-
21 autem
autem, conj. [v. aut init. ], on the other hand, but, yet, however, nevertheless; sometimes an emphasized and (it is never found at the beginning of a clause, but after one or more words; v. fin.; like at, it joins to a preceding thought a new one, either entirely antithetical or simply different; it differs from the restricting sed in like manner with at; v. at init., and cf.: [Popilius imperator tenebat provinciam;I.in cujus exercitu Catonis filius tiro militabat. Cum autem Popilio videretur unam dimittere legionem, Catonis quoque filium... dimisit. Sed cum amore pugnandi in exercitu permansisset, Cato ad Popilium scripsit, etc.],
Cic. Off. 1, 11, 36 B. and K. (most freq. in philos. lang.; rare in the histt., being used by Caes. only 59 times, by Sall. 23, and by Tac. 31; and very rare in the poets).In joining an entirely antithetical thought, on the contrary, but = at quidem, at vero, se sê, esp. freq. with the pronouns ego, tu, ille, qui, etc.:II.Ait se obligāsse crus fractum Aesculapio, Apollini autem bracchium,
Plaut. Men. 5, 3, 9:Nam injusta ab justis impetrari non decet, Justa autem ab injustis petere insipientiast,
id. Am. prol. 35:ego hic cesso, quia ipse nihil scribo: lego autem libentissime,
Cic. Fam. 16, 22; id. de Or. 1, 25, 115; Plaut. Men. 2, 1, 43: i sane cum illo, Phrygia;tu autem, Eleusium, Huc intro abi ad nos,
id. Aul. 2, 5, 7; id. Capt. 2, 3, 4; id. Bacch. 4, 8, 58; id. Mil. 4, 4, 13; id. Ep. 5, 2, 7; Cic. Ac. 2, 19, 61:mihi ad enarrandum hoc argumentumst comitas, Si ad auscultandum vostra erit benignitas. Qui autem auscultare nolit, exsurgat foras,
Plaut. Mil. 2, 1, 3; so id. Ep. 2, 2, 95; id. Capt. 3, 4, 24:Quid tu aïs, Gnatho? Numquid habes quod contemnas? Quid tu autem, Thraso?
Ter. Eun. 3, 2, 22: e principio oriuntur omnia;ipsum autem nullā ex re aliā nasci potest,
Cic. Tusc. 1, 23, 54.—In joining a thought that is simply different.A. a.Absol., as the Gr. se:b.Vehit hic clitellas, vehit hic autem alter senex,
Plaut. Most. 3, 2, 91:cum Speusippum, sororis filium, Plato philosophiae quasi heredem reliquisset, duo autem praestantissimos studio atque doctrinā, Xenocratem Chalcedonium et Aristotelem Stagiritem, etc.,
Cic. Ac. 1, 4, 17; id. Off. 1, 5, 16:Alexandrum consultum, cui relinqueret regnum, voluisse optimum deligi, judicatum autem ab ipso optimum Perdiccam, cui anulum tradidisset,
Curt. 10, 6, 16:Atque haec in moribus. De benevolentiā autem, quam etc.,
Cic. Off. 1, 15, 46 sq.; 1, 23, 81: Sed poëtae quid quemque deceat ex personā judicabunt;nobis autem personam imposuit natura etc.,
id. ib. 1, 28, 97; 1, 28, 98; 1, 43, 152: Quod semper movetur aeternum est;quod autem motum adfert alicui etc.,
id. Tusc. 1, 23, 53; 1, 28, 68 sq.; 1, 30, 74; 1, 36, 87.—So sometimes when one conditional sentence is opposed to another, si—sin autem, in Gr. ei men— ei se:Nam si supremus ille dies non exstinctionem, sed commutationem adfert loci, quid optabilius? Sin autem etc.,
Cic. Tusc. 1, 49, 117; 1, 49, 118 al.—In adducing an example of a rule:Et Demosthenes autem ad Aeschinem orationem in prooemio convertit, et M. Tullius etc.,
Quint. 4, 1, 66 Spald.;also in passing from a particular to a general thought: Et sane plus habemus quam capimus. Insatiabilis autem avaritia est etc.,
Curt. 8, 8, 12.—Preceded by quidem, as in Gr. men—se (perh. most freq. in Cicero's philosophical works, under the influence of Greek style): Et haec quidem hoc modo;B.nihil autem melius extremo,
Cic. Tusc. 1, 41, 99:Sed nunc quidem valetudini tribuamus aliquid, cras autem etc.,
id. ib. 1, 49, 119; id. Off. 1, 7, 24; and thus in Tac. several times, but only in Ann. and Or.: bene intellegit ceteros quidem iis niti... Marcellum autem et Crispum attulisse etc., Or. 8; 18 bis; 25; A. 3, 53; 3, 73;4, 28.—So often in transitions from one subject to another: Ac de inferendā quidem injuriā satis dictum est. Praetermittendae autem defensionis etc.,
Cic. Off. 1, 8, 27 sq.; 1, 13, 41; 1, 45, 160.—So very often in Vulg. in direct reproduction of men—se: Ego quidem baptizo vos in aquā in paenitentiam; qui autem post me etc., Matt. 3, 11; 9, 37; 13, 23; 13, 32; 17, 11 sq.; 23, 28; 25, 33; 26, 24. —Esp.1.In any kind of transition:2.M. Antonius in eo libro, quem unum reliquit, disertos ait se vidisse multos, eloquentem omnino neminem. Vir autem acerrimo ingenio (sic enim fuit) multa etc.,
Cic. Or. 5, 18:hic (pater) prout ipse amabat litteras, omnibus doctrinis, quibus puerilis aetas impertiri debet, filium erudivit: erat autem in puero summa suavitas oris,
Nep. Att. 1, 2;also in questions: Quid autem magno opere Oppianicum metuebat, etc.,
Cic. Clu. 60, 167. Freq. several times repeated:Expetuntur autem divitiae cum ad usus vitae necessarios, tum ad perfruendas voluptates: in quibus autem major est animus, in iis pecuniae cupiditas spectat ad opes, etc.,
Cic. Off. 1, 8, 24 and 25; cf. Wopkens, Lectt. Tull. pp. 53 and 122: Orbis situm dicere adgredior... Dicam autem alias plura et exactius, Mel. prooem. 2.—In repeating a word from a previous clause, in continuing a train of thought:3.admoneri me satis est: admonebit autem nemo alius nisi rei publicae tempus,
Cic. Pis. 38, 94: disces quam diu voles;tam diu autem velle debebis, quoad etc.,
id. Off. 1, 1, 2:nunc quod agitur, agamus: agitur autem, liberine vivamus an mortem obeamus,
id. Phil. 11, 10, 24. —So esp. in impassioned discourse, Plant. Mil. 3, 1, 84:humanum amare est, humanum autem ignoscere est,
id. Merc. 2, 2, 48; id. Ps. 4, 8, 1:quot potiones mulsi! quot autem prandia!
