inferior and superior, worse and better; राज्ञः समक्षमेवाक्योः ˚व्यक्तिर्भविष्यति M.1; व्यत्यये कर्मणां साम्यं पूर्ववच्चा- धरोत्तरम् Y.1.96.

-2 former; prior and later; sooner and later; यश्चाधरोत्तरानर्थान् विगीतान्नावबुध्यते Ms.8.53.

-3 in a contrary way, topsy-turvy, upside down (the natural order of things being inverted); श्रुतं भवद्भिरधरोत्तरम् Ś.5. you have (certainly) learnt in a contrary way, i. e. to consider good as bad and vice versa; (it might perhaps also mean "have you, i. e. the members of the King's court", heard this mean or base reply अधरं च तदुत्तरम्; (यदि न प्रणयेद्राज दण्ड) स्वाम्यं च न स्यात्कस्मिंश्चित् प्रवर्तेताधरोत्तरम् Ms.7.21. (अधरम् = शूद्रादि, उत्तरम् = प्रधानम्); अधर्मेण जितो धर्मः प्रवृत्तमधरोत्तरम् Mb.

-4 nearer and further.

-5 question and answer;

-ओष्ठः, -औष्ठः P. वार्त्तिक ओत्वोष्ठदोःसमासे वा. the lower lip; अङ्गुलिसंवृत˚ Ś.3. 24; Me.84 (

-ष्ठम्) the lower and upper lip.

-कंटकः a prickly plant; Hedysarum Alhagi (धमासा Mar.).

-कंटिका a plant, Asparagus racemosus (Mar. लघुशतावरी).

-कण्ठः the lower part of the neck.

-कायः [अधरं कायस्य] the lower part of the body.

-पानम् kissing, lit. drinking the lower lip.

-मधु, -अमृतम् the nectar of the lips.

-स्वस्तिकम् the nadir.

अनुग्रह् 9 P. (Ved. -गृभ्णाति).

1 To favour, oblige, treat with kindness; शिलातलैकदेशमनुगृह्णातु वयस्यः Ś.3 our friend will be so good as to, or kindly, take a seat on the stone; अयं विष्टरो$नुगृह्यताम् V.5 be pleased to sit down &c.; महेन्द्रेण पुनरनुगृहीता V.3 favoured (by modifying the curse); with instr. or abl. of that which is an obligation; अनुगृहीतो$हमनया मघवतः सम्भावनया S.6; कतर- त्कुलमनुगृहीतं भगवत्या जन्मना K.135, अनुगृहीतो$स्मि अहमुपदेशा- द्भवतः V.4. I am much obliged to you &c. (अनुगृहीत is oft. used by itself in the sense of 'much obliged', 'many thanks', 'I thank you', 'I esteem it as a favour'.)

-2 To foster, cherish, protect, maintain (as fire); अग्निर्नित्यानुगृहीतः स्यात् Āśval.

-2 To receive, wel- come.

-4 To hold up, support, uphold. त्रिभिस्तीक्ष्णैर्महावेगैर- न्वगृह्णाच्छिरः शरैः Mb.6.12.45.

-5 To follow in robbing, seizing or depriving.

-6 To keep to, conform or corres- pond to, follow, take after; आकृतिमनुगृह्णन्ति गुणाः Vb.2; क्षात्रधर्मश्चानुगृहीतो भवति U.5. -Caus. To cause to favour, or to favour; आर्यस्य दर्शनेनात्मानमनुग्राहयितुम् Mu.4.

*****

अनुग्रहः, -हणम् 1 A favour, kindness, obligation; showing favour, obliging, rewarding (opp. निग्रह); निग्रहानुग्रहकर्ता Pt.1; पादार्पणानुग्रहपूतपृष्ठम् R.2.35; अनुग्रह इवेयमभ्यर्थना Ś.1; अनुग्रहं संस्मरणप्रवृत्तम् Ku.3.3.

-2 Assist- ance, help (shown to the poor in feeding them &c. दरिद्रादिपोषणम्).

-3 Facilitating by spells.

-4 Accept- ance.

-5 Rear-guard.

-Comp. -कातर a. anxious to please or for favour.

-सर्गः creation of feelings or mental conditions.

अन्ध a.

1 Blind (lit. and fig.); devoid of sight, unable to see (at particular times); दिवान्धाः प्राणिनः केचिद्रात्रावन्धास्तथापरे; D. Bhāg. made blind, blinded; स्रजमपि शिरस्यन्धः क्षिप्तां धुनोत्यहिशङ्कया Ś.7.24; मदान्धः blinded by intoxication; so दर्पान्धः, क्रोधान्धः; काम˚ लोभ˚ अज्ञान˚ अज्ञाना- न्धस्य दीपस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया । चक्षुरुन्मीलितं येन तस्मै श्रीगुरवे नमः ॥; सहजान्धदृशः स्वदुर्नये Śi.16.29 blind to his own wicked acts.

-2 Making blind, preventing the sight; utter, pitchy; complete, thick (darkness) प्रधर्षितायां वैदेह्यां बभूव सचराचरम् । जगत्सर्वममर्यादं तमसान्धेन संवृतम् ॥ Rām 3.52. 9. Ms.8.94; सीदन्नन्धे तमसि U.3.33; Māl.9.8.2; See ˚कूप, ˚तामसम् infra.

