आकाशगङ्गा

f. the Gaṇgā flowing down from the sky MBh. III, 10909 R. Ragh. I, 78.

आकाशः शम् [समन्तादाकाशन्ते सूर्यादयो$त्र Tv.]

1 The sky आकाशभवा सरस्वती Ku.4.39; ˚ग, ˚चारिन् &c.

-2 Ether (considered as the fifth element).

-3 The subtle and ethereal fluid pervading the whole universe; one of the 9 dravyas or substances recognized by the Vaiśe- ṣikas. It is the substratum of the quality 'sound'; शब्दगुणमाकाशम्; cf. also श्रुतिविषयगुणा या स्थिता व्याप्य विश्वम् Ś.1.1; अथात्मनः शब्दगुणं गुणज्ञः पदं (scil. आकाशम्) विमानेन विगाहमानः R.13.1.

-4 Free space or vacuity; यश्चायमन्त- रात्मन्नाकाशः Bṛi. Up.

-5 Space, place in general; सपर्वत- वनाकाशां पृथिवीम् Mb.; भवनाकाशमजायताम्बुराशिः Bv.2.165. open space (not covered or surrounded by anything); मुनयः सलिलाहारा वायुभक्षास्तथापरे । आकाशनिलयाश्चैव तथा स्थण्डि- लशायिनः ॥ Rām.3.6.4.

-6 Brahman (as identical with ether); आकाशस्तल्लिङ्गात् Br. Sūt.1.1.22; यावानयमाकाश- स्तावानयमन्तर्हृदयाकाशः Ch. Up.8.1.3.

-7 Light, clearness.

-8 A hole.

-9 A dot, zero (in Math.). आकाशे in the air; आकाशे लक्ष्यं बद्ध्वा fixing the look on some object out of sight. आकाशे in the sense of 'in the air' is used in dramas as a stage-direction when a character on the stage asks questions to some one not on the stage, and listens to an imaginary speech supposed to be a reply, which is usually introduced by the words किं ब्रवीषि, किं कथयसि &c.; दूरस्थाभाषणं यत्स्यादशरीरनिवेदनम् । परोक्षान्तरितं वाक्यं तदाकाशे निगद्यते ॥ Bharata; cf. आकाशभाषितम् below; (आकाशे) प्रियंवदे, कस्येदमुशीरानुलेपनं मृणालवन्ति च नलिनीपत्राणि नीयन्ते । (श्रुतिमभिनीय) किं ब्रवीषि &c. Ś.3. This is a contri- vance used by poets to avoid the introduction of a fresh character, and it is largely used in the species of dramatic composition called भाण where only one character conducts the whole play by a copious use of आकाशभाषित.

-Comp. -अनन्त्यायतनम् the abode of infinity or of infinite space; N. of a world with the Buddhists.

-अस्तिकायः N. of a category with the Jainas; धर्माधर्माकाशास्तिकायास्ते Sarva. S.3.

-ईशः 1 an epithet of Indra.

-2 (in law) any helpless person (such as a child, a woman, a pauper) who has no other possession than the air. आकाशेशास्तु विज्ञेया बालवृद्धकृशातुराः Ms.4.184.

-कक्षा 'the girdle of the sky', horizon.

-कल्पः Brahman.

-गः a. moving through the atmosphere. (

-गः) a bird. (

-गा) the heavenly Ganges.

-गङ्गा [आकाशपथवाहिनी गङ्गा] the celestial Ganges; नदत्याकाशगङ्गायाः स्रोतस्युद्दामदिग्गजे R.1.78; cf. also उभौ यदि व्योम्नि पृथक् प्रवाहावाकाशगङ्गापयसः पतेताम् Si.3.8.

-गर्भी m. N. of a Bodhisattva.

-चमसः the moon.

-ज a. produced in the sky.

-जननिन् m. a casement, loophole, an embrasure (left in castle walls); प्रगण्डीः कारयेत्सम्यगाकाशजननीस्तदा Mb.12.69.43.

-दीपः, -प्रदीपः 1 a lamp lighted in honour of Lakṣmī or Viṣṇu and raised on a pole in the air at the Divāli festival in the month of Kārtika.