id. Stich. 1, 3, 68; id. Ep. 5, 2, 6:quā pulchritudine urbem, quibus autem opibus praeditam, servitute oppressam tenuit civitatem,
Cic. Tusc. 5, 20, 57.—Like sed, vero, igitur, etc., in resuming a train of thought interrupted by a parenthesis:4.Omnino illud honestum, quod ex animo excelso magnificoque quaerimus, animi efficitur non corporis viribus: exercendum tamen corpus et ita adficiendum est, ut oboedire consilio rationique possit in exsequendis negotiis et in labore tolerando: honestum autem id, quod exquirimus, totum est positum in animi curā, etc.,
Cic. Off. 1, 23, 79; 1, 43, 153.—In introducing a parenthetical clause itself: quae autem nos ut recta aut recte facta dicamus, si placet (illi autem appellant katorthômata) omnes numeros virtutis continent, Cic. Fin. 3, 7, 24:5.quod vitium effugere qui volet (omnes autem velle debent) adhibebit etc.,
id. Off. 1, 6, 18; 1, 33, 120; id. Tusc. 1, 33, 80; 1, 36, 88:In primis foedera ac leges (erant autem eae duodecim tabuiae et quaedam regiae leges) conquiri etc.,
Liv. 6, 1, 10; Curt. 4, 6, 2:ex hoc Quodcumque est (minus est autem quam rhetoris aera) Discipuli custos praemordet,
Juv. 7, 217.—In enumerations, for the purpose of adding an important circumstance:6.magnus dicendi labor, magna res, magna dignitas, summa autem gratia,
but, and indeed, Cic. Mur. 13, 29:animis omnes tenduntur insidiae... vel ab eā, quae penitus in omni sensu implicata insidet, imitatrix boni, voluptas, malorum autem mater omnium,
yea, the parent of all evil, id. Leg. 1, 17, 47; id. N. D. 2, 22, 58:docet ratio mathematicorum, luna quantum absit a proxumā Mercurii stellā, multo autem longius a Veneris,
id. Div. 2, 43, 91.—In the syllogism, to introduce the minor proposition (the assumptio or propositio minor; cf. atque, IV. 9., and atqui, II. D.), now, but; but now:7.Aut hoc, aut illud: hoc autem non, igitur illud. Itemque: aut hoc, aut illud: non autem hoc: illud igitur,
Cic. Top. 14, 56:Si lucet, lucet: lucet autem, lucet igitur,
id. Ac. 2, 30, 96:Si dicis te mentiri verumque dicis, mentiris: dicis autem te mentiri verumque dicis: mentiris igitur,
id. ib.; id. Top. 2, 9; id. Tusc. 5, 16, 47.—Like the Gr. se or sê in adding an emphatic question (freq. in the comic poets), but, indeed.a.In gen.:b.Quem te autem deum nominem?
Plaut. As. 3, 3, 126:Perii: quid hoc autemst mali?
Ter. Eun. 5, 7, 5:Quī istuc? Quae res te sollicitat autem?
id. Heaut. 2, 3, 10:Quae autem divina? Vigere, sapere, invenire, meminisse,
Cic. Tusc. 1, 26, 65: Quo modo autem moveri animus ad appetendum potest, si id, quod videtur, non percipitur? pôs sê, id. Ac. 2, 8, 25:Quo modo autem tibi placebit JOVEM LAPIDEM jurare, cum scias etc.,
id. Fam. 7, 12, 2:Veni ad Caesarem: quis est autem Caesar?
Flor. 3, 10, 11.—So in exclamations:Quantā delectatione autem adficerer, cum etc.,
Cic. Tusc. 1, 41, 98.—In questions implying rebuke, reproach: Ba. Metuo credere. Ps. Credere autem? eho, etc., Plaut. Ps. 1, 3, 70: Th. Ego non tangam meam? Ch. Tuam autem, furcifer? yours do you say? yours indeed! Ter. Eun. 4, 7, 28.—c.In a question where a correction is made: Num quis testis Postumum appellavit? testis autem? ( witness did I say?) num accusator? Cic. Rab. Post. 5, 10:8.Alio me vocat numerosa gloria tua: alio autem? quasi vero etc.,
Plin. Pan. 28:Quid tandem isti mali in tam tenerā insulā non fecissent? non fecissent autem? imo quid ante adventum meum non fecerunt?
Cic. Att. 6, 2; 5, 13; 7, 1: Adimas etiam Hispanias? Et si inde cessero, in Africam transcendes. Transcendes autem dico? Liv. 21, 44, 7 Weissenb.—And in questions sed autem are sometimes both used, especially by the comic poets, but indeed, but now, like the Gr. alla—se Alla pou se boulei kathezomenoi anagnômen; Plat. Phaedr. 228 E.):9.Sed autem quid si hanc hinc apstulerit quispiam Sacram urnam Veneris?