-3 Afflicted. आर्यः पर्युषितं तु नाभ्य- वहरत्यन्धः क्षुधान्धो$प्यसौ Viś. Guna.11.

-4 Soiled, tarnished; निःश्वासान्ध इवादर्शश्चन्द्रमा न प्रकाशते Rām.3.16.13.

-न्धम् Darkness. अन्धः स्यादन्धवेलायां बाधिर्यमपि चाश्रयेत् Mb. 1.14.12.

-2 Spiritual ignorance; अज्ञान or अविद्या q.v.

-3 Water; also, turbid water.

-धः 1 A kind of mendicant (परिव्राजक) who has completely controlled his organs; तिष्ठतो व्रजतो वापि यस्य चक्षुर्न दूरगम् । चतुष्पदां भुवं मुक्त्वा परिव्राडन्ध उच्यते ॥

-2 An epithet of the zodiacal signs at particular periods; (नष्टद्रव्यलाभालाभोपयोगयुक्तो राशिभेदः); मेषो वृषा मृगेन्द्रश्च रात्रावन्धाः प्रकीर्तिताः । नृयुक्कर्कटकन्याश्च दिवान्धाः परिकीर्तिताः ॥

-न्धाः (pl.) N. of a people; see अन्ध्र.

-Comp. -अलजी a blind boil or abscess in the eyes (one that does not open or suppurate). (Ved. अलजि विसल्पस्य विद्रधस्य वातीकारस्य वालजेः Av.9.8.2.)

-अहिः, -अहिकः a blind serpent, i. e. one that is not poisonous. (

-हिः, -हिकः) N. of a fish (कुचिका).

-कारः [अन्धं करोति] darkness (lit. and fig.); लीनं दिवाभीतमिवान्धकारम् Ku. 1.12; काम˚, मदन˚; अन्धकारतामुपयाति चक्षुः K.36 grows dim; बाष्पजलधारान्धकारितमुखी K.161,286.

-कूपः [अन्धयतीत्यन्धः, अन्धः कूपः]

1 a well, the mouth of which is hidden; a well overgrown with plants &c.

-2 [अन्धस्य दृष्टयभावस्य कूप इव] mental darkness, infatuation.

-3 N. of a hell, to which those who tease and kill harmless creatures are condemned.

-तमसम् (P.V.4. 79.)

-तामसम्, -न्धातमसम् deep or complete darkness; लोकमन्धतमसात्क्रमोदितौ R.11.24; अन्धतमसमिव प्रविशामि U.7 the gloom of hell; प्रध्वंसितान्धतमसस्तत्रोदाहरणं रविः Śi.2.33. (

-सा) night.

-तामिस्रः, श्रः (

-स्रम् also)

1 complete or deep darkness (especially of the soul); तामिस्रोष्टदशधा तथा भवत्यन्धतामिस्रः Sāṅ K.48 (भयविशेषविषयको$भिनिवेशः); तस्यामन्धतामिस्रमभ्यध्यायत् Mv.1.

-2 spiritual ignorance (देहे नष्टे अहमेव नष्टः इति रूपमज्ञानम्); enveloped in utter darkness.

(-स्रः, स्रम्) 1 N. of a division of Tartarus or infernal regions, the second of the 21 hells to which those who seduce the wives of others and enjoy them are condemned. According to Bhavabhūti persons committing suicide were condemned to this hell; cf. अन्धतामिस्रा ह्यसूर्या नाम ते लोकास्तेभ्यः प्रतिविधीयन्ते य आत्मघातिन इत्येवमृषयो मन्यन्ते U.4; तामिस्रमन्धतामिस्रं महारौरवरौरवौ । नरकं कालसूत्रं च महानरकमेव च ॥ Ms.4.88,197; Y.3.224; doctrine of annihilation after death.

-2 Death मोहो$प्रकाशस्तामिस्रमन्धतामिस्रसंज्ञितम् । मरणं चान्धतामिस्रं तामिस्रं क्रोध उच्यते ॥ Mb.12.313.25.

-धी a. mentally blind.

-पूतना a demoness supposed to cause diseases in children; यो द्वेष्टि स्तनमतिसारकासहिक्काछर्दीभिर्ज्वर- सहिताभिरर्द्यमानः । दुर्वर्णः सततमधःशयो$म्लगन्धिस्तं ब्रूयुर्वरभिषजोन्ध- पूतनार्तम् Suśr.

-मूषा a small covered crucible with a hole in the side.

-मूषिका [अन्धं दृष्ट्यभावं मुष्णाति, मुष्-ण्वुल्] N. of a plant or grass देवताड (तत्सेवनेन चक्षुष्मत्ता भवतीति वैद्यकप्रसिद्धिः).

-रात्री dark night (Ved).

-वर्त्मन् m. [अन्धं सूर्यप्रकाशराहित्याद्वर्त्म यत्र] the seventh skandha or region of wind.

अवावटः The son of a woman by any man (of the same caste) other than her first husband; द्वितीयेन तु यः पित्रा सवर्णायां प्रजायते । अवावट इति ख्यातः शूद्रधर्मा स जातितः ॥

क्षत्रः त्रम् 1 Dominion, power, supremacy, might.

