अर्धपञ्चम

mfn. pl. fourteen andﾠ a half. ṠāṇkhṠr.

mfn. pl. four andﾠ a half VarBṛS.

mfn. pl. id. Mn. IV, 95 Āp. Gaut.

mfn. bought for four andﾠ a half. Pat.

f. twenty-five Mn. VIII, 268.

f. N. of wk.

1) m. Ved. side, part;

2) mfn. (m. pl. ardhe orﾠ ardhas Pāṇ. 1-1, 33)

अङ्गम् [अम् गत्यादौ बा˚ -गन्; according to Nir. अङ्ग, अङ्ग- नात् अञ्चनात् वा]

1 The body.

-2 A limb or member of the body; शेषाङ्गनिर्माणविधौ विधातुः Ku.1.33; क्लेशस्याङ्गमदत्वा Pt.5. 32 without undergoing troubles; इति स्वप्नोपमान्मत्वा कामान्मा गास्तदङ्गताम् । Ki.11.34 do not be influenced or swayed by them (do not be subject to them)

-3 (a.) A division or department (of anything), a part or portion, as of a whole; as सप्ताङ्गम् राज्यम्, चतुरङ्गम् बलम्, चतुःषष्ट्ष्ट्यङ्गम् ज्योतिः- शास्त्रम् see the words; गीताङ्गानाम् Pt.5.56; यज्ञश्चेत्प्रतिरुद्धःस्या- देकेनाङ्गेन यज्वनः Ms.11.11. (Hence) (b.) A supple- mentary or auxiliary portion, supplement; षडङ्ग or साङ्ग वेदः A peculiar use of the word अङ्ग in masculine gender may here be noted वेदांश्चैव तु वेदाङ्गान् वेदान्तानि तथा स्मृतीः । अधीत्य ब्राह्मणः पूर्वं शक्तितो$न्यांश्च संपठेत् Bṛhadyogiyājñaval- kya Smṛiti 12.34. (c.) A constituent part, essential requisite or component; सर्वैर्बलाङ्गैः R.7.59; तदङ्गमग्ऱ्यं मघवन् महाक्रतो R.3.46. (d.) An attributive or secondary part; secondary, auxiliary or dependent member (serving to help the principal one) (opp. प्रधान or अङ्गिन्); अङ्गी रौद्र- रसस्तत्र सर्वे$ङ्गानि रसाः पुनः S. D.517; अत्र स्वभावोक्तिरुत्प्रेक्षाङ्गम् Malli. on Ki 8.26. (e.) An auxiliary means or expe- dient (प्रधानोपयोगी उपायः or उपकरणम्); सर्वकार्यशरीरेषु मुक्त्वा- ङ्गस्कन्धपञ्चकम् । मन्त्रो योध इवाधीर सर्वाङ्गैः संवृतैरपि ॥ Śi.2.28-29; See अङ्गाङ्गि, पञ्चाङ्ग also ( the angas of the several sciences or departments of knowledge will be given under those words).

-4 (Gram.) A name for the base of a word; यस्मात्प्रत्ययविधिस्तदादिप्रत्यये अङ्गम् P.I.4.13; यः प्रत्ययो यस्मात्क्रियते तदादिशब्दस्वरूपं तस्मिन्प्रत्यये परे अङ्गसंज्ञं स्यात् Sk. The अङ्ग terminations are those of the nominative, and accusative singular and dual.

-5 (Drama) (a.) One of the sub-divisions of the five joints or sandhis in dramas; the मुख has 12, प्रतिमुख 13, गर्भ 12, विमर्ष 13 and उपसंहार 14, the total number of the angas being thus 64; for details see the words. (b.) The whole body of subordinate characters.

-6 (astr.) A name for the position of stars (लग्न), See अङ्गाधीश.

-7 A symbolical expression for the number six (derived from the six Vedāngas).

-8 The mind; हिरण्यगर्भाङ्गभुवं मुनिं हरिः Śi.1.1, See अङ्गज also.

-9 N. of the chief sacred texts of the jainas.