Plaut. Rud. 2, 5, 15;and separated: Sed quid haec hic autem tam diu ante aedīs stetit?
id. Truc. 2, 3, 14:Attat Phaedriae Pater venit. Sed quid pertimui autem, belua?
Ter. Phorm. 4, 2, 11: Sed quid ego haec autem nequiquam ingrata revolvo? * Verg. A. 2, 101.—Once ast autem: ast autem tenui [p. 212] quae candent lumine Phatnae, Cic. Fragm. ap. Prisc. p. 1170 P. (IV. 2, p. 555 Orell.).—With interjections:► In good prose writers autem is usu.Heia autem inimicos!
Plaut. Am. 3, 2, 20:Ecce autem litigium,
but lo! id. Men. 5, 2, 34; so id. Curc. 1, 2, 41; id. Most. 2, 1, 35; id. Mil. 2, 2, 48; id. Most. 3, 1, 131; 3, 1, 146:Ecce autem alterum,
Ter. Eun. 2, 3, 6 Ruhnk.:Ecce autem subitum divortium,
Cic. Clu. 5, 14; so id. Verr. 2, 5, 34; id. Leg. 1, 2, 5; id. Rep. 1, 35, 55; id. Or. 9, 30:Ecce autem aliud minus dubium,
Liv. 7, 35, 10:Eccere autem capite nutat,
Plaut. Mil. 2, 2, 52; so id. Pers. 2, 4, 29:eccui autem non proditur [revertenti]?
Cic. Mur. 33, 68.placed after the first word of a clause; but if several words, a subst. and prep., the verb esse with the predicate, a word with a negative, etc., together form one idea, then autem stands after the second or third word. But the poets, especially the comic poets, allow themselves greater liberty, and sometimes place this particle, without any necessity in the nature of the clause, in the third, fourth, or fifth place; but autem is never found in good writers at the beginning of a clause or sentence; cf. Quint. 1, 5, 39. See more upon this word in Hand, Turs. I. pp. 558-588. -
22 ut
ut, urspr. Form utī, arch. utei, Adv. u. Coniunct., I) Adv.: A) (wie ινα) als Ortsadverbium, wo, Catull. 11, 3; 17, 10. Verg. Aen. 5, 329. Ov. met. 1, 15. Vgl. Porphyr. Hor. carm. 3, 4, 29. Diom. 408, 16. Haupt Opusc. 2, 198 sq.
B) zur Bezeichnung der Art und Weise, wie ein Zustand erscheint, in welcher Weise, in welcher Art, wie, 1) zur Andeutung der Beziehung eines Zustandes auf einen anderen, wie, a) absol.: Ciceronem et ut rogas amo et ut meretur et ut debeo, Cic.: perge ut instituisti, Cic. – namentlich in Zwischensätzen, in denen man auf anderswo angedeutete Aussagen, Zeugnisse, Wahrnehmungen verweist, homo demens, ut isti putant, Cic.: gens, ut barbari credunt, sapientiā excellet, Curt.: facilius est currentem, ut aiunt, incitare, quam commovere languentem, Cic.: haec civitas Rhenum, ut supra demonst avimus, tangit, Caes. – b) mit korresp. sic, ita, item: sic sum, ut vides, Plaut.: omnia sic constitueram mihi agenda, ut tu admonebas, Cic.: ut optasti, ita est, Cic.: ita ut res sese habet, narrato, Ter.: ut tute es, item censes omnes esse? Plaut. – c) ut ut od. utut, wie immer, ut ut res haec sese habet, Plaut.: ut ut erit, rem impediri malo, Cic. ad Att. 15, 26, 4.
2) zur Angabe von Vergleichungen, a) wenn zwei Begriffe miteinander gleichgestellt werden, meistens mit einem korresp. sic, ita, item, itidem, so... wie, sic, ut avus hic tuus, ut ego, iustitiam cole, Cic.: uti initium, sic finis est, Sall.: ut ille solebat, ita nunc mea repetet oratio populi origines, Sall.: non item in oratione ut in versu numerus exstat, Sall.: ut vos hic, itidem illic apud vos meus servatur filius, Plaut. – b) wenn zwei Begriffe gleichlautend nebeneinander angeführt werden, wie... so auch, sowohl... als auch, ut cum Titanis, ita cum Gigantibus, Cic.: Dolabellam ut Tarsenses, ita Laodiceni arcessierunt, Cic.: ut credere, ita malle, Liv. – c) wenn zwei Begriffe miteinander verbunden werden, von denen der eine neben dem anderen eingeräumt wird, obgleich es nicht zu erwarten war, so wie... so, zwar... aber, Saguntini ut a proeliis quietem habuerant... ita non nocte, non die umquam cessaverant ab opere, Liv.: ut errare potuisti, sic decipi te non potuisse quis non videt? Cic. – d) in der Wendung: ut quisque mit Superl.... sic od. ita m. Superl., je mehr... desto mehr, je... desto, ut qui que est vir optimus, ita difficillime esse alios improbos suspicatur, Cic.: ut quidque primum gestum erit, ita primum exponetur, Cic.: ut illis pulcherrimum fuit tantam vobis imperii gloriam relinquere, sic vobis turpissimum est illud tueri non posse, Cic. – mit voranstehendem ita, colendum esse ita quemque maxime, ut quisque maxime virtutibus erit ornatus, Cic. – mit fehlendem ita, ut quisque maxime perspicit, quid etc...., is prudentissimus haberi solet, Cic.: facillime ad res iniustas impellitur, ut quisque altissimo animo est, gloriae cupiditate, Cic. – mit fehlendem ita samt dem Superl., ut quaeque retro etc., Liv. 30, 10, 17. – Wenn in dem Hauptsatze kein Superl. vorhanden ist, so dient ut quisque mit dem Superl. dazu, die Gegenstände, die im Satze erwähnt werden, einzeln u. aufeinderfolgend darzustellen, corripitur flammis ut quaeque altissima (est) tellus, Ov.: ut quisque gradu proximus erat, ita ignominiae obiectus, Liv.: legendos Demosthenem atque Ciceronem, tum ita, ut quisque esset Demostheni et Ciceroni simillimus, Quint.: ut quisque aetate antecedebat (= maximus erat), ita sententiam dicebat, Cic. – Auch steht sowohl im Hauptsatz als auch im Nebensatz ein anderer Grad, maior societas est, ut quisque proxime accederet, Cic.: uti longe a luxuria, ita famae propior, Tac. – e) in der Wendung ut quis m. Compar. od. Posit., je nachdem... so, ut quis districtior accusator, velut sacrosanctus erat, Tac.: ipsa e provincia, ut quis fortunae inops, moribus turbidus, promptius ruebant, Tac. – f) in Schwüren u. Beteuerungen, so wahr, so wahr wie usw., so wahr ich wünsche, daß usw., so wahr mir Gott helfe, so usw., ita me di ament, ut ego nunc non tam meāpte causā, laetor, quam illius, Ter.: ita vivam, ut maximos sumptus facio, Cic.: si me di amabunt, ut me tuarum miseritum est fortunarum, Ter.: ita mihi atque huic sis superstes, ut ex me atque hac natus es, Ter.: ita mihi meam voluntatem comprobet, ut ego accepi, Cic.