-2 A man of the Kṣatriya caste, or the Kṣatriya tribe taken collectively; क्षतात्किल त्रायत इत्युदग्रः क्षत्रस्य शब्दो भुवनेषु रुढः R.2.53;11.69,71; असंशयं क्षत्रपरिग्रहक्षमा Ś.1.22; Ms.9.322; ब्राह्मणेनैधितं क्षत्रं मन्त्रिमन्त्राभिमन्त्रितम् । जयत्यजितमत्यन्तम्... Kau. A.1.9.

-3 A man of the warrior class, a soldier; क्षत्रप्रताप U.6.18; martial or heroic valour; 6.16;

-4 Injury, harm (हिंसा); 'क्षत्रं हिंसा तदर्थं जातं क्षत्रजम्' -com. of Nīlakaṇṭha on Mb. 12.189.5; (क्षत्रजं सेवते कर्म वेदाध्ययनसंगतः ।).

-त्री 1 A woman of the military caste.

-2 The rank of a member of the military caste.

-3 Wealth.

-4 Water.

-5 The body.

-Comp. -अन्तकः an epithet of Paraśu- rāma.

-धर्मः 1 bravery, military heroism; क्षत्रधर्महतः Ms.5.98.

-2 the duties of a Kṣatriya.

-पः a governor, satrap; (a word found on coins and inscriptions.)

-पतिः the possessor of dominion; क्षत्राणां क्षत्रपतिः Vāj.1.17; (cf. छत्रपति).

-बन्धुः 1 a Kṣatriya by caste; Ms.2.38.

-2 a mere Kṣatriya, a vile or wretched Kṣatriya; (as a term of abuse); cf. ब्रह्मबन्धु; Bhāg.4.28.48.

-विद्या, -वेदः the science of the warrior class (क्षत्रिय); धनुर्वेद; अध्येमि क्षत्रविद्याम् Ch. Up.7.1.2; क्षत्रवेदविदां श्रेष्ठो ब्रह्म- वेदविदामपि Rām.1.65.23.

चक्रम् [क्रियते अनेन, कृ घञर्थे< क नि˚ द्वित्वम् Tv.]

1 The wheel of a carriage; चक्रवत्परिवर्तन्ते दुःखानि च सुखानि च H.1.173.

-2 A potter's wheel.

-3 A sharp circular missile, weapon, a disc (especially applied to the weapon of Viṣṇu).

-4 An oil-mill; दशसूनासमं चक्रं दशचक्रसमो ध्वजः Mb.13.125.9.

-5 A circle, ring; कलाप- चक्रेषु निवेशिताननम् Ṛs.2.14.

-6 A troop, multitude, collection, Śi.2.17.

-7 A realm, sovereignty; स्वस्थं स्वचक्रं परचक्रमुक्तम् Bu. Ch.2.15; cf. चक्रं सैन्यथाङ्गयोः । राष्ट्रे दम्भान्तरे... । Medinī.

-8 A province, district, a group of villages.

-9 A form of military array in a circle.

-1 A circle or depression of the body.

-11 A cycle, cycle of years.

-12 The horizon; यावदावर्तते चक्रं तावती मे वसुन्धरा Rām.2.1.36.

-13 An army, a host.

-14 Section of a book.

-15 A whirlpool.

-16 The winding of a river.

-17 An astronomical circle; राशि˚ the zodiac.

-18 Circular flight (of birds &c.).

-19 A particular constellation in the form of a hexagon.

-2 Range, department in general.

-21 The convolutions or spiral marks of the शालिग्राम.

-22 A crooked or fraudulent con- trivance.

-क्रः 1 The ruddy goose (also called चक्रवाक); पद्मोल्लासविधायिनि सत्पथदीप्तिकृति चक्रभव्यकरे Viś. Guṇā.274.

-2 A multitude, troop, group.

-Comp. -अङ्गः 1 a gander having a curved neck.

-2 a carriage. +

-3 the ruddy goose (चक्रवाक); चक्राङ्गान् स च नित्यं वै सर्वतो वनगोच- रान् Mb.12.268.36. (

-ङ्गी) a goose. (

-ङ्गम्) a parasol.

-अटः 1 a juggler, snake-catcher.

-2 a rogue, knave, cheat.

-3 a particular coin, a dināra.

-अधिवासिन् m. the orange tree.

-अरः, (-रम्) the spoke of a wheel; चक्रारपङ्क्तिरिव गच्छति भाग्यपङ्क्तिः । Svapna.1.4.

-अश्मन् n. a machine to hurl stones at a distance; अयःकणपचक्राश्म- भुशुण्ड्युद्यतबाहवः Mb.1.227.25.

-आकार, -आकृति a. circular, round.

-आयुधः an epithet of Viṣṇu.

-आवर्तः whirling or rotatory motion.

-आह्वः, -आह्वयः the ruddy goose;

-ईश्वरः 1 'lord of the discus', N. of Viṣṇu.

-2 the officer in charge of a district.

-ईश्वरी N. of the Jaina goddess of learning.

-उपजीविन् m. an oil-man.

-कारकम् 1 a nail.

-2 a kind of perfume.

-गजः the plant Cassia Tora.

-गण्डुः a round pillow.

-गतिः f. rotation, revolution.

-गुच्छः the Aśoka tree.

-ग्रहणम्, -णी f. a rampart, an en- trenchment.

