आकाशशयन

n. (ifc. f. ā) sleeping in open air R. III, 16, 12.

आकाशः शम् [समन्तादाकाशन्ते सूर्यादयो$त्र Tv.]

1 The sky आकाशभवा सरस्वती Ku.4.39; ˚ग, ˚चारिन् &c.

-2 Ether (considered as the fifth element).

-3 The subtle and ethereal fluid pervading the whole universe; one of the 9 dravyas or substances recognized by the Vaiśe- ṣikas. It is the substratum of the quality 'sound'; शब्दगुणमाकाशम्; cf. also श्रुतिविषयगुणा या स्थिता व्याप्य विश्वम् Ś.1.1; अथात्मनः शब्दगुणं गुणज्ञः पदं (scil. आकाशम्) विमानेन विगाहमानः R.13.1.

-4 Free space or vacuity; यश्चायमन्त- रात्मन्नाकाशः Bṛi. Up.

-5 Space, place in general; सपर्वत- वनाकाशां पृथिवीम् Mb.; भवनाकाशमजायताम्बुराशिः Bv.2.165. open space (not covered or surrounded by anything); मुनयः सलिलाहारा वायुभक्षास्तथापरे । आकाशनिलयाश्चैव तथा स्थण्डि- लशायिनः ॥ Rām.3.6.4.

-6 Brahman (as identical with ether); आकाशस्तल्लिङ्गात् Br. Sūt.1.1.22; यावानयमाकाश- स्तावानयमन्तर्हृदयाकाशः Ch. Up.8.1.3.

-7 Light, clearness.

-8 A hole.

-9 A dot, zero (in Math.). आकाशे in the air; आकाशे लक्ष्यं बद्ध्वा fixing the look on some object out of sight. आकाशे in the sense of 'in the air' is used in dramas as a stage-direction when a character on the stage asks questions to some one not on the stage, and listens to an imaginary speech supposed to be a reply, which is usually introduced by the words किं ब्रवीषि, किं कथयसि &c.; दूरस्थाभाषणं यत्स्यादशरीरनिवेदनम् । परोक्षान्तरितं वाक्यं तदाकाशे निगद्यते ॥ Bharata; cf. आकाशभाषितम् below; (आकाशे) प्रियंवदे, कस्येदमुशीरानुलेपनं मृणालवन्ति च नलिनीपत्राणि नीयन्ते । (श्रुतिमभिनीय) किं ब्रवीषि &c. Ś.3. This is a contri- vance used by poets to avoid the introduction of a fresh character, and it is largely used in the species of dramatic composition called भाण where only one character conducts the whole play by a copious use of आकाशभाषित.

-Comp. -अनन्त्यायतनम् the abode of infinity or of infinite space; N. of a world with the Buddhists.

-अस्तिकायः N. of a category with the Jainas; धर्माधर्माकाशास्तिकायास्ते Sarva. S.3.

-ईशः 1 an epithet of Indra.

-2 (in law) any helpless person (such as a child, a woman, a pauper) who has no other possession than the air. आकाशेशास्तु विज्ञेया बालवृद्धकृशातुराः Ms.4.184.

-कक्षा 'the girdle of the sky', horizon.

-कल्पः Brahman.

-गः a. moving through the atmosphere. (

-गः) a bird. (

-गा) the heavenly Ganges.

-गङ्गा [आकाशपथवाहिनी गङ्गा] the celestial Ganges; नदत्याकाशगङ्गायाः स्रोतस्युद्दामदिग्गजे R.1.78; cf. also उभौ यदि व्योम्नि पृथक् प्रवाहावाकाशगङ्गापयसः पतेताम् Si.3.8.

-गर्भी m. N. of a Bodhisattva.

-चमसः the moon.

-ज a. produced in the sky.

-जननिन् m. a casement, loophole, an embrasure (left in castle walls); प्रगण्डीः कारयेत्सम्यगाकाशजननीस्तदा Mb.12.69.43.

-दीपः, -प्रदीपः 1 a lamp lighted in honour of Lakṣmī or Viṣṇu and raised on a pole in the air at the Divāli festival in the month of Kārtika.

-2 a beacon-light, a lantern on a pole.

-पथिकः The sun; Ks.

-प्रतिष्ठितः N. of a Buddha.

-बद्धलक्ष (in Nāṭaka) fixing the gaze on some object out of sight; ततः प्रविशति आकाशबद्धलक्षः उन्मत्तवेषो राजा V.4.

-भाषितम् 1 speaking off the stage, a supposed speech to which a reply is made as if it had been actually spoken and heard; किं ब्रवीषीति यन्नाटये विना पात्रं प्रयुज्यते । श्रुत्वेवानुक्तमप्यर्थं तत्स्यादाकाशभाषितम् S. D.425.

-2 a sound or voice in the air.

-मण्डलम् the celestial sphere.

-मांसी [आकाशभवा मांसी] N. of a plant क्षुद्रजटामांसी).

-मुखिन् pl. N. of Śaiva sect, the adherents of which keep their faces turned towards the sky.