3) zur Angabe einer erläuternden Erklärung, wie, als, Cicero ea, quae nunc usu veniunt, cecinit ut vates, Nep. – daher auch, um einen Maßstab anzugeben, nach dem ein ausgesprochenes Urteil aufgefaßt werden soll: dies geschieht a) durch ein appositionsmäßig angefügtes Substantiv od. Adjektiv, wie, als, für, laeti ut ad regem diu desideratum concessere, Liv.: horret onus ut parvo corpore maius, Hor.: homo acutus, ut Poenus, Cic.: apud me, ut bonum iudicem, argumenta plus quam testes valent, Cic. – b) durch einen selbständigen Satz, wie, wie denn, wie einmal, aiunt hominem, ut erat furiosus, respondisse, Cic.: permulta colligit Chrysippus, ut est in omni historia curiosus, Cic.: Ubii, quorum fuit civitas ampla atque florens, ut est captus Germanorum etc., Caes.
4) zur Angabe eines Grundes, ausgedrückt a) durch einen relativen Satz, der nämlich, magna pars Fidenatium, ut qui coloni additi Romanis essent, Latine sciebant, Liv.: proelium, ut quod maxime umquam, pari spe utrimque commissum est, wenn irgend eins, Liv. – b) durch einen hypothetischen Satz mit si, wie wenn, als wenn, Agesilaus cum suis eo venit atque, ut si bono animo fecissent, consilium eorum, Nep.: ut si esset res mea, Cic.
5) zur Angabe eines Verhältnisses, nach dem eine Tätigkeit bemessen wird, so wie, ut potui, tuli, Cic.: ut ipse praescripserat, Nep. – bes. in Verbindung mit einem Superl., ut blandissime potest, auf das schmeichelhafteste, Cic. – u. der Superl. verstärkt durch cum, wie domus celebratur, ut cum maxime (sc. celebratur), Cic.
6) zur Angabe von Beispielen, wie, zum Beispiel, ea se sola percipere dicunt, quae tactu intimo sentiant, ut dolorem, ut voluptatem, Cic.: eādem mente res dissimillimas comprehendimus, ut colorem, saporem, calorem, Cic.
7) zur Angabe des Grades im Ausrufe (s. Brix Plaut. capt. 416), wie, ut lacrumas excutiunt mihi! Plaut.: ut ille tum humilis, ut demissus erat! ut ipse sibi displicebat! Cic.: quae postea, in eum sunt ingesta, ut sustinuit! ut contempsit ac pro nihilo putavit! Cic.
8) zur Angabe einer Frage, wie, a) einer direkten (s. Fritzsche Hor. sat. 2, 8, 1), ut vales? Komik.: ut valet? ut meminit nostri? Hor. – b) einer indirekten, videte, ut hoc iste correxerit, Cic.: credo te audisse, ut me circumsteterint, ut aperte ostentarint, Cic.
9) zur Angabe von Zeitverhältnissen, a) zur Bezeichnung eines der Haupthandlung unmittelbar vorangegangenen Ereignisses, meistens mit dem Perfect., wie, als, sobald als, ut haec audivit, Cic.: ut huc venit, Cic.: ut vidit, Cic.: m. Praes., ut me et matrem sedentes, me vero etiam legentem videt, Plin. ep. 6, 20, 5: verstärkt durch primum, ut primum loqui posse coepi, Cic.: durch subito, ut subito, wie auf einmal, Ov. – Häufig steht im Hauptsatze ein Wort wie subito, statim, das die rasche Aufeinanderfolge beider Handlungen besonders hervorhebt, ut intellectum est, quantam vim haoeret accurata oratio, tum etiam magistri dicendi multi subito exstiterunt, Cic.: me ab Appio statim diligi coeptum esse, ut simultatem deposuimus, sensi, Cic. – b) zur Bezeichnung von gleichzeitigen Handlungen, seitdem, seit (s. Nipperd. Tac. ann. 14, 53), nam viri nostri domo ut abierunt, hic tertius est annus, Plaut.: quartus decimus annus est, ex quo spei tantae admotus snm; octavus, ut imperium obtines, Tac.: vigesima nox fuit, ut cupiunt te cernere silvae, Calp.: ut Brundisio profectus es, nullae mihi abs te sunt redditae litterae, Cic.: ut illos de re publica libros edidisti, nihil a te sane postea accepimus, Cic.: qui primus alma risit adorea, dirus per urbes Afer ut Italas equitavit, Hor.: nec quicquam ad nostras pervenit acerbius aures, ut sumus in Ponto, Ov.