-चक्रम् A flock of चक्रवाक birds; अस्ताद्रिपद्मा- करचक्रचक्रे तत्कालविज्ञातपतङ्गपाते । सद्यो दिदीपे विरहानलः...... । Rām. Ch.6.19.

-चर a. moving in a circle; (

-रः) a juggler.

-चारिन् m. a chariot.

-चूडामणिः a round jewel in a coronet or diadem.

-जीवकः, -जीविन् m. a potter.

-तीर्थम् N. of a holy place.

-तुण्डः a kind of fish; रोहितांश्चक्रतुण्डांश्च नलमीनांश्च राघव Rām.3.73.14.

-दंष्ट्रः a hog.

-घनः a thunder cloud.

-धर a.

1 bearing or having a wheel.

-2 carrying a discus.

-3 driving in a carriage.

(-रः) 1 an epithet of Viṣṇu; चक्रघरप्रभावः R. 16.55.

-2 a sovereign, governor or ruler of a province; वृद्धानां भारतप्तानां स्त्रीणां चक्रधरस्य च Mb.13.162.38.

-3 a village tumbler or juggler.

-4 a snake; भवेच्चक्रधरो विष्णौ भुजङ्गे ग्रामजालिनि Viśvalochana.

-धारा the periphery of a wheel.

-नदी the Gaṇḍakī river.

-नाभिः the nave of a wheel.

-नामन् m.

1 the ruddy goose (चक्रवाक).

-2 a pyritic ore of iron.

-नायकः 1 the leader of a troop.

-2 a kind of perfume.

-नेमिः f. the periphery or cir- cumference of a wheel; नीचैर्गच्छत्युपरि च दशा चक्रनेमिक्रमेण Me.19.

-पाणिः an epithet of Viṣṇu; Bg.11.49.

-पादः, -पादकः 1 a carriage.

-2 an elephant.

-पालः 1 the governor of a province.

-2 an officer in charge of a division of an army.

-3 horizon.

-4 a circle.

-5 one who carries a discus.

-फलम् a kind of discus.

-बन्धुः, -बान्धवः the sun.

-बालः, -डः, -वालः, -लम्, -डम् 1 a ring, circle.

-2 a collection, group, multitude, mass; कैरव- चक्रवालम् Bh.2.74; प्रकटयसि कुमुच्चैरर्चिषां चक्रवालं Rati.4.16; Mv.6.4; Mu.3.21.; K.126,178.

-3 horizon.

(-लः) 1 a mythical range of mountains supposed to encircle the orb of the earth like a wall and to be the limit of light and darkness.

-2 the ruddy goose.

-बालधिः a dog.

-भृत् m.

1 one who holds a discus.

-2 N. of Viṣṇu.

-भेदिनी night.

-भ्रमः, -भ्रमिः f. a lathe or grind- stone; आरोप्य चक्रभ्रमिमुष्णतेजास्त्वष्ट्रेव यत्नोल्लिखितो विभाति R.6. 32; चक्रभ्रमीवद्धृतशरीरः Sāṅ. K.67.

-भ्रान्तिः f. revolution of wheels; V.1.5.

-मण्डलिन् m. a species of cobra.

-मुखः a hog.

-मुषलः a battle carried on with the dis- cus and club.

-यानम् a wheel-carriage.

-रदः a hog.

-वर्तिन् m.

1 an emperor, universal monarch, sovereign of the world, a ruler whose dominions extend as far as the ocean (आसमुद्रक्षितीश Ak.); पुत्रमेवंगुणोपेतं चक्रवर्तिनमाप्नुहि Ś.1.12; तव तन्वि कुचावेतौ नियतं चक्रवर्तिनौ । आसमुद्रक्षितीशो$पि भवान् यत्र करप्रदः ॥ Udb. (where there is a pun on the word चक्रवर्तिन्, the other meaning being 'resembling in shape the ruddy goose', 'round');

-2 (hence) head, foremost; आपद्गतः किल महाशयचक्रवर्ती विस्तारयत्यकृतपूर्वमुदार- भावम् Bv.1.7; कवयस्तर्कयाञ्चक्रुरित्थं ते चक्रवर्तिनः Parṇal.5.38.

-3 a kind of horse having one or three curls on the shoulder; स्कन्धपार्श्वे यदावर्त एको वा यदि वा त्रयः । चक्रवर्ती स विज्ञेयो वाजी भूपालमन्दिरे ॥ Śālihotra of Bhoj.

-वर्मन् m. N. of a king of Kashmir; चक्रवर्माभिधं राज्ये क्षीणपुण्यो व्यपद्यत Rāj. T.5.287.

-वाकः 1 (

-की f.) the ruddy goose; दूरी- भूते मयि सहचरे चक्रवाकीमिवैकाम् Me.83. ˚बन्धुः the sun.

-2 a kind of horse, having white feet and white eyes; श्वेताभः श्वेतपादश्च तथा स्यात् श्वेतलोचनः । चक्रवाकः स विज्ञेयो राजार्हो वाजि सत्तमः ॥ Śālihotra of Bhoj.

-वाटः 1 a limit, boundary.

-2 a lamp-stand.

-3 engaging in an action.

-वातः a whirl- wind, hurricane; चक्रवातस्वरूपेण जहारासीनमर्भकम् Bhāg.1. 7.2.