-मुष्टिहननाय Ā. To be foolish like one who beats the air with his fist; Sarva. S.

-मूली the equatic plant (कुम्भिका) Pistia Stratiotes (Mar. शेवाळ).

-यानम् 1 a heavenly car, a balloon. cf. वायुबन्धकवस्त्रेण सुबद्धो यानमस्तके । उदानस्य लघुत्वेन बिभर्त्याकाशयानकम् ॥ गरुत्मद्धंसैः कङ्कालैरन्यैः पक्षिगणैरपि । आकाशे वाहयेद् यानं विमानमिति संज्ञितम् ॥ -अगस्त्यसंहिता.

-2 moving or travelling through the sky; आकाशयानेन प्रविशति enter passing through the sky (frequently occurring in dramas).

-3 one who moves through the air.

-रक्षिन् m. a watchman on the outer battlements of a castle (आकाश इव अत्युच्चप्राचीरोपरि स्थित्वा रक्षति).

-वचनम् = ˚भाषितम् q. v.

-वर्त्मन् n.

1 the firmament.

-2 the atmosphere, air.

-वल्ली a sort of creeper, a para- sitical plant (अमरवेल; Mar बांडगूळ).

-वाणी a voice from heaven, an incorporeal speech (अशरीरिणी वाणी).

-शयनम् Sleeping in the open air; निवृत्ताकाशशयनाः Rām.3.16.12.

-सलिलम् rain; dew.

-स्थ a. abiding in the sky. aerial.

-स्फटिकः a kind of crystal supposed to be formed in the atmosphere (two kinds सूर्यकान्त and चन्द्रकान्त); hail (करका).

नी 1 U. (नयति-ते, निनाय-निन्ये, अनैषीत्-अनेष्ट, नेष्यति-ते, नेतुम्, नीत) One of the roots that govern two accusatives, see examples below)

1 To carry, lead, bring, convey, take, conduct; अजां ग्रामं नयति Sk; नय मां नवेन वसतिं पयोमुचा V.4.43.

-2 To guide, direct, govern; मूढः परप्रत्ययनेयबुद्धिः M.1.2.

-3 To lead away to, carry or bring away; सीता लङ्कां नीता सुरारिणा Bk.6.49; R.12.13; Ms.6.88.

-4 To carry off; Śānti.3.5.

-5 To carry off for oneself (Ātm.).

-6 To spend, or pass (as time); येनामन्दमरन्दे दलदरविन्दे दिनान्यनायिषत Bv.1.1; नीत्वा मासान् कतिचित् Me.2; संविष्टः कुशशयने निशां निनाय R.1.95.

-7 To bring or reduce any person to any state or condition; तमपि तरलतामनयदनङ्गः K.143; नीतस्त्वया पञ्चताम् Ratn.3. 3; R.8.19. (In this sense the root is used with substantives much in the same way as कृ q. v.; e. g. दुःखं नी to reduce to misery; वशं नी to reduce to subjec- tion, win over; अस्तं नी to cause to set; विनाशं नी to destroy; परितोषं नी to gratify, please; शूद्रतां-दासत्वं &c. नी to reduce to the state of a Śūdra, slave &c.; साक्ष्यं नी to admit as a witness; दण्डं नी to inflict punishment upon, to punish; पुनरुक्ततां नी to render superfluous; विक्रयं नी to sell; भस्मतां-भस्मसात् नी to reduce to ashes &c.

-8 To ascertain, investigate, inquire into, settle, decide; छलं निरस्य भूतेन व्यवहारान्नयेन्नृपः Y.2.19; एवं शास्त्रेषु भिन्नेषु बहुधा नीयते क्रिया Mb.

-9 To trace, track, find out; एतैर्लिङ्गैर्नयेत् सीमाम् Ms.8.252,256; यथा नयत्यसृक्पातैर्मृगस्य मृगयुः पदम् 8.44; Y.2.151.

-1 To marry.

-11 To exclude from.

-12 (Ātm.) To instruct, give instruc- tion in; शास्त्रे नयते Sk. -Caus. (नाययति-ते) To cause to lead, carry &c. (with instr. of agent); तेन मां सरस्तीरम- नाययत् K.38. -Desid. (निनीषति-ते) To wish to carry &c.

नी m. (Used at the end of comp.) A leader, guide; as in ग्रामणी, सेनानी, अग्रणी.

संविश् 6 P.

1 To enter.

-2 To sleep, lie down to rest; संविष्टः कुशशयने निशां निनाय R.1.95; क्रमेण सुप्तामनु संविवेश 2.24; Ms.4.55;7.225.

-3 To cohabit, have sexual intercourse with; षोडशर्तुनिशाः स्त्रीणां तस्मिन् युग्मासु संविशेत् Y.1.79; Ms.3.48.

-4 To enjoy.

-5 To engage oneself in; मनःसंस्पर्शजान् दृष्ट्वा भोगान् स्वप्स्यामि संविशन् Bhāg. 7.13.26;9.19.2.

m. (Ved.) orﾠ (later) n. (ifc. f. ā) a free orﾠ open space, vacuity AitBr. ṠBr. MBh. etc.;