II) Coniunction mit dem Konjunktiv, daß, so daß, damit, A) zur Bezeichnung einer Wirkung, u. zwar entweder 1) einer faktischen, a) nach den Ausdrücken, die den Begriff von bewirken, geschehen, erfol gen, sich ereignen, vorhanden sein, stattfinden haben, daß, sol efficit, ut omnia floreant, Cic.: fieri non potest, ut quis Romae sit, cum est Athenis, Quint.: plerisque accĭdit, ut praesidio litterarum diligentiam in perdiscendo ac memoriam remittant, Caes.: u. so forte e venit, ut etc., Cic.: nobis contigit, ut etc., Cic.: est, ut etc., Cic.: ex hoc nascitur, ut etc., Cic. – b) nach den Ausdrücken, die das Vorhandensein einer Eigenschaft, einer Beschaffenheit, eines Erfordernisses, übh. einer Erscheinung bezeichnen, die eine Wirkung hat, daß, mos est hominum, ut etc., Cic.: expedit omnibus, ut etc., Iustin.: mihi opus est, ut lavem, Plaut.: hic locus est, ut de moribus maiorum loquamur, Cic.: si sequitur, ut etc., Cic.: reliquum est od. restat, ut etc., Cic.: extremum est, ut te orem, Cic.: iam prope erat, ut sinistrum cornu pelleretur Romanis, Liv. – dah. steht auch ut nach den Ausdrücken certum, verum, falsum, verisimile, rectum, iustum, usitatum est u.a., Cic., Nep. u.a.
2) einer vorgestellten, a) nach den Verben wollen, wünschen, befehlen, bitten, verlangen, anraten, auftragen; beschließen, sich vornehmen; sich bestreben, sorgen; zulassen u.a., daß, equidem vellem, ut aliquando redires, Cic.: Phaëthon, ut in currum patris tolleretur, optavit, Cic.: praecipitur, ut nobismet ipsis imperemus, Cic.: quam ob rem imperabas, ut etc., Cic.: magnopere orabant, ut etc., Caes.: petunt atque orant, ut etc., Caes.: orat atque obsecrat, ut etc., Caes.: Messalae et Attico dixit, ut sine cura essent, Cic.: Voluseno mandat, ut revertatur, Caes.: constituit, ut ludi fierent, Cic.: tibi decernit, ut regem reducas, Cic.: ita censuerunt, ut P. Lentulus in custodiam traderetur, Cic.: consilium cepi, ut etc., Cic.: placuit his, ut etc., Cic.: curavi, ut bene viverem, Sen.: consulere ac prospicere debemus, ut etc., Cic.: quae (lex) permittit, ut etc., Cic.: illud natura non patitur, ut etc., Cic.: assentior, ut, quod est rectum, verum quoque sit, Cic. – b) nach den Verben fordern, ermahnen, erinnern, überreden, antreiben, zwingen, daß, tribuni plebis postulant, ut etc., Liv.: magno opere te hortor, ut etc., Cic.: haec admonui, non ut Graccho vitio darem, sed uti caveretis, ne etc., Gell.: auctor non sum, ut etc., Cic.: suasit, ut etc., Cic.: huic persuadet, uti ad hostes transeat, Caes.: impellimur naturā, ut etc., Cic.: Lentulum, ut se abdicaret praeturā, coëgistis, Cic. – c) nach den Verben fürchten, daß nicht (weil in den lat. Verben timere, metuere, vereri ein negativer Begriff enthalten ist, der auch auf den Nebensatz mit übergeht), ut sis vitalis, metuo, Hor.: timeo, ut sustineas, Cic.: vereor, ut Dolabella ipse nobis prodesse possit, Cic. – d) elliptisch für fac ut zur Anfügung eines Konzessivsatzes, gesetzt daß, angenommen daß, zugegeben daß, wenn auch (s. Madvig Cic. de fin. 2, 22, 71. Fabri Liv. 21, 47, 5), ut desint vires, tamen est laudanda voluntas, Ov.: quae ut essent vera, coniungi debuerunt, Cic.: ut quaeras omnia,...non reperies, Cic.: verum ut hoc non sit, tamen servet rem publicam, Cic.: ut ita sit, tamen non potes hoc quasi praeclarum aliquid praedicare, Cic. – e) elliptisch zum Ausdruck des Unwillens in einer Frage, egone illam ut non amem? ego illi ut ne bene velim? Plaut.: oh! tibi ego ut credam, furcifer? Ter.: tu ut umquam te corrigas? Cic.: ut ne tegam spurco Damae latus? Hor. – f) elliptisch zum Ausdruck einer Besorgnis, daß nur, operam ut det, Plaut.: ut satis contemplata modo sis, Ter. – g) elliptisch zum Ausdruck eines Wunsches, daß doch, ut dolor pariat, quod iam diu parturit, Cic.: ut te di perduint! Ter.
B) zur Bezeichnung einer Folge, daß, so daß, 1) mit korresp. ita, sic, tam, eo, adeo, usque eo; talis, tantus, is, hic u.a.: Tarquinius sic Servium diligebat, ut is eius vulgo haberetur filius, Cic.: Siciliam Verres ita vexavit, ut etc., Cic.: non essem tam inurbanus ac paene inhumanus, ut eo gravarer, Cic.: eo rem adducam, ut etc., Cic.: paupertatem adeo facile perpessus est, ut etc., Nep.: talis est ordo actionum adhibendus, ut etc., Cic.: tantā imbueremur superstitione, ut etc., Cic.: eo erant vultu, ut etc., Cic.: Milo hoc fato natus est, ut etc., Cic.