-वृद्धिः f.

1. interest upon interest, compound interest; Ms.8.153,156.

-2 wages for transporting goods in a carriage.

-व्यूहः a circular array of troops.

-संज्ञम् tin. (

-ज्ञः) the ruddy goose.

-साह्वयः the ruddy goose.

-हस्तः an epithet of Viṣṇu.

दशन् Num. a. (pl.) Ten; स भूमिं विश्वतो वृत्वा अत्य- तिष्ठद्दशाङ्गुलम् Rv.1.9.1.

-Comp. -अङ्गुल a. ten fingers long; Ms.8.271.

(-लम्) 1 a length of 1 fingers; Rv.1.9.1.

-2 a water-melon.

-अधिपतिः a commander of ten men. Mb.12.

-अर्ध a. five, (

-र्धम्) five; अण्व्यो मात्रा विनाशिन्यो दशार्धानां तु याः स्मृताः Ms.1.27. (

-र्धः) an epithet of Buddha.

-अर्हः 1 an epithet of Krisna or Visnu.

-2 Buddha.

-अवताराः m. (pl.) the ten incarnations of Viṣṇu; see under अवतार.

- अवर a. consisting of at least ten; दशावरा वा परिषद्यं धर्मं परिकल्पयेत् Ms.12.11.

-अश्वः the moon.

-आननः, -आस्यः epithets of Rāvaṇā; दशाननकिरीटेभ्यस्तत्क्षणं राक्षसप्रियः R.1.75.

-आमयः an epithet of Rudra.

-इन्द्रियाणि The five कर्मेन्द्रियs and five ज्ञानेन्द्रियs.

-ईशः a superintendent of 1 villages; Ms.7.116.

-एकादशिक a. who lends 1 and re- ceives 11 in return; i. e. who lends money at ten per cent.

-कण्ठः, -कन्धरः epithets of Rāvaṇa; सप्तलोकैकवीरस्य दशकण्ठ- कुलद्विषः U.4.27. ˚अरिः, ˚जित् m., ˚रिपुः epithets of Rāma; दशकण्ठारिगुरुं विदुर्बुधाः R.8.29.

-कर्मन् n. the ten ceremo- nies prescribed to the three twice-born classes.

-कुमार- चरितम् a prose work by Dandin.

-क्षीर a. mixed with 1 parts of milk.

-गुण a. ten-fold, ten times larger.

-गुणित a. multiplied by 1; दशगुणितमिव प्राप्तवान् वीरधर्मम B. R.9.53.

-ग्रन्थाः (pl.) संहिता, ब्राह्मण, आरण्यक, शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निघण्टु, छन्द and निरुक्त; hence

दशग्रन्थिन् = A person who has learnt by heart all these ten books.

-ग्रामपतिः, -ग्रामिकः, -ग्रामिन् m.,

-पः a superintendent of ten villages.

-ग्रामी a collection or corporation of ten villages.

-ग्रीवः = दशकण्ठ q.v.

-चतुष्कम् N. of a sport; Sinhās.27.

-धर्मः unfavourable condition, distress; अभ्यस्तो बहुभिर्बाणैर्दशधर्मगतेन वै Mb.7.147.2. (see com.).

-पारमिताध्वरः 'possessing the ten perfec- tions', an epithet of Buddha.

-पुरम् N. of an ancient city, capital of king Rantideva; पात्रीकुर्वन्दशपुरवधूनेत्रकौतू- हलानाम् Me.49.

-बन्धः a tenth part; Ms.8.17; also

˚बन्धक; Y.2.76.

-बलः, -भूमिगः epithets of Buddha.

-बाहुः an epithet of Śiva.

-भुजा, -महाविद्या N. of Durgā.

-मालिकाः (pl.)

1 N. of a country.

-2 the people or rulers of this country.

-मास्य a.

1 ten months old; एवा ते गर्भ एजतु निरैतु दशमास्यः Rv.5.78.7-8.

-2 ten months in the womb (as a child before birth).

-मुखः an epithet of Rāvaṇa. ˚रिपुः an epithet of Rāma; सीतां हित्वा दशमुखरिपुर्नोपयेमे यदन्याम् R.14.87.

-मूत्रकम् The urine of 1 (elephant, buffalo, camel, cow, goat, sheep, horse, donkey, man and woman).

-मूलम् a tonic medicine prepared from the roots of ten plants; (Mar. सालवण, पिटवण (पृष्टिपर्णी), रिंगणी, डोरली, गोखरूं, बेल, ऐरण, टेंटू, पहाडमूळ, शिवण).

-योजनम् a distance of 1 Yojanas; पादाङ्गुष्ठेन चिक्षेप संपूर्णं दशयोजनम् Rām.1.1.65; also दशयोजनी; मोहितेन्द्रियवृत्तिं तं व्यतीत्य दशयोजनीम् Ks.94.14.