-ङ्गः (pl.) N. of a country and the people inhabiting it, the country about the modern Bhāgalpur in Bengal. [It lay on the south of Kauśikī Kachchha and on the right bank of the Ganges. Its capital was Champā, sometimes called Aṅgapurī Lomapādapurī, Karṇapurī or Mālinī. According to Daṇḍin (अङ्गेषु गङ्गातटे बहिश्चम्पायाः) and Hiouen Thsang it stood on the Ganges about 24 miles west of a rocky island. General Cunningham has shown that this description applies to the hill opposite Pātharghāṭā, that it is 24 miles east of Bhāgalpur, and that there are villages called Champanagar and Champapura adjoininng the last. According to Sanskrit poets the country of the Aṅgas lay to the east of Girivraja, the capital of Magadha and to the north- east or south-east of Mithilā. The country was in ancient times ruled by Karṇa] cf. अङ्गं गात्रा- न्तिकोपाय प्रतीकेष्वप्रधानके । देशभेदे तु पुंसि स्यात्...॥ Nm. -a.

1 Contiguous.

-2 Having members or divisions.

-Comp. -अङ्गि, [

अङ्गीभावः -अङगस्य अङ्गिनो भावः] the relation of a limb to the body, of the subordinate to the principal, or of that which is helped or fed to the helper or feeder (गौणमुख्यभावः, उपकार्येपकारकभावश्च); e. g. प्रयाज and other rites are to दर्श as its angas, while दर्श is to them the aṅgi; अङ्गाङ्गिभावमज्ञात्वा कथं सामर्थ्यनिर्णयः । पश्य टिट्टिभमात्रेण समुद्रो व्याकुलीकृतः ॥ H.2.138; अत्र वाक्ये समास- गतयोरुपमयोः साध्यसाधनभावात् ˚वेन सम्बन्धः Malli. on Ki.6.2; अविश्रान्तिजुषामात्मन्यङ्गाङ्गित्वं तु संकरः K.P.1. (अनुग्राह्यानुग्राह- कत्वम्).

-अधिपः, -अधीशः 1 lord of the Aṅgas, N. of Karṇa (cf. ˚राजः, ˚पतिः, ˚ईश्वरः, ˚अधीश्वरः).

-2 'lord of a लग्न', the planet presiding over it; (अङ्गाधिपे बलिनि सर्वविभूतिसम्पत्; अङ्गाधीशः स्वगेहे बुधगुरुकविभिः संयुतो वीक्षितो वा Jyotiṣa).

-अपूर्वम् effect of a secondary sacrificial act.

-कर्मन् n.

-क्रिया 1 besmearing the body with fragrant cosmetics, rubbing it &c. Dk.39.

-2 a supplementary sacrificial act.

-क्रमः the order of the performance with reference to the अङ्गs. The rule in this connection is that the अङ्गक्रम must conform to the मुख्यक्रम. cf. MS. 5.1.14.

-ग्रहः spasm; seizure of the body with some illness.

-ज-जात a. [अङ्गात् जायते जन्-ड]

1 produced from or on the body, being in or on the body, bodily; ˚जं रजः, ˚जाः अलङ्काराः &c.

-2 produced by a supple- mentary rite.

-3 beautiful, ornamental. (

-जः)

-जनुस् also

1 a son.

-2 hair of the body (n. also); तवोत्तरीयं करिचर्म साङ्गजम् Ki.18.32.

-3 love, cupid (अङ्गं मनः तस्मा- ज्जातः); intoxicating passion; अङ्गजरागदीपनात् Dk.161.

-4 drunkenness, intoxication.

-5 a disease. (

-जा) a daugh- ter. (

-जम्) blood, अङ्गजं रुधिरे$नङ्गे केशे पुत्रे मदे पुमान् । नागरे नखरे$पि स्यात्... । Nm.

-ज्वरः [अङ्गमङ्गम् अधिकृत्य ज्वरः] the disease called राजयक्ष्मा, a sort of consumption.

-दूष- णम् 1 the defects of the limbs; the penalties of a defec- tive construction; Māna.

-2 name of the 79th chapter.

-द्वीपः one of the six minor Dvīpas.

-न्यासः [अङ्गेषु मन्त्र- भेदस्य न्यासः] touching the limbs of the body with the hand accompanied by appropriate Mantras.

-पालिः f. [अङ्गं पाल्यते सम्बध्यते$त्र, अङ्ग-पाल्-इ] an embrace (probably a corruption of अङ्कपालि).

-पालिका = अङ्कपालि q. v.

-प्रत्यङ्गम् [समा. द्वन्द्व] every limb, large and small; ˚गानि पाणिना स्पृष्ट्वा K.167,72.