2) ohne korrelatives Wort, arboribus consita Italia est, ut tota pomarium videatur, Varro: cuius aures clausae veritati sunt, ut ab amico verum audire nequeat, huius salus desperanda est, Cic.: ruere illa non possunt, ut haec non eodem labefacta motu concĭdant, Cic.: fuit et disertus, ut nemo Thebanus ei par esset eloquentiā, Nep.
C) zur Bezeichnung einer Absicht, daß, damit, 1) mit einem demonstrativen ideo, idcirco, ad eam rem u.a.: legum idcirco omnes servi sumus, ut liberi esse possimus, Cic.: neque hāc nos patria lege genuit aut educavit, ut nulla quasi alimenta exspectaret a nobis, Cic.
2) meistens ohne ein hinweisendes Wort, Romani ab aratro abduxerunt Cincinnatum, ut dictator esset, Cic.: haec acta res est, ut nobiles restituerentur in civitatem, Cic.: esse oportet, ut vivas, non vivere, ut edas, Cornif. rhet.: constituerunt, sementes quam maximas facere, ut in itinere copia frumenti suppeteret, Caes.
-
23 ut
ut, urspr. Form utī, arch. utei, Adv. u. Coniunct., I) Adv.: A) (wie ινα) als Ortsadverbium, wo, Catull. 11, 3; 17, 10. Verg. Aen. 5, 329. Ov. met. 1, 15. Vgl. Porphyr. Hor. carm. 3, 4, 29. Diom. 408, 16. Haupt Opusc. 2, 198 sq.B) zur Bezeichnung der Art und Weise, wie ein Zustand erscheint, in welcher Weise, in welcher Art, wie, 1) zur Andeutung der Beziehung eines Zustandes auf einen anderen, wie, a) absol.: Ciceronem et ut rogas amo et ut meretur et ut debeo, Cic.: perge ut instituisti, Cic. – namentlich in Zwischensätzen, in denen man auf anderswo angedeutete Aussagen, Zeugnisse, Wahrnehmungen verweist, homo demens, ut isti putant, Cic.: gens, ut barbari credunt, sapientiā excellet, Curt.: facilius est currentem, ut aiunt, incitare, quam commovere languentem, Cic.: haec civitas Rhenum, ut supra demonst avimus, tangit, Caes. – b) mit korresp. sic, ita, item: sic sum, ut vides, Plaut.: omnia sic constitueram mihi agenda, ut tu admonebas, Cic.: ut optasti, ita est, Cic.: ita ut res sese habet, narrato, Ter.: ut tute es, item censes omnes esse? Plaut. – c) ut ut od. utut, wie immer, ut ut res haec sese habet, Plaut.: ut ut erit, rem impediri malo, Cic. ad Att. 15, 26, 4.2) zur Angabe von Vergleichungen, a) wenn zwei Begriffe miteinander gleichgestellt werden, meistens————mit einem korresp. sic, ita, item, itidem, so... wie, sic, ut avus hic tuus, ut ego, iustitiam cole, Cic.: uti initium, sic finis est, Sall.: ut ille solebat, ita nunc mea repetet oratio populi origines, Sall.: non item in oratione ut in versu numerus exstat, Sall.: ut vos hic, itidem illic apud vos meus servatur filius, Plaut. – b) wenn zwei Begriffe gleichlautend nebeneinander angeführt werden, wie... so auch, sowohl... als auch, ut cum Titanis, ita cum Gigantibus, Cic.: Dolabellam ut Tarsenses, ita Laodiceni arcessierunt, Cic.: ut credere, ita malle, Liv. – c) wenn zwei Begriffe miteinander verbunden werden, von denen der eine neben dem anderen eingeräumt wird, obgleich es nicht zu erwarten war, so wie... so, zwar... aber, Saguntini ut a proeliis quietem habuerant... ita non nocte, non die umquam cessaverant ab opere, Liv.: ut errare potuisti, sic decipi te non potuisse quis non videt? Cic. – d) in der Wendung: ut quisque mit Superl.... sic od. ita m. Superl., je mehr... desto mehr, je... desto, ut qui que est vir optimus, ita difficillime esse alios improbos suspicatur, Cic.: ut quidque primum gestum erit, ita primum exponetur, Cic.: ut illis pulcherrimum fuit tantam vobis imperii gloriam relinquere, sic vobis turpissimum est illud tueri non posse, Cic. – mit voranstehendem ita, colendum esse ita quemque maxime, ut quisque maxime virtutibus erit ornatus, Cic. – mit fehlendem ita, ut quisque maxime perspicit, quid————etc...., is prudentissimus haberi solet, Cic.: facillime ad res iniustas impellitur, ut quisque altissimo animo est, gloriae cupiditate, Cic. – mit fehlendem ita samt dem Superl., ut quaeque retro etc., Liv. 30, 10, 17. – Wenn in dem Hauptsatze kein Superl. vorhanden ist, so dient ut quisque mit dem Superl. dazu, die Gegenstände, die im Satze erwähnt werden, einzeln u. aufeinderfolgend darzustellen, corripitur flammis ut quaeque altissima (est) tellus, Ov.: ut quisque gradu proximus erat, ita ignominiae obiectus, Liv.: legendos Demosthenem atque Ciceronem, tum ita, ut quisque esset Demostheni et Ciceroni simillimus, Quint.: ut quisque aetate antecedebat (= maximus erat), ita sententiam dicebat, Cic. – Auch steht sowohl im Hauptsatz als auch im Nebensatz ein anderer Grad, maior societas est, ut quisque proxime accederet, Cic.: uti longe a luxuria, ita famae propior, Tac. – e) in der Wendung ut quis m. Compar. od. Posit., je nachdem... so, ut quis districtior accusator, velut sacrosanctus erat, Tac.: ipsa e provincia, ut quis