-रथः N. of a celebrated king of Ayodhyā, son of Aja, and father of Rāma and his three brothers. [He had three wives Kausalyā, Sumitrā, and Kaikeyī, but was for several years without issue. He was therefore recommended by Vasiṣṭha to perform a sacrifice which he successfully did with the assistance of Ṛiṣyaśṛiṅga. On the completion of this sacrifice Kausalyā bore to him Rāma, Sumitrā Laksmana and Śatrughna, and Kaikeyī Bharata. Daśaratha was extremely fond of his sons, but Rāma was his greatest favourite- 'his life, his very soul.' Thus when Kaikeyī at the instiga- tion of Mantharā demanded the fulfilment of the two boons he had previously promised to her, the king tried to dissuade her mind from her wicked resolve by threats, and, failing these, by the most servile supplica- tions. But Kaikeyī remained inexorable, and the poor monarch was obliged to send his beloved son into exile. He soon afterwards died of a broken heart]. Bhāg.9.1.1 ˚ललिता The fourth day of the dark fortnight of Āśvina.

-रश्मिशतः the sun; दशरश्मिशतोपमद्युतिम् R.8.29.

-रात्रम् a period of ten nights. (

-त्रः) a particular sacrifice lasting for ten days.

-रूपकम् the 1 kinds of drama.

-रूपभृत् m. an epithet of Viṣṇu.

-लक्षण a. relating to 1 objects; इदं भागवतं पुराणं दक्षलक्षणम् Bhāg.2.9.43.

-णम् ten marks or attributes.

-लक्षणकः religion; cf. धृतिः क्षमा दमो$स्तेयं शौचमिन्द्रियनिग्रहः । धीर्विद्या सत्यमक्रोधो दशकं धर्मलक्षणम् ॥ Ms.7. 92.

-वक्त्रः, -वदनः see दशमुख; Bk.9.137.

-वर्गः the double five classes of अमात्य, राष्ट्र, दुर्ग, कोश and दण्ड; वेत्ता च दशवर्गस्य स्थानवृद्धिक्षयात्मनः Mb.12.57.18 (com. 'अमात्यराष्ट्रदुर्गाणि कोशो दण्डश्च पञ्चमः' इति प्रकृतिपञ्चकं स्वपक्षे परपक्षे चेति दशको वर्गः).

-वाजिन् m. the moon.

-वार्षिक a. happening after, or lasting for, ten years; Y.2.24.

-विध a. of ten kinds.

-शतम् 1 a thousand; ये सहस्रम- राजन्नासन् दशशता उत Av.5.18.1.

-2 one hundred and ten. ˚रश्मिः the sun. ˚अक्षः, ˚नयनः Indra; दशशताक्षककुब्दरि- निःसृतः Mb 7.184.47.

-शती a thousand.

-स (सा)- हस्रम् ten thousand.

-हरा 1 an epithet of the Ganges (taking away the 1 sins).

-2 a festival in honour of the Ganges held on the 1th day of Jyeṣṭha.

-3 a festival in honour of Durgā held on the tenth of Āśvina.

परिचरणः A servant, an attendant, assistant.

-णम् (also परिचारणम्)

1 Serving, attending or waiting upon; शूद्रधर्मः समाख्यातस्त्रिवर्गपरिचारणम् Mb.13.141.75.

-2 Going about.

पश्चिमः a. [पश्चाद्भवः डिमच्]

1 Being behind, hind- most; पराभूतेरधर्मस्य तमसश्चापि पश्चिमः Bhāg.2.6.9.

-2 Last (in time or space); पश्चिमे वयसि वर्तमानस्य K.25; R.19.1,54; पश्चिमाद्यामिनीयामात् प्रसादमिव चेतना R.17.1; स्मरन्तः पश्चिमामाज्ञाम् 17.8; पत पश्चिमयोः पितुः पादयोः Mu.7; ˚क्रिया the last i. e. funeral rites; ˚अवस्था last state (verging on death); Pt.2.

-3 The latter; उपारताः पश्चिमरात्रिगोचरात् Ki.4.1.

-4 Western, westerly; आसमुद्रात् तु वै पूर्वादासमुद्रात् तु पश्चिमात् । तयोरेवान्तरं गिर्योरार्यावर्तं विदुर्बुधाः ॥ Ms.2.22;5.92. (पश्चिमेन is used adverbially in the sense of 'in the west') or 'after, behind'; with acc. or gen.; so पश्चिमे 'in the west'. पश्चिमतः from behind.

-Comp. -अर्धः 1 the latter half.

-2 the hinder part.

- इतर a. eastern.

-उत्तर a. north-western.

-दक्षिण a. south-westerly.

-दिक्पतिः N. of Varuṇa.

-रात्रः the latter part of the night; उपारताः पश्चिमरात्रगोचरात् Ki.4. 1. (v. l.).

-संध्या the evening twi-light.

पोत्रम् [पू-त्र]

1 The snout of a hog; धृतविधुरधरं महा- वराहं गिरिगुरुपोत्रमपीहितैर्जयन्तम् Bk.1.6; Ki.13.53.

-2 A boat, ship.

-3 A plough share.

-4 The thunderbolt.

-5 A garment.

-6 The office of the Potṛi.

-Comp. -आयुधः a hog, boar.

प्रस्थानम् 1 Going or setting forth, departure, moving, walking; प्रस्थानविक्लवगतेरवलम्बनार्थम् Ś.5.3; R.4.88; Me.43; प्रस्थानं वलयैः कृतम् Amaru.36.

-2 Coming to मन्ये मत्पावनायैव प्रस्थानं भवतामिह Ku.6.61.

-3 Sending away, despatching.