-प्रायश्चित्तम् [अङ्गस्य शुद्ध्यर्थं प्राय- श्चित्तम्] expiation of bodily impurity, such as that caused by the death of a relative, consisting in making pre- sents (पञ्चसूनाजन्यदुरितक्षयार्थं कार्यं दानरूपं प्रायश्चित्तम् Tv.).

-भूः a. [अङ्गात् मनसो वा भवति; भू-क्विप्] born from the body or mind.

(-भूः) 1 a son.

-2 Cupid.

-3 [अङ्गानाम् अङ्गमन्त्राणां भूः स्थानम्] one who has touched and purified, and then restrained, his limbs by repeating the Man- tras pertaining to those limbs; ब्रह्माङ्गभूर्ब्रह्मणि योजितात्मा Ku.3.15 (सद्योजातादिमन्त्राणाम् अङ्गानां हृदयादिमन्त्राणां भूः स्थानं, कृतमन्त्रन्यासः Malli.).

-भङ्गः 1 palsy or paralysis of limbs; ˚विकल इव भूत्वा स्थास्यामि Ś.2.

-2 twisting or stretching out of the limbs (as is done by a man just after he rises from sleep); साङ्गभङ्गमुत्थाय Vb.; जृम्भितैः साङ्गभङ्गैः Mu.3.21, K.85.

-3 The middle part of the anus and testicles.

-मन्त्रः N. of a Mantra.

-मर्दः [अङ्ग मर्दयति; मृद्-णिच्]

1 one who shampoos his master's body.

-2 [भावे घञ्] act of shampooing; so ˚मर्दका or ˚मर्दिन्, मृद्- णिच् ण्वुल् or णिनि) one who shampoos.

-मर्षः [ष. त.] rheumatism; ˚प्रशमनम् the curing of this disease. ˚मेजयत्वम् subtle throbbing of the body; Pātañjala 1.31.

-यज्ञः, -यागः [अङ्गीभूतः यज्ञः] a subordinate sacrificial act which is of 5 sorts; समिधो यजति, तनूनपातं यजति, इडो यजति, बर्हिर्यजति, स्वाहाकारं यजति इति पञ्चविधाः । एतेषां सकृदनुष्ठा- नेनैव तन्त्रन्यायेन प्रधानयागानामाग्नेयादीनामुपकारितेति मीमांसा Tv.

-रक्तः, -क्तम् [अङ्गे अवयवे रक्तः] N. of a plant गुडारोचनी found in काम्पिल्य country and having red powder (रक्ताङ्गलोचनी).

-रक्षकः [अङ्गं रक्षति; रक्ष्-ण्वुल्] a body- guard, personal attendant Pt.3.

-रक्षणी [अङ्ग रक्ष्यते अनया] a coat of mail, or a garment. (

-णम्) protection of person.

-रागः [अङ्गं रज्यते अनेन करणे घञ्]

1 a scented cosmetic, application of perfumed unguents to the body, fragrant unguent; पुष्पगन्धेन अङ्गरागेण R.12.27, 6.6, स्तनाङ्गरागात् Ku.5.11.

-2 [भावे ल्युट्] act of anointing the body with unguents.

-रुहम् [अङ्गे रोहति; रुह्-क स. त. P.III.9.135.] hair; मम वर्णो मणिनिभो मृदून्य- ङ्गरुहाणि च Rām.6.48.12. विहङ्गराजाङ्गरुहैरिवायतैः Śi.1.7.

-लिपिः f. written character of the Aṅgas.

-लेपः [अङ्गं लिप्यते अनेन; लिप्-करणे घञ्]

1 a scented cosmetic.

-2 [भावे घञ्] act of anointing.

-लोड्यः (लोड ण्यत्) a kind of grass, ginger or its root, Amomum Zingiber.

-वस्त्रोत्था f. A louse.

-विकल a. [तृ. त.]

1 maimed, paralysed.

-2 fainting, swooning.

-विकृतिः f.

1 change 2of bodily appearance; collapse.

-2 [अङ्गस्य विकृतिश्चालनादिर्यस्मात् प. ब.] an apoplectic fit, swooning, apoplexy (अपस्मार).

-विकारः a bodily defect.

-विक्षेपः 1 movement of the limbs; gesticulation.

-2 a kind of dance.

-विद्या [अङ्गरूपा व्याकरणादिशास्त्ररूपा विद्या ज्ञानसाधनम्]

1 the science of grammar &c. contributing to knowledge.

-2 the science of foretelling good or evil by the movements of limbs. Kau. A.1.12; N. of chapter 51 of Bṛhat Saṁhitā which gives full details of this science; न नक्षत्राङ्गविद्यया...भिक्षां लिप्सेत कर्हिचित् Ms.6.5.

-विधिः [अङ्गस्य प्रधानोपकारिणः विधिः विधानम् [a subordinate or subsidiary act sub- servient to a knowledge of the principal one (प्रधान- विधिविधेयकर्मणो$ङ्गबोधकतया अङ्गविधिः).

-वीरः chief or princi- pal hero.

-वैकृतम् [अङ्गेन अङ्गचेष्टया वैकृतं हृदयभावो ज्ञाप्यते यत्र बहु.]

1 a sign, gesture or expression of the face leading to a knowledge of internal thoughts (आकार)

-2 a nod, wink.

-3 changed bodily appearance.

-वैगुण्यम् a defect or flaw in the performance of some subordinate or subsidiary act which may be expiated by thinking of Viṣṇu); श्राद्धादिपद्धतौ कर्मान्ते यत्किञ्चिदङ्गवैगुण्यं जातं तद्दोषप्रशमनाय विष्णुस्मरणमहं करिष्ये इत्यभिलापवाक्यम् Tv.).

-संस्कारः, -संस्क्रिया [अङ्गं संस्क्रियते अनेन; कृ-करणे or भावे- घञ्)

1 embellishment of person, personal decoration, doing whatever secures a fine personal appearance, such as bathing, rubbing the body, perfuming it with cosmetic &c.

-2 [कर्त्रर्थे अण्] one who decorates or embellishes the person.

-संहतिः f. compactness, symmetry; body; स्थेयसीं दधतमङ्गसंहतिम् Ki.13.5; or strength of the body.

-संहिता The phonetic relation between consonants and vowels in the body of a word Ts. Prāt.

-सङ्गः bodily contact, union; coition.

-सुप्तिः f. Benumbing of the body.

-सेवकः a personal attend- ant, body-guard.

-स्कन्धः [कर्मधा.] a subdivision of a science.

-स्पर्शः fitness or qualification for bodily con- tact or being touched by others.

-हानिः f. 1. a defect or flaw in the performance of a secondary or subsidi- ary act (= ˚वैगुण्यम्); दैवाद् भ्रमात् प्रमादाच्चेदङ्गहानिः प्रजायते । स्मरणादेव तद्विष्णोः संपूर्णं स्यादिति श्रुतिः ॥

-हारः [अङ्गं ह्रियते इतस्ततः चाल्यते यत्र, हृ-आधारे or भावे घञ्] gesticulation, movements of the limbs, a dance; अङ्गहारैस्तथैवान्या कोमलै- र्नृत्यशालिनी Rām.5.1.36. संसक्तैरगुरुवनेषु साङ्गहारम् Ki.7.37. Ku.7.91.

-हारिः [अङ्गं ह्रियते$त्र; हृ-बा˚णि]

1 gesticula- tion.

-2 stage; dancing hall.

-हीन a. [तृ. त.]

1 muti- lated, deprived of some defective limb (अङ्गं हीनं यथो- चितप्रमाणात् अल्पं यस्य) according to Suśruta a man is so born, if the mother's दोहद has not been duly fulfilled (सा प्राप्तदौर्हृदा पुत्रं जनयेत गुणान्वितम् । अलब्धदौर्हृदा गर्भे लभेता- त्मनि वा भयम् ॥ येषु येष्विन्द्रियार्थेषु दौर्हृदे वै विमानना । जायते तत्सुतस्यार्तिस्तस्मिंस्तस्मिंस्तथेन्द्रिये ॥).

अर्ध (Written also as अर्द्ध) a. [ऋध्-णिच्-अच्; according to Nir. from धृ, or ऋध्] Half, forming a half (divided into 2 parts); अर्ध-अर्ध the one half-the other half.

-र्धः [ऋध्-घञ्]

1 A place, region, country; house, habitation (Ved.).

-2 Increase (वृद्धि).

-3 Wind.

-4 A part, portion, side.

-र्धम्, -र्धः 1 A half, half portion; पचाति नेमो न हि पक्षदर्धः Rv.1.27.18. सर्वनाशे समुत्पन्ने अर्धं त्यजति पण्डितः, गतमर्धं दिवसस्य V.2; पूर्वार्धः first half; so उत्तर˚ latter half; दक्षिण˚ southern half (half on the right side); so अवर˚, जघन˚, पर˚, ग्राम˚ &c.; यदर्धे विच्छिन्नम् Ś.1.9 divided in half; ऋज्वायतार्धम् M.27; R.3.59; 12.99; रात्रौ तदर्धं गतम् Bh.3.17; one part of two, apart, partly (Ved.);

-2 Nearness, proximity; see अर्धदेव. (अर्ध may be compounded with almost every noun and adjective; as first member of compound with nouns it means 'a half of' and forms an एकदेशिसमास or तत्पुरुष; ˚कायः = अर्धं कायस्य; ˚पिप्पली, ˚मार्गः; ˚पुरुषः &c.; with adjectives, it has an adverbial force; ˚श्याम half dark; ˚भुक्त half eaten; so ˚पिष्ट, ˚पूर्ण &c.; with numeral adjectives it may mean either 'a half of' or 'with an additional half'; ˚शतम् half of 1 i. e. 5; or अर्धेन सहितं शतम् i. e. 15; with ordinal numerals 'with a half or that number'; ˚तृतीयम् containing two and the third only half; i. e. two and a half; so ˚चतुर्थ three and a half. cf. अर्धं खण्डे समांशके Nm.

-Comp. -अक्षि n. side-look, wink. नगरस्त्रीशङ्कितार्धाक्षिदृष्टम् Mk.8.42.

-अङ्गम् half the body.

-अन्तरम् half the distance; ˚एकपदता a fault in composition; see S. D. 575.

-अंशः a half, the half.

-अंशिन् a. sharing a half.

-अर्धः, -र्धम् 1 half of a half, quarter; च<?>रर्धार्धभागाभ्यां तामयोजयतामुभे R.1.56.

-3 half and half.

-अवभेदकः 1 pain in half the head, hemicrania (Mar. अर्धशिशी). (

-कम्) dividing in equal parts.

-अवशेष a. having only a half left.

-अकारः 1 half the letter अ.

-2 N. of अवग्रह q. v.

-असिः A sword with one edge, a small sword; अर्धासिभिस्तथा खङ्गैः Mb.7.137.15.

-आसनम् 1 half a seat; अर्धासनं गोत्रभिदो$धितष्ठौ R.6.73; मम हि दिवौकसां समक्षमर्धासनोपवेशितस्य Ś.7 (it being considered a mark of a very great respect to make room for a guest &c. on the same seat with oneself).

-2 greeting kindly or with great respect.

-3 exemption from censure.

-इन्दुः 1 the half or crescent moon.

-2 semicircular impresion of a finger-nail, crescent-shaped nail-print; कुचयोर्नखाङ्कैरर्धेन्दुलीलैः N.6.25.

-3 an arrow with a cre- scent-shaped head (= अर्धचन्द्र below.); ˚मौलि N. of Śiva तत्र व्यक्तं दृषदि चरणन्यासमर्धेन्दुमौलेः Me.57.

-इन्द्र a. that of which a half belongs to Indra.

-उक्त a. half said or uttered; रामभद्र इति अर्धोक्ते महाराज U.1.

-उक्तिः f. a broken speech; an interrupted speech.

-उदकम् water reaching half the body.

-उदयः 1 the rising of the half moon.

-2 partial rise.

-3 a kind of parvan; ˚आसनम् a sort of posture in meditatiou.

-उदित a.

1 half risen.

-2 half uttered.

-ऊरुक a. [अर्धमूरोः अर्धोरु तत्र काशते] reaching to the middle of the thighs.

(-कम्) 1 a short petti-coat (Mar. परकर); see चण्डातक.

-2 mantle, veil.

-कर्णः Radius, half the diameter.

-कृत a. half done, incomplete.

-केतुः N. of Rudra.

-कोशः a moiety of one's treasure.

-कौडविक a. measuring half a kuḍava.

-खारम्, -री a kind of measure, half a Khāri; P.V.4.11.

-गङ्गा N. of the river Kāverī; (स्नानादौ गङ्गास्नानार्धफलदायिनी); so ˚जाह्नवी

-गर्भ a. Ved.

1 in the middle of the womb; सप्तार्धगर्भा भुवनस्य रेतो Rv. 1.164.36.

-2 N. of the rays of the Sun.

-गुच्छः a necklace of 24 strings.

-गुञ्जा half a gunja.

-गोलः a hemisphere.

-चक्रवर्तिन्, -चक्रिन् m. N. of the nine black Vasudevas and the nine enemies of Viṣṇu.

-चन्द्र a. crescent-shaped. (

-न्द्रः)

1 the half moon, crescent moon; सार्धचन्द्रं बिभर्ति यः Ku.6.75.

-2 the semicircular marks on a peacock's tail.

-3 an arrow with a crescent-shaped head; अर्धचन्द्रमुखैर्बाणैश्चिच्छेद कदलीसुखम् R.12.96. cf. अर्धचन्द्रस्तदाकारे बाणे बर्हे शिखण्डिनः Nm.

-4 crescent-shaped nail-print.

-5 the hand bent into a semicircle, as for the purpose of seizing or clutching anything; ˚न्द्र दा to seize by the neck and turn out; दीयतामेतस्यार्धचन्द्रः Pt.1. (

-द्रा) N. of a plant (कर्णस्फोट).

-चन्द्राकार, -चन्द्राकृति a. half-moonshaped.

-चन्द्रकम् A semi-circular pearl. Kau. (

-रः, -ति f.) meniscus.

-चन्द्रिका N. of a climbing plant. (Mar. तिळवण).

-चित्र a. Half-transparent; A kind of marble; अर्धाङ्गदृश्यमानं च तदर्धचित्रमिति स्मृतम् Māna.51.1.

-चोलकः a short bodice.

-जरतीयन्यायः a kind of न्याय, न चेदानीमर्धजरतीयं लभ्यं वृद्धिर्मे भविष्यति स्वरो नेति MBh.4.1. 78. See under न्याय.

-जीविका, -ज्या The sine of an arc.

-तनुः f. half the body.

-तिक्तः N. of a plant (नेपालनिम्ब Mar. चिराईत).

-तूरः a kind of musical instrument.

-दिनम्, दिवसः 1 half a day, mid-day.

-2 a day of 12 hours.

-देवः 1 demi-god. इन्द्रं न वृत्रतुरमर्धदेवम् Rv. 4.42.8-9.

-2 Ved. being near the gods; (देवानां समीपे बर्तमानः Sāy.).

-द्रौणिक a. measuring a half droṇa.

-धारः a knife or lancet with a single edge (one of the 2 surgical instruments mentioned by Suśruta).

-नाराचः a crescent-shaped iron-pointed arrow; नाराचानर्धनाराचाञ्शस्त्राणि विविधानि च Mbh.2.51.35; गृध- लक्षवेधी अर्धनाराचः V.5.

-नारायणः a form of Viṣṇu.

-नारीशः, -नारीश्वरः, -नारी, -नटेश्वरः a form of Śiva, (half male and half female) cf.... पतिरपि जगता- मर्धनारीश्वरो$भूत् Sūkti.5.99.

-नावम् half a boat.

-निशा midnight.

-पञ्चम a. Four and half; युक्तश्छन्दांस्य- धीयीत मासान्विप्रो$र्धपञ्चमान् Ms.4.95.

-पञ्चशत् f. twenty five Ms.8.268.

-पणः a measure containing half paṇa Ms.8.44.

-पथम् half way. (

-पथे) midway भृतिमर्ध- पथे सर्वान्प्रदाप्य Y.2.198.

-पादः half a pāda or foot; अर्धपादं किष्कुविष्कम्भमुद्धृत्य Dk.19.

-पादा The plant भूम्यामलकी (Mar. भूईआवळी).

-पादिक a. having half a foot; सद्यः कार्यो$र्धपादिकः Ms.8.325.

-पाञ्चालिक a. born or produced in the ardhapanchāla.

-पारावतः a kind of pigeon (अर्धेनाङ्गेन पारावत इव). The fran- colin partridge.

-पुलायितः a half gallop, canter; चित्रं चकार पदमर्धपुलायितेन Śi.5.1.

-प्रहर half a watch, one hour and a half.

-प्राणम् A kind of joinery resembling the shape of a bisected heart; मूलाग्रे कीलकं युक्तमर्धप्राणमिति स्मृतम् । Māna.17.99.

-भागः a half, half a share or part; तदर्धभागेन लभस्व काङ्क्षितम् Ku.5.5; R.7.45.

-भागिक a. sharing a half; मृते पितरि कुर्युस्तं भ्रातरस्त्वर्धभागिकम्म् Y.2.134.

-भाज् a. sharing entitled to a half; अर्धभाग्रक्षणाद्राजा Ms.8.39.

-2 a companion, sharer; देवानामर्धभागासि Av.6.86.3.

-भास्करः mid-day.

-भेदः Hemiplegia (अर्धाङ्गवायुः); Suś.

-भोटिका a kind of cake.

-भ्रमः -मकः a kind of artificial composition; for instances see Ki.15.27; Śi.19.72. The Sar. K. describes it as a figure of speech thus:-- आहुरर्धभ्रमं नाम श्लोकार्धभ्रमणं यदि.

-मागधी N. of a dialect in which many of Jaina Canonical books are written. It is so named perhaps because many of the characteristics of Māgadhi are found in it.

-माणवकः, -माणवः a necklace of 12 strings (माणवक consisting of 24.)

-मात्रा 1 half a (short) syllable. अर्धमात्रालाघवेन पुत्रोत्सवं मन्यन्ते वैयाकरणाः Pari Sik.

-2 a term for a consonant (व्यञ्जनं चार्धमात्रकम्).

-मार्गे ind. mid-way; बन्दीकृता विबुधशत्रुभिरर्धमार्गे V.1.3.

-मासः half a month, a fortnight.

-मासतम = ˚मासिक see P.V.2.57.

-मासिक a.

1 happening every fortnight.

-2 lasting for a fortnight; ये$र्धमासाश्च च मासाश्च Mahānārā. 25. Y.2.177.

-मुष्टिः f. a half-clenched hand.

-यामः half a watch.

-रथः [अर्धः असंपूर्णः रथः रथी] a warrior who fights on a car with another (who is not so skilled as a रथी); रणे रणे$भिमानी च विमुखश्चापि दृश्यते । घृणी कर्णः प्रमादी च तेन मे$र्धरथो मतः Mb.

-रात्रः [अर्ध रात्रेः]

1 midnight; अथार्धरात्रे स्तिमितप्रदीपे R.16.4; स्थिते$र्धरात्रे Dk.19.

-2 a night containing half a whole day of 24 hours.

-रात्रार्धदिवसः equinox.

-लभ्मीहरिः Hari having a form half like Lakṣmī.

-विसर्गः, -विसर्ज- नीयः the Visarga sound before क्, ख्, प्, and फ्, so called because its sign (<?>) is the half of a Visarga (<?>).

-वीक्षणम् a side-look, glance, leer.

-वृद्ध a. middle-aged.

-वृद्धिः The half of the interest or rent; Ms.8.15.

-वैनाशिकः N. of the followers of Kaṇāda (arguing half perishableness).

-वैशसम् half or incomplete murder; विधिना कृतमर्धवैशसं ननु मां कामवधे विमुञ्चता Ku.4.31.

-व्यासः the radius of a circle.

-शतम् 1 fifty.

-2 One hundred and fifty; Ms.8.267.

-शनम् [अर्धमशनस्य शकन्ध्वा˚] half a meal.

-शफरः a kind of fish.

-शब्द a. having a low voice.

-शेष a. having only a half left.

-श्याम a. half clouded.

-श्लोकः half a śloka or verse.

-सम a. equal to a half. (

-मम्) N. of a class of metres in which the 1st and 3rd and 2nd and 4th lines have the same sylla- bles and Gaṇas; such as पुष्पिताग्रा.

-सस्य a. half the crops, half grown.

-सहः An owl.

-सीरिन् m.

1 a cultivator, ploughman who takes half the crop for his labour; शूद्रेषु दासगोपालकुलमित्रार्धसीरिणः Y.1.166.

-2 = अर्धिक q. v.

-हर, -हारिन् a. occupying the half (of the body); Ku.1.5; एको रागिषु राजते प्रियतमादेहार्ध- हारी हरः Bh.3.121.