-2 a beacon-light, a lantern on a pole.

-पथिकः The sun; Ks.

-प्रतिष्ठितः N. of a Buddha.

-बद्धलक्ष (in Nāṭaka) fixing the gaze on some object out of sight; ततः प्रविशति आकाशबद्धलक्षः उन्मत्तवेषो राजा V.4.

-भाषितम् 1 speaking off the stage, a supposed speech to which a reply is made as if it had been actually spoken and heard; किं ब्रवीषीति यन्नाटये विना पात्रं प्रयुज्यते । श्रुत्वेवानुक्तमप्यर्थं तत्स्यादाकाशभाषितम् S. D.425.

-2 a sound or voice in the air.

-मण्डलम् the celestial sphere.

-मांसी [आकाशभवा मांसी] N. of a plant क्षुद्रजटामांसी).

-मुखिन् pl. N. of Śaiva sect, the adherents of which keep their faces turned towards the sky.

-मुष्टिहननाय Ā. To be foolish like one who beats the air with his fist; Sarva. S.

-मूली the equatic plant (कुम्भिका) Pistia Stratiotes (Mar. शेवाळ).

-यानम् 1 a heavenly car, a balloon. cf. वायुबन्धकवस्त्रेण सुबद्धो यानमस्तके । उदानस्य लघुत्वेन बिभर्त्याकाशयानकम् ॥ गरुत्मद्धंसैः कङ्कालैरन्यैः पक्षिगणैरपि । आकाशे वाहयेद् यानं विमानमिति संज्ञितम् ॥ -अगस्त्यसंहिता.

-2 moving or travelling through the sky; आकाशयानेन प्रविशति enter passing through the sky (frequently occurring in dramas).

-3 one who moves through the air.

-रक्षिन् m. a watchman on the outer battlements of a castle (आकाश इव अत्युच्चप्राचीरोपरि स्थित्वा रक्षति).

-वचनम् = ˚भाषितम् q. v.

-वर्त्मन् n.

1 the firmament.

-2 the atmosphere, air.

-वल्ली a sort of creeper, a para- sitical plant (अमरवेल; Mar बांडगूळ).

-वाणी a voice from heaven, an incorporeal speech (अशरीरिणी वाणी).

-शयनम् Sleeping in the open air; निवृत्ताकाशशयनाः Rām.3.16.12.

-सलिलम् rain; dew.

-स्थ a. abiding in the sky. aerial.

-स्फटिकः a kind of crystal supposed to be formed in the atmosphere (two kinds सूर्यकान्त and चन्द्रकान्त); hail (करका).

अरुन्धती [न रुन्धती प्रतिरोधकारिणी]

1 A medicinal climbing plant.

-2 N. of the wife of Vasiṣṭha; अन्वासितमरुन्धत्या स्वाहयेव हविर्भुजम् R.1.56.

-3 The morning star personified as the wife of Vasiṣṭha; one of the Pleiades.

-4 N. of the daughter of प्राचेतसदक्ष, one of the 1 wives of Dharma. [In mythology Arundhatī is represented as the wife of the sage Vasiṣṭha, one of the 7 sages. She was one of the 9 daughters of Kardama Prajāpati by Devahūti. She is regarded as the highest pattern of conjugal excellence and wifely devotion and is so invoked by the bridegroom at nuptial ceremonies. Though a woman she was regarded with the same, even more, veneration as the Saptarṣis; cf. Ku.6.12; तामगौरवभेदेन मुनींश्चापश्यदीश्वरः । स्त्री पुमानि- त्यनास्थैषा वृत्तं हि महितं सताम् ॥ cf. also Janaka's remarks in U.4.1. She, like her husband, was the guide and controller of Raghu's line in her own department and acted as guardian angel to Sitā after she had been abandoned by Rāma. It is said that Arundhatī (the star) is not seen by persons whose end has approached. cf. Suśruta. न पश्यति सनक्षत्रां यस्तु देवीमरुन्धतीम् । ध्रुवमाकाशगङ्गां च तं वदन्ति गतायुषम् ॥; See H.1.66. also].