-4 Procession, march.

-5 A march, the march of an army or assailant; प्रस्थाने भूमिपालो दशदिवमसभिव्याप्य नैकत्र तिष्ठेत.

-6 A method, system.

-7 Death, dying.

-8 An inferior kind of drama; see S. D.276,544.

-9 A religious school, sect; प्रभिन्ने प्रस्थाने परिमितमदः पथ्यमिति च Mahimna 7.

-1 Religious mendicancy; सप्रस्थानाः क्षात्रधर्मा विशिष्टाः Mb.12.64.22.

-Comp. -त्रयी, -त्रयम् Bhagwadgītā, Upaniṣadas and Brahmasūtras.

-दुन्दुभिः a drum giving the signal for marching.

बाध् 1 Ā. (बाधते, बाधित)

1 To harass, oppress, torment, press hard, annoy, trouble, disturb, vex, pain (persons or things); ऊनं न सत्त्वेष्वधिको बबाधे R.2.14; भूरिभारभराक्रान्तः स्कन्ध एष नु बाधति । न तथा बाधते स्कन्धो यथा बाधति बाधते Subhāṣ.; Me.55; Ms.9.226;1.129; Bk.14.45.

-2 To resist, oppose, thwart, check, obs- truct, arrest, interfere with; गुणानुरागादिव सख्यमीयिवान् न बाधते$स्य त्रिगणः परस्परम् Ki.1.11; U.5.19.

-3 To attack, assault, assail; स तदा लब्धतीर्थो$पि न बबाधे निरायुधम् Bhāg.3.19.4.

-4 To wrong, violate.

-5 To hurt, in- jure.

-6 To drive away, repel, remove; उष्णेन बाध्यते शीतं शीतेनोष्णं प्रबाध्यते Mb.12.16.12.

-7 To suspend, set aside, annul, annihilate, abolish (as a rule &c.); न धर्ममर्थकामाभ्यां बबाधे न च तेन तौ R.17.57. -Caus.

-1 To oppress, torment, harass &c.

-2 To subdue, conquer. - With अभि

1 to hurt, injure.

-2 to vex, harass, tor- ment.

-आ to vex, torment, injure.

-परि to trouble, afflict; मोहान्मया सुतनु पूर्वमुपेक्षितस्ते यो बाष्पबिन्दुरधरं परिबाध- मानः Ś.7.25.

-सम् to trouble, torment.

बाह्य a. [बहिर्भवः ष्यञ् टिलोपः]

1 Outer, outward, external, exterior, being or situated without; विरहः किमिवानुतापयेद् वद बाह्यैर्विषयैर्विपश्चितम् R.8.89; बाह्योद्यान Me. 7; Ku.6.46; बाह्यनामन् 'the outer name', i. e. the address or superscription written on the back of a letter; अदत्तबाह्यनामानं लेखं लेखयित्वा Mu.1.

-2 Foreign, strange; Pt.1.

-3 Excluded from, out of the pale of; जातास्तदूर्वोरुपमानबाह्याः Ku.1.36.

-4 Expelled from society, outcast; अतो$पि शिष्टस्त्वधमो गुरुदारप्रधर्षकः । बाह्यं वर्णं जनयति चातुर्वर्ण्यविगर्हितम् ॥ Mb.13.48.9.

-5 Public; तेषां बाह्यं चारं छत्रभृङ्गारव्यजनपादुकोपग्राहिणः तीक्ष्णाः विद्युः Kau. A.1.12.

-ह्यः 1 A stranger, foreigner; त्यक्ताश्चाभ्यन्तरा येन बाह्याश्चाभ्यन्तरीकृताः Pt.1.259; बाह्यः क्षणेन भवतीति विचित्र- मेतत् 5.26.

-2 One who is excommunicated, an outcast.

-3 A person or community born from प्रतिलोम connec- tion; cf. Ms.1.28-31; प्रतिकूलं वर्तमाना बाह्या बाह्यतरान् पुनः । हीना हीनान् प्रसूयन्ते वर्णान् पञ्चदशैव च ॥ Ms.1.31.

-ह्यम्, -बाह्येन, -बाह्ये ind. outside, on the outside, externally

-Comp. -अर्थः a meaning external to the sounds or letters forming a word; P.I.1.68 (com.). ˚वादः the doctrine that the external world has a real existence.

-कक्षः the outer side (of a house).

-करणम् an exter- nal organ of sense.

-द्रुतिः f. a process in the prepara- tion of quicksilver.

-प्रयत्नः (in gram.) the external effort in the production of articulate sounds; P.I.1. 9. (com.).

-लिङ्गिन् a heretic.

-संभोगः the gratifica- tion of sexual passion outside the vulva; Charak.

रथः [रम्यतेनेन अत्र वा, रम्-कथन्; cf. Uṇ.2.2]

1 A carriage, chariot, car, vehicle; especially, a war-chariot.

-2 A hero (for रथिन्); अपवातेषु पार्येषु त्रयस्ते$भावञ् रथाः Mb.1.2.92.

-3 A foot.

-4 A limb, part, member.

-5 The body; cf. आत्मानं रथिनं विद्धि शरीरं रथमेव तु Kaṭh. 1.3.3.

-6 A reed.

-7 Pleasure, delight.