fortunae inops, moribus turbidus, promptius ruebant, Tac. – f) in Schwüren u. Beteuerungen, so wahr, so wahr wie usw., so wahr ich wünsche, daß usw., so wahr mir Gott helfe, so usw., ita me di ament, ut ego nunc non tam meāpte causā, laetor, quam illius, Ter.: ita vivam, ut maximos sumptus facio, Cic.: si me di amabunt, ut me tuarum miseritum est fortunarum, Ter.: ita mihi————atque huic sis superstes, ut ex me atque hac natus es, Ter.: ita mihi meam voluntatem comprobet, ut ego accepi, Cic.3) zur Angabe einer erläuternden Erklärung, wie, als, Cicero ea, quae nunc usu veniunt, cecinit ut vates, Nep. – daher auch, um einen Maßstab anzugeben, nach dem ein ausgesprochenes Urteil aufgefaßt werden soll: dies geschieht a) durch ein appositionsmäßig angefügtes Substantiv od. Adjektiv, wie, als, für, laeti ut ad regem diu desideratum concessere, Liv.: horret onus ut parvo corpore maius, Hor.: homo acutus, ut Poenus, Cic.: apud me, ut bonum iudicem, argumenta plus quam testes valent, Cic. – b) durch einen selbständigen Satz, wie, wie denn, wie einmal, aiunt hominem, ut erat furiosus, respondisse, Cic.: permulta colligit Chrysippus, ut est in omni historia curiosus, Cic.: Ubii, quorum fuit civitas ampla atque florens, ut est captus Germanorum etc., Caes.4) zur Angabe eines Grundes, ausgedrückt a) durch einen relativen Satz, der nämlich, magna pars Fidenatium, ut qui coloni additi Romanis essent, Latine sciebant, Liv.: proelium, ut quod maxime umquam, pari spe utrimque commissum est, wenn irgend eins, Liv. – b) durch einen hypothetischen Satz mit si, wie wenn, als wenn, Agesilaus cum suis eo venit atque, ut si bono animo fecissent, consilium eorum, Nep.: ut si esset res mea, Cic.————5) zur Angabe eines Verhältnisses, nach dem eine Tätigkeit bemessen wird, so wie, ut potui, tuli, Cic.: ut ipse praescripserat, Nep. – bes. in Verbindung mit einem Superl., ut blandissime potest, auf das schmeichelhafteste, Cic. – u. der Superl. verstärkt durch cum, wie domus celebratur, ut cum maxime (sc. celebratur), Cic.6) zur Angabe von Beispielen, wie, zum Beispiel, ea se sola percipere dicunt, quae tactu intimo sentiant, ut dolorem, ut voluptatem, Cic.: eādem mente res dissimillimas comprehendimus, ut colorem, saporem, calorem, Cic.7) zur Angabe des Grades im Ausrufe (s. Brix Plaut. capt. 416), wie, ut lacrumas excutiunt mihi! Plaut.: ut ille tum humilis, ut demissus erat! ut ipse sibi displicebat! Cic.: quae postea, in eum sunt ingesta, ut sustinuit! ut contempsit ac pro nihilo putavit! Cic.8) zur Angabe einer Frage, wie, a) einer direkten (s. Fritzsche Hor. sat. 2, 8, 1), ut vales? Komik.: ut valet? ut meminit nostri? Hor. – b) einer indirekten, videte, ut hoc iste correxerit, Cic.: credo te audisse, ut me circumsteterint, ut aperte ostentarint, Cic.9) zur Angabe von Zeitverhältnissen, a) zur Bezeichnung eines der Haupthandlung unmittelbar vorangegangenen Ereignisses, meistens mit dem Perfect., wie, als, sobald als, ut haec audivit, Cic.: ut————huc venit, Cic.: ut vidit, Cic.: m. Praes., ut me et matrem sedentes, me vero etiam legentem videt, Plin. ep. 6, 20, 5: verstärkt durch primum, ut primum loqui posse coepi, Cic.: durch subito, ut subito, wie auf einmal, Ov. – Häufig steht im Hauptsatze ein Wort wie subito, statim, das die rasche Aufeinanderfolge beider Handlungen besonders hervorhebt, ut intellectum est, quantam vim haoeret accurata oratio, tum etiam magistri dicendi multi subito exstiterunt, Cic.: me ab Appio statim diligi coeptum esse, ut simultatem deposuimus, sensi, Cic. – b) zur Bezeichnung von gleichzeitigen Handlungen, seitdem, seit (s. Nipperd. Tac. ann. 14, 53), nam viri nostri domo ut abierunt, hic tertius est annus, Plaut.: quartus decimus annus est, ex quo spei tantae admotus snm; octavus, ut imperium obtines, Tac.: vigesima nox fuit, ut cupiunt te cernere silvae, Calp.: ut Brundisio profectus es, nullae mihi abs te sunt redditae litterae, Cic.: ut illos de re publica libros edidisti, nihil a te sane postea accepimus, Cic.: qui primus alma risit adorea, dirus per urbes Afer ut Italas equitavit, Hor.: nec quicquam ad nostras pervenit acerbius aures, ut sumus in Ponto, Ov.II) Coniunction mit dem Konjunktiv, daß, so daß, damit, A) zur Bezeichnung einer Wirkung, u. zwar entweder 1) einer faktischen, a) nach den Ausdrücken, die den Begriff von bewirken, geschehen, erfol-————gen, sich ereignen, vorhanden sein, stattfinden haben, daß, sol efficit, ut omnia floreant, Cic.: fieri non potest, ut quis Romae sit, cum est Athenis, Quint.: plerisque accĭdit, ut praesidio litterarum diligentiam in perdiscendo ac memoriam remittant, Caes.: u. so forte e venit, ut etc., Cic.: nobis contigit, ut etc., Cic.: est, ut etc., Cic.: ex hoc nascitur, ut etc., Cic. – b) nach den Ausdrücken, die das Vorhandensein einer Eigenschaft, einer Beschaffenheit, eines Erfordernisses, übh. einer Erscheinung bezeichnen, die eine Wirkung hat, daß, mos est hominum, ut etc., Cic.: expedit omnibus, ut etc., Iustin.: mihi opus est, ut lavem, Plaut.: hic locus est, ut de moribus maiorum loquamur, Cic.: si sequitur, ut etc., Cic.: reliquum est od. restat, ut etc., Cic.: extremum est, ut te orem, Cic.: iam prope erat, ut sinistrum cornu pelleretur Romanis, Liv. – dah. steht auch ut nach den Ausdrücken certum, verum, falsum, verisimile, rectum, iustum, usitatum est u.a., Cic., Nep. u.a.2) einer vorgestellten, a) nach den Verben wollen, wünschen, befehlen, bitten, verlangen, anraten, auftragen; beschließen, sich vornehmen; sich bestreben, sorgen; zulassen u.a., daß, equidem vellem, ut aliquando redires, Cic.: Phaëthon, ut in currum patris tolleretur, optavit, Cic.: praecipitur, ut nobismet ipsis imperemus, Cic.: quam ob rem imperabas, ut etc., Cic.: magnopere orabant, ut etc., Caes.: petunt————atque orant, ut etc., Caes.: orat atque obsecrat, ut etc., Caes.: Messalae et Attico dixit, ut sine cura essent, Cic.: Voluseno mandat, ut revertatur, Caes.: constituit, ut ludi fierent, Cic.: tibi decernit, ut regem reducas, Cic.: ita censuerunt, ut P. Lentulus in custodiam traderetur, Cic.: consilium cepi, ut etc., Cic.: placuit his, ut etc., Cic.: curavi, ut bene viverem, Sen.: consulere ac prospicere debemus, ut etc., Cic.: quae (lex) permittit, ut etc., Cic.: illud natura non patitur, ut etc., Cic.: assentior, ut, quod est rectum, verum quoque sit, Cic. – b) nach den Verben fordern, ermahnen, erinnern, überreden, antreiben, zwingen, daß, tribuni plebis postulant, ut etc., Liv.: magno opere te hortor, ut etc., Cic.: haec admonui, non ut Graccho vitio darem, sed uti caveretis, ne etc., Gell.: auctor non sum, ut etc., Cic.: suasit, ut etc., Cic.: huic persuadet, uti ad hostes transeat, Caes.: impellimur naturā, ut etc., Cic.: Lentulum, ut se abdicaret praeturā, coëgistis, Cic. – c) nach den Verben fürchten, daß nicht (weil in den lat. Verben timere, metuere, vereri ein negativer Begriff enthalten ist, der auch auf den Nebensatz mit übergeht), ut sis vitalis, metuo, Hor.: timeo, ut sustineas, Cic.: vereor, ut Dolabella ipse nobis prodesse possit, Cic. – d) elliptisch für fac ut zur Anfügung eines Konzessivsatzes, gesetzt daß, angenommen daß, zugegeben daß, wenn auch (s. Madvig Cic. de fin. 2, 22, 71. Fabri Liv. 21, 47, 5),————ut desint vires, tamen est laudanda voluntas, Ov.: quae ut essent vera, coniungi debuerunt, Cic.: ut quaeras omnia,...non reperies, Cic.: verum ut hoc non sit, tamen servet rem publicam, Cic.: ut ita sit, tamen non potes hoc quasi praeclarum aliquid praedicare, Cic. – e) elliptisch zum Ausdruck des Unwillens in einer Frage, egone illam ut non amem? ego illi ut ne bene velim? Plaut.: oh! tibi ego ut credam, furcifer? Ter.: tu ut umquam te corrigas? Cic.: ut ne tegam spurco Damae latus? Hor. – f) elliptisch zum Ausdruck einer Besorgnis, daß nur, operam ut det, Plaut.: ut satis contemplata modo sis, Ter. – g) elliptisch zum Ausdruck eines Wunsches, daß doch, ut dolor pariat, quod iam diu parturit, Cic.: ut te di perduint! Ter.B) zur Bezeichnung einer Folge, daß, so daß, 1) mit korresp. ita, sic, tam, eo, adeo, usque eo; talis, tantus, is, hic u.a.: Tarquinius sic Servium diligebat, ut is eius vulgo haberetur filius, Cic.: Siciliam Verres ita vexavit, ut etc., Cic.: non essem tam inurbanus ac paene inhumanus, ut eo gravarer, Cic.: eo rem adducam, ut etc., Cic.: paupertatem adeo facile perpessus est, ut etc., Nep.: talis est ordo actionum adhibendus, ut etc., Cic.: tantā imbueremur superstitione, ut etc., Cic.: eo erant vultu, ut etc., Cic.: Milo hoc fato natus est, ut etc., Cic.2) ohne korrelatives Wort, arboribus consita Italia est, ut tota pomarium videatur, Varro: cuius aures————clausae veritati sunt, ut ab amico verum audire nequeat, huius salus desperanda est, Cic.: ruere illa non possunt, ut haec non eodem labefacta motu concĭdant, Cic.: fuit et disertus, ut nemo Thebanus ei par esset eloquentiā, Nep.C) zur Bezeichnung einer Absicht, daß, damit, 1) mit einem demonstrativen ideo, idcirco, ad eam rem u.a.: legum idcirco omnes servi sumus, ut liberi esse possimus, Cic.: neque hāc nos patria lege genuit aut educavit, ut nulla quasi alimenta exspectaret a nobis, Cic.2) meistens ohne ein hinweisendes Wort, Romani ab aratro abduxerunt Cincinnatum, ut dictator esset, Cic.: haec acta res est, ut nobiles restituerentur in civitatem, Cic.: esse oportet, ut vivas, non vivere, ut edas, Cornif. rhet.: constituerunt, sementes quam maximas facere, ut in itinere copia frumenti suppeteret, Caes. -
24