-5 The tongue (personified).

-Comp. -जानिः, -नाथः -पतिः N. of Vasiṣṭha one of the seven Ṛiṣis or stars in the Ursa Major. -दर्शनन्यायः see under न्याय.

आप्लु 1 Ā.

1 To jump up, dance, spring; आप्लुत्य पदान्यष्टौ Mb.; (रथं) आपुप्लुवे सिंह इवाचलाग्रम्.

-2 To bathe, wash, immerse oneself (fig. also); प्रयागे आप्लुत्य गात्राणि Mb.; आप्लुत्याकाशगङ्गायाम् ibid; Ms.7.216,11.22. -Caus. (प्लावयति)

1 To cause to be washed or bathed; आप्लावयत गात्राणि Mb.

-2 To wash, wet, sprinkle; अन्न- माप्लाव्य वारिणा <?>s.3.244,11.98.

-3 To overflow, over- whelm, inundate, flood over.

-4 To set in commotion.

-5 (Ātm.) To bathe.

नद् 1 P. (नदति, नदित)

1 To sound, resound, thunder (as a cloud &c.); वामश्चायं नदति मधुरं चातकस्ते सगन्धः Me.9; नदत्याकाशगङ्गायाः स्रोतस्युद्दामदिग्गजे R.1.78; Śi.5.63; Bk. 2.4.

-2 To speak, shout, cry, roar (often with words like शब्द, स्वन, नाद &c. as object); ननाद बलवन्नादम्, शब्दं घोरतरं नदन्ति Mb.

-3 To vibrate. -Caus. (नादयति-ते)

1 To fill with noise, make noisy or resonant.

-2 To cause to make a sound. -With उद् to roar, cry (loudly), bellow (as a bull); असोढसिंहध्वनिरुन्ननाद Ku.1.56.

स्रोतस् n. [स्रु-तसि]

1 (a) A stream, current, flow or course of water; पुरा यत्र स्रोतः पुलिनमधुना तत्र सरिताम् U.2.27; Ms.3.163. (b) A torrent, rapid stream; नदत्याकाशगङ्गायाः स्रोतस्युद्दामदिग्गजे R.1.78; स्रोतसेवोह्यमानस्य प्रतीपतरणं हि तत् V.2.5.

-2 A stream, river (in general); स्रोतसामस्मि जाह्नवी Bg.1.31.

-3 A wave.

-4 Water.

-5 The canal of nutriment in the body.

-6 An organ of sense; निगृह्य सर्वस्रोतांसि Rām.; तद्वन्न रिक्तमतयो यतयो$पि रुद्धस्रोतोगणास्तमरणं भज वासुदेवम् Bhāg.4.22.39.

-7 The trunk of an elephant.

-8 Rush, onset; कराल- स्रोतो जगदाच्छिद्य धावत् Bhāg.3.21.18.

-9 The spout of a jar.

-1 An aperture in animal body (रन्ध्र); स्रोतोभ्यो बहु रक्तं तु तस्य सुस्राव पात्यतः Rām.4.11.46; Mb.1.3.152.

-11 Going; ऊर्ध्वस्रोतस इत्येते देवा वैकारिकाः स्मृताः Mb.14.38. 13.

-12 Lineage.

-Comp. -अञ्जनम् (स्रोतोञ्जनम्) anti- mony.

-ईशः the ocean.

-रन्ध्रम् an aperture of the pro- boscis or trunk of an elephant, a nostril; स्रोतोरन्ध्रध्वनित- सुभगं दन्तिभिः पीयमानः Me.44 (see Malli. thereon); (written श्रोतोरन्ध्र also, q. v.).

-वह् f.,

-वहा a river; स्रोतोवहां पथि निकामजलामतीत्य जातः सखे प्रणयवान् मृगतृष्णिकायाम् Ś.6.15;2.17; कार्या सैकतलीनहंसमिथुना स्रोतोवहा मालिनी 6. 16; R.6.52.

m. (Ved.) orﾠ (later) n. (ifc. f. ā) a free orﾠ open space, vacuity AitBr. ṠBr. MBh. etc.;