-Comp. -अक्षः 1 a carriage-axle.

-2 a measure of length (= 14 aṅgulas).

-अङ्गम् 1 any part of a carriage.

-2 particularly, the wheels of a carriage; रथो रथाङ्गध्वनिना विजज्ञे R.7.41; Ś.7.1.

-3 a discus, especially of Viṣṇu; चक्रधर इति रथाङ्गमदः सततं विभर्षि भुवनेषु रूढये Śi.15.26.

-4 a potter's wheel. (

-ङ्गः) the ruddy goose. ˚आह्वयः, ˚आह्वानः, ˚नामकः, ˚नामन् m. the ruddy goose (चक्रवाक); रथाङ्गनामन् वियुतो रथाङ्गश्रोणिबिम्बया । अयं त्वां पृच्छति रथी मनोरथशतैर्वृतः ॥ V.4. 18; Ku.3.37; R.3.24; रथाङ्गाह्वानानां भवति विधुरम् Udb.; (the male bird is said by poets to be separated from the female at night, and to be united at sun-rise). ˚पाणिः N. of Viṣṇu; रथाङ्गपाणेः पटलेन रोचिषा Śi.1.21; दुरन्तवीर्यस्य रथाङ्गपाणेः Bhāg.

-अभ्रः a reed cane.

-अर्थकः a small carriage.

-अश्वः a carriage-horse

-आयुधकः a kind of bow.

-आरोहः one who fights from a chariot.

-ईशः a warrior fighting from a chariot.

-ईषा, -शा the pole of a carriage; रथेषाश्च रथेषाभिः... संगतैः सहिताः Mb.6.46.5.

-उडुपः, -पम् the body of a chariot.

-उद्वहः, -उपस्थः the seat of a chariot, the driving-box; रथोपस्थ उपाविशत् Bg.1.47.

-कट्या, -कड्या an assem- blage of chariots.

-कल्पकः an officer who is in charge of a king's chariots.

-करः, -कारः 1 a coachbuilder, carpenter, wheel-wright; रथकारः स्वकां भार्यां सजारां शिरसा- वहत् Pt.4.54.

-2 N. of a caste called सौधन्वन (q. v.); तस्मादत्रैवर्णिको रथकारः ŚB. on MS.6.6.47; परिशेषाद- त्रैवर्णिको रथकारः स्यात् ŚB. on MS.6.1.44. ˚न्यायः The rule according to which the रूढ अर्थ is stronger than the यौगिक अर्थ; cf. योगाद्रूढिर्बलीयसी. This is discussed and established in connection with the word रथकार by Jai- mini and शबर in MS.6.1.44-5.

-सुटुम्बिकः, -कुटुम्बिन् m. a charioteer, coachman.

-कूबरः, -रम् the pole or shaft of a carriage; कूबरा रथकूबरैः... संगतैः सहिताः Mb.6. 46.5.

-केतुः the flag of a chariot.

-क्षोभः the jolting of a chariot; रथक्षोभपरिश्रमम् R.1.58.

-गणकः an officer who counts chariots.

-गर्भकः a litter, palanquin.

-गुप्तिः f. a fence of wood or iron with which a chariot is provided as a protection from collision.

-घोषः the rat- tling of a chariot.

-चरणः, -पादः 1 a chariot-wheel; धृतरथचरणो$भ्ययाच्चलद्गुः Bhāg.1.9.37; Dk.2.7.

-2 the सुदर्शन wheel; रथाङ्गे चन्द्रार्कौ रथचरणपाणिः शर इति Śiva- mahimna 18.

-2 the ruddy goose.

-चर्या chariot-exercise, the use of a chariot, travelling by carriage; अनभ्यस्त- रथचर्याः U.5; सारथे रथचर्यासु सज्जो भव सुशिक्षितः Bm.1.684.

-जङ्घा the hinder part of a chariot.

-ज्वरः a crow.

-दुर्गम् the throng of chariots.

-धुर् f. the shaft or pole of a chariot.

-नाभिः f. the nave of the wheel of a chariot; रथनाभिरिवाभिख्यायेत Ait. Up.2.4.5.

-नीडः the inner part or seat of a chariot.

-पुंगवः a chief or distinguished warrior.

-बन्धः 1 the fastenings or har- ness of a chariot.

-2 a league of warriors.

-महोत्सवः, -यात्रा the solemn procession of an idol placed in a car (usually drawn by men).

-मुखम् the forepart of a carriage.

-युद्धम् 'a chariot-fight', a fight between combatants mounted on chariots.

-योगः a team (of horses etc.) on a chariot; Bri. Up.

-योजकः a chariot- eer, harnesser of a chariot.

-वंशः a number of chariots.

-वर्त्मन् n.,

-वीथिः f. highway, main road.

-वारकः son of a Śūdra and a Sairandhrī.

-वाहः 1 a carriage- horse.

-2 charioteer.

-विज्ञानम्, -विद्या the art of driving chariots.

-शक्तिः f. the staff which supports the banner of a war-chariot; रथशक्तिं मुमोचासौ दीप्तामग्नि- शिखामिव Mb.1.6.13.

-शाला a coach-house, carriage- shed.

-शास्त्रम्, -शिक्षा the art of driving a chariot, coachmanship.

-सप्तमी the seventh day in the bright half of Māgha.