-हारः a necklace of 64 strings. A half chain, a kind of ornament; नक्षत्रमालामपि चार्धहारं सुवर्णसूत्रं परितः स्तनाभ्याम् Māna.5.297-98. cf. also Kau. A.2.11.

-ह्रस्वः half a (short) syllable.

स्कन्धः [स्कन्द्यते आरुह्यते$सौ सुखेन शाखया वा कर्मणि घञ् पृषो˚; cf. Uṇ.4.26]

1 The shoulder; महर्षभस्कन्ध- मनूनकन्धरम् Ki.14.4.

-2 The body; सूक्ष्मयोनीनि भूतानि तर्कगम्यानि कानिचित् । पक्ष्मणो$पि निपातेन येषां स्यात् स्कन्धपर्ययः ॥ Mb.12.15.26.

-3 The trunk or stem of a tree; तीव्राघातप्रतिहततरुस्कन्धलग्नैकदन्तः Ś.1.32; R.4.57; Me.55.

-4 A branch or large bough; स्कन्धाधिरूढोज्ज्वलनीलकण्ठान् Śi.4.7.

-5 A department or branch of human knowledge; Śi.2.28.

-6 A chapter, section, division (of a book).

-7 A division or detachment of an army; द्वितीयं प्रेषयामास बलस्कन्धं युधिष्ठिरः Mb.5.196. 9; R.4.3.

-8 A troop, multitude, group; 'स्कन्धः स्यान्नृपतौ वंशे साम्परायसमूहयोः' इति मेदिनी; Mb.14.45.1.

-9 The five objects of sense.

-1 The five forms of mundane consciousness (in Buddhistic phil.); सर्वकार्यशरीरेषु मुक्त्वाङ्गस्कन्धपञ्चकम् Śi.2.28.

-11 War, battle.

-12 A king.

-13 An agreement.

-14 A road, way; Mb.3.

-15 A wise or learned man.

-16 A heron.

-17 Articles used at the coronation of a king.

-18 A part (अंश); तदवध्यानविस्रस्तपुण्यस्कन्धस्य भूरिदः Bhāg.11.23.1.

-न्धा 1 A branch.

-2 A creeper.

-Comp. -अग्निः, -अनलः the trunk of a tree set on fire, fire made with thick logs.

-आवारः 1 an army or a division of it; स्कन्धावारमसौ निवेश्य विषमे सौवेलमूर्ध्नि स्वयम् Mv.6.17; Dūtavākyam 1.

-2 a royal capital or residence; तत्तु दृष्ट्वा पुरं तच्च स्कन्धावारं च पाण्डवाः Mb.1.185. 6.

-3 a camp; स्कन्धावारनिवेशः Kau. A.1; उपप्लव्यं स गत्वा तु स्कन्धावारं प्रविश्य च Mb.5.8.25.

-उपानेय a. to be carried on the shoulders. (

-यः) a form of peace- offering in which fruit or grain is presented, as a mark of submission.

-घनः cognition; अन्यस्मिन् स्कन्धघने- $न्येन स्कन्धघनेन यज्ज्ञानं तत् तत्संततिजेनान्येनोपलभ्यते नातत्सं- ततिजेनान्येन । तस्मात् शून्याः स्कन्धघना इति ŚB. on MS.1.1.5.

-चापः a sort of pole or yoke for carrying burdens; cf. शिक्य (Mar. काव़ड).

-जः a tree growing from a principal stem.

-तरुः the cocoa-nut-tree.

-देशः 1 the shoulder; इदमुपहितसूक्ष्मग्रन्थिना स्कन्धदेशे Ś.1.19.

-2 that part of the elephant's body, where the driver sits.

-3 the stem of a tree.

-परिनिर्वाणम् the annihilation of the elements of being (with Buddhists).

-पीठम् the shoulder-blade.

-फलः 1 the cocoa-nut tree.

-2 the Bilva tree.

-3 the glomerous fig-tree.

-बन्धना a sort of fennel.

-मल्लकः a heron.

-रुहः the (Indian) fig-tree.

-वाहः, -वाहकः an ox trained to carry burdens, pack-bullock.

-शाखा a principal branch, the forked branch issuing from the upper stem of a tree.

-शृङ्गः a buffalo.

-स्कन्धः every shoulder.

mfn. knowing, understanding, AshṭāvS. (cf. gaṇa jvalâ̱di);