हृदयशूल

m. a spit for roasting the heart of a victim ( alsoﾠ applied to the act of roasting;

n. faintheartedness, depression BhP.

m. heart-sorrow, a pang of grief Pāṇ. 6-3, 51.

mfn. heart-withering MW.

mfn. clinging to orﾠ laying hold of the heart AV.

n. (ifc. f. ā) the heart ( orﾠ region of the heart as the seat of feelings andﾠ sensations;

अदृष्ट a.

1 Invisible, not seen; ˚पूर्व not seen before.

-2 Not known or experienced, not felt; ˚विरहव्यथम् H.1.125.

-3 Unforeseen, not observed or thought of; unknown, unobserved. तस्माददृष्टं त्वां भयमागमिष्यति Mb. 1.3.9.

-4 Not-permitted or sanctioned, illegal; न चादृष्टां (वृद्धिं) पुनर्हरेत् Ms.8.153.

-ष्टः N. of some venomous substance or vermin.

-ष्टम् 1 The invisible one.

-2 Destiny, fate, luck (good or bad); दैवमिति यदपि कथयसि पुरुषगुणः सो$यदृष्टाख्यः Pt.5.3.

-3 Virtue or vice as the eventual cause of pleasure or pain. (Fate is supposed to be the result of good or bad actions done in one state of existence and experienced in another, the performance of good deeds being rewarded with residence in Heaven, and of bad deeds, visited with condemnation to Hell; धर्माधर्मावदृष्टं स्यात् धर्मः स्वर्गादि- साधन<?>...अधर्मो नरकादीनां हेतुर्निन्दितकर्मजः Bhāṣā P.161-2. The Vedāntins do not recognize अदृष्ट or luck; तैर्हि कर्मणः सूक्ष्मावस्थापन्नसंस्कारविशेष एव अदृष्टस्थानीयत्वेनाङ्गीक्रियते; अदृष्टम् आत्मदर्म इति नैयायिका वैशेषिकादयश्च, सांख्यपातञ्जलास्तु बुद्धिधर्म इत्यम्युपगच्छन्ति Tv.)

-4 An unforeseen calamity or danger (such as from fire, water &c.)

-Comp. -अर्थ a. [ब.] having a metaphysical or occult meaning, metaphysical; having an object not evident to the senses.

-कर्मन् a. one who has had no practice or practical experience, not practical, inexperienced; कर्म- स्वदृष्टकर्मा यः शास्त्रज्ञो$पि विमुह्यति H.3.54.

-कल्पना Sup- position of an invisible object or idea. दृष्टे सत्यदृष्टकल्पना$- न्याय्या

-नरः, -पुरुषः one of the 2 ways of peace-making, in which no third person is seen, said of a treaty concluded by the parties themselves without a mediator यत्र शत्रुः पणं कुर्यात्सो$दृष्टपुरुषः स्मृतः H.4.119.

-फल a. [ब.] that of which the consequences are not yet visible. (

लम्) the (future) result of good or bad actions; the result or consequence hidden in the future.

-हन् a. destroying poisonous vermin (?).

अन्तर्गत p. p.

-गामिन् a.

1 Gone into or between, crept into (as a bad word &c.).

-2 Being or seated in, included in or by, existing in, belonging to; ˚शवे ग्रामे Ms.4.18; लघुद्वीपा जम्बूद्वीपान्तर्गता एव H.3.; पार्थिवानि च भूतानि सागरान्तर्गतानि च Rām.

-3 Being in the interior, hidden, concealed, internal, inward, secret, suppressed; अन्तर्गतमपास्तं मे रजसो$पि परं तमः Ku.6.6 inward; सौमित्रिरन्तर्गतबाष्पकण्ठः R.14.53. with suppressed tears; K.6; ˚तां हृदयशुद्धिम् 135 inward; अन्तर्गतं प्राणभृतां हि वेद सर्वं भवान्भावम् R.2.43 internal, seated in the breast or heart; ˚फलारम्भाः 1.59; ˚तो हृदयाभिलाषः K.143; ˚तेन चन्द्रापीडेन 198; नेत्रवक्त्रविकारैश्च लक्ष्यते$न्तर्गतं मनः inward or secret motives of the mind Pt.1.44; बाह्यैर्विभावयेल्लिङ्गैर्भावमन्तर्गतं नृणाम् Ms.8.25; ˚गतप्रार्थनम् Ś.7.2 inwardly longing (for the same).

-4 Slipped out of memory, forgotten.

-5 Vanished, disappeared.

-6 Destroyed.

-Comp. -उपमा a concealed simile (the particle of comparison being omitted.)

-मनस् = अन्तर्मनस् q. v.

उत्पचनिपचा f. Any act in which it is said 'उत्पच, निपच, (i. e. cook thoroughly and well !) मयूरव्यंसकादयश्च P.II.1.72.

उद्घः [उद्-हन् अप् निपात˚ P.III.3.86.]

1 Excellence, eminence; (at the end of comp.); ब्राह्मणोद्घः = an excellent or superior Brāhmaṇa; उद्घादयश्च नियतलिङ्गा न तु विशेष्यलिङ्गाः Sk.; cf. मतल्लिकामचर्चिका प्रकाण्डमुद्घतल्लजौ । प्रशस्तवाचकान्यमूनि Ak.; cf....उदघान् संघसमागतान् Bk.7.64 where उद्घ is used as an adjective.

-2 Happiness.

-3 The hollow hand.

-4 Fire.

-5 A model.

-6 Organic air in the body.

परिमार्गः मार्गणम् 1 Searching or looking for, seeking out, tracing, tracking.

-2 Touch, contact: प्रियकर- परिमार्गादङ्गनानां यदाभूत् पुनरधिकतरैव स्वेदतोयोदयश्रीः Śi.7.75.

-3 Cleaning, wiping off.

मदिर a. [माद्यति अनेन, मद् करणे किरच्]

1 Intoxicating, maddening.

-2 Delighting, fascinating, gladdening (eyes &c.); as in सद्यः षाण्मासिकानां मम मदिरदृशा दत्तचन्द्रो- दयश्रीः Vb.1.17; see comps. below.

-रः A kind of Khadira tree (red-flowered).

-Comp. -अक्षी, -ईक्षणा, -दृश्, -नयना, -लोचना a woman with fascinating or bewitching eyes; मधुकर मदिराक्ष्याः शंस तस्याः प्रवृत्तिम् V.4. 22; R.8.68; Ś.3.19; अन्तरा दुस्तरा न स्युर्यदि रे मदिरेक्षणाः Bh.; Vb.1.17.

- आयतनयन a. having long and fascinating eyes; यदि मदिरायतनयनां तामधिकृत्य प्रहरतीति Ś.3.4.

-आसवः an intoxicating drink.

षष् num. a. (used in pl., nom. षट्; gen. षण्णाम्) Six; तेषां त्ववयवान् सूक्ष्मान् षण्णामप्यमितौजसाम् Ms.1.16;8.43.

-Comp. -अंशः (ष़डंशः) a sixth part.

-अक्षीणः (षडक्षीणः) a fish.

-अङ्गम् (ष़डङ्गम्) 1 (a) six parts of the body taken collectively: जङ्घे बाहू शिरो मध्यं षडङ्गमिदमुच्यते । (b) The other six parts of the body are 'हृदयशिरःशिखा- नेत्रकवचास्त्राणि' as in Māl.5.2 (नित्यं न्यस्तषडङगचक्रनिहितं हृत्पद्यमध्योदितम्); cf. com. on the verse.

-2 the six works auxiliary to the Veda; शिक्षा कल्पो व्याकरणं निरुक्तं छन्दसां चितिः । ज्योतिषामयनं चैव षडङ्गो वेद उच्यते ॥ see वेदाङ्ग also. ˚विद् knowing the six वेदाङ्गs; Ms.3.145.

-3 six auspicious things, i. e. the six things obtained from a cow; गोमूत्रं गोमयं क्षीरं सर्पिर्दधि च रोचना । षडङ्गमेतन्माङ्गल्यं पठितं सर्वदा गवाम् ॥

-3 any set of six articles.

˚जत् m. N. of Viṣṇu.

-अङ्घ्रिः (षडङ्घ्रिः) a bee; किमिह बहु षडङ्घ्रे गायसि त्वम् Bhāg.1.47.14.; Śi.1.4.

-अधिक a. (

-षडधिक) exceeded by six; षडधिकदशनाडीचक्रमध्यस्थितात्मा Māl.5.1.

-अभिज्ञः (षडभिज्ञः) a Buddhist deified saint.

-अशीत (षडशीत) eighty-sixth.

-अशीतिः f.

(-ष़डशीतिः) 1 eighty-six.

-2 N. of the four passages of the sun from one zodiacal sign to the other; L. D. B.

-अष्टकम् (in astr.) a particular Yoga.

-अहः (ष़डहः) a period of six days.

-आननः, -वक्त्रः, -वदनः, (षडाननः, षड्वक्त्रः, षड्वदनः) epithets of Kārtikeya; षडाननापीतपयोधरासु नेता चमूनामिव कृत्तिकासु R.14.22.

-आम्नायः (षडाम्नायः) the six-fold Tantra.

-ऊर्मिः the six waves of existence.

-ऊषणम् (ष़डूषणम्) six spices taken collectively; पञ्चकोलं समरिचं षडूषणमुदाहृतम्.

-ऋतुः m. pl. the six seasons (i. e. वसन्त, ग्रीष्म, वर्षा, शरद्, हेमन्त and शिशिर).

-कर्ण a. (

-षट्कर्ण) heard by six ears; i. e. by a third person other than the speaker and the person spoken to; told to more than one listener (as a counsel, secret &c.); षट्कर्णो भिद्यते मन्त्रः Pt.1.99. (

-र्णः) a kind of lute.

-कर्मन् n.

(षट्कर्मन्) 1 the six acts or duties enjoined on a Brāhmaṇa; they are अध्यापनमध्ययनं यजनं याजनं तथा । दानं प्रतिग्रहश्चैव षट्कर्माण्यग्र- जन्मनः ॥ Ms.1.75.

-2 the six acts allowable to a Brāhmaṇa for his subsistence:- उच्छं प्रतिग्रहो भिक्षा वाणिज्यं पशुपालनम् । कृषिकर्म तथा चेति षट्कर्माण्यग्रजन्मनः ॥.

-3 the six acts that may be performed by means of magic:- शान्ति, वशीकरण, स्तम्भन, विद्वेष, उच्चाटन and मरण.

-4 the six acts belonging to the practice of Yoga:- धौतिर्वस्ती तथा नेती नौलिकी (नौलिकः) त्राटकस्तथा । कपालभाती चैतानि षट्कर्माणि समाचरेत् ॥ (-m.)

1 a Brāhmaṇa skilled in the above six acts.

-2 one well-versed in the Tantra magical rites.

-कोण a. (

-षट्कोण) hexangular.

(-णम्) 1 a hexagon.

-2 the thunderbolt of Indra.

-3 a diamond.

-गया the sixfold gayā; गयागजो गयादित्यो गायत्री च गदाधरः । गया गयासुरश्चैव षड्गया मुक्तिदायकाः ॥

-गवम् (षड्गवम् 1 a team or yoke of six oxen.

-2 a yoke of six (sometimes after the names of other animals); i. e. हस्ति˚, अश्व˚ 'six elephants, horses &c.'.

-गवीय a. drawn by six oxen; न यद्वहेच्छकटं षड्गवीयम् Mb.8.76.17.

-गुण a.

(-षड्गुण) 1 sixfold.

-2 having six attributes.

(-णम्) 1 an assem- blage of six qualities.

-2 the six expedients to be used by a king in foreign politics; see under गुण (21); cf. षाड्गुण्य also.

-ग्रन्थः a kind of Karañja tree.

-ग्रन्थि n. (

-षड्ग्रन्थि) the root of long pepper.

-ग्रन्थिका (षड्- ग्रन्थिका) zedoary (शठी).

-चक्रम्, (षट्चक्रम्) the six my- stical circles of the body, i. e. मूलाधार, स्वाधिष्ठान, मणिपूर, अनाहत, विशुद्ध and आज्ञाख्य.

-चत्वारिंशत् (षट्चत्वारिंशत्) forty-six.

-चरणः (षट्चरणः) -1 a bee.

-2 a locust.

-3 a louse.

-जः, (ष़ड्जः) the fourth (or first according to some) of the seven primary notes of the Indian gamut; so called because it is derived from the six organs: नासां कण्ठमुरस्तालु जिह्वां दताञ्श्च संस्पृशन् । षड्जः सञ्जायते (षढ्भ्यः संञ्जायते) यस्मात्तस्मात् षड्ज इति स्मृतः ॥ it is said to resemble the note of peacocks; षड्जं रौति मयूरस्तु Nārada; षड्जसंवादिनीः केकाः द्विधा भिन्नाः शिखण्डिभिः R.1.39.

-तन्त्री N. of the six philosophical systems.

-त्रिंशत् f. (

-षट्त्रिंशत्) thirty-six; (

-षट्रत्रिंश a. thirtysixth).

-तिलिन् m. one performing six acts with sesamum seeds; तिलोद्वतीं तिलस्नायी तिलहोमी तिलप्रदः । तिलभुक् तिलवापी च षट्तिली नावसीदति ॥

-दर्शनम् (षड्दर्शनम्) the six principal systems of Hindu philosophy; they are: सांख्य, योग, न्याय, वैशेषिक, मीमांसा and वेदान्त. (

-नः) one conversant with the above six systems.

-दीर्घः the six long vowels: आ, ई, ऊ, ऐ, औ.

-दुर्गम्, (षड्दुर्गम्) the six kinds of forts taken collectivelly; धन्वदुर्गं महीदुर्गं गिरिदुर्गं तथैव च । मनुष्यदुर्गं मृद्दुर्गं वनदुर्गमिति क्रमात् ॥

-नवतिः f. (

-षण्णवतिः) ninety-six.

-पञ्चाशत् f. (

-षट्पञ्चाशत्) fifty-six.

-पदः (षट्पदः) 1 a bee; न पङ्कजं तद्यदलीनषट्पदं न षट्पदो$सौ न जुगुञ्ज यः कलम् Bk.2.19; Ku.5.9; R.6.69.

-2 a louse.

-3 a verse consisting of six padas. ˚अथितिः

1 the mango tree.

-2 the Champaka tree. ˚आनन्दवर्धनः the Aśoka or Kiṅkirāta tree. ˚ज्य a. having bees for the bow-string (as the bow of Cupid); प्रायश्चापं न वहति भयान्मन्मथः षट्पदज्यम् Me.75. ˚प्रियः the tree called नाग- केशर.

-पदी (षट्पदी) 1 a stanza consisting of six lines.

-2 a female bee.

-3 a louse.

-4 the six states ('यो$शनायापिपासे शोकं मोहं जरां मृत्युमत्येति' इति श्रुत्युक्ताः Mb. 3.314.9 Com.):-- hunger, thrist, sorrow, disordered intellect, old age and death; other version is:-- कामक्रोधौ लोभमोहौ मदमानौ च षट्पदी ।.

-पादः (षट्पादः) a bee.

-प्रज्ञः, (षट्प्रज्ञः) 1 one who is well acquainted with six subjects i. e. the four Puruṣārthas or objects of human existence, the nature of the world, and the nature of the Supreme Sprit; धर्मार्थकाममोक्षेषु लोक- तत्त्वार्थयोरपि । षट्सु प्रज्ञा तु यस्यासौ षट्प्रज्ञः परिकीर्तितः ॥

-2 a lustful or licentious man.

-3 a good-hearted neighbour.

-बिन्दुः (षड्बिन्दुः) an epithet of Viṣṇu.

-भागः (षड्भागः) a sixth part, one-sixth; तपःषड्भागमक्षय्यं ददत्यारण्यका हि नः Ś.2.14; Ms.7.131;8.33.

-भाववादिन् a maintainer of the theory of the six भावs (i. e. द्रव्य, गुण, कर्मन्, सामान्य, विशेष and समवाय).

-भुज a.

(-षड्भुज) 1 six-armed.

-2 six-sided, hexagonal. (

-जः) a hexa- gon.

(-जा) 1 an epithet of Durgā.

-2 the water- melon.

-मतस्थापकः (षण्मतस्थापकः) N. of Śaṁkarāchārya.

-मासः (षण्मासः) a period of six months. ˚निचय a. one who has a store (of food) sufficient for six months; Ms.6.18.

-मासिक a. (

-षण्मासिक) half-yearly, occurring every six months.

-मुखः (षण्मुखः) an epithet of Kārtikeya; स गुणानां बलानां च षण्णां षण्मुख- विक्रमः R.17.67; Mv.1.33. (खा) a water-melon.

-रसम्, -रसाः (m. pl.) (

-षड्रसम् &c.) the six flavours taken collectively; see under रस.

-रात्रम् (षड्रात्रम्) a period of six nights.

-रेखा, (षड्रेखा) a water-melon.

-वर्गः (षड्वर्गः) 1 an aggregate of six things.

-2 espe- cially, the six enemies of mankind; (also called षड्रिपु); कामः क्रोधस्तथा लोभो मदमोहौ च मत्सरः; कृतारिषड्वर्गजयेन Ki.1 9; व्यजेष्ठ षड्वर्गम् Bk.1.2.

-3 the five senses and Manas.

-र्विशम् N. of a Brāhmaṇa belonging to the Sāma Veda.

-विंशतिः f. (

-षड्विंशतिः)twenty-six; (

-षड्विंश twentysixth).

-विध (षड्विध) a. of six kinds, sixfold; षड्विधं बलमादाय प्रतस्थे दिग्जिगीषया R.4.26.

-शास्त्रिन् m. one conversant with the six Śāstras or darśanas.

-षष्टिः f. (

-षट्षष्टिः) sixty-six.

-सप्ततिः (षट्सप्ततिः) seventy-six.

1. सीने का दर्द/हृदयशूल

He suffers from angina especially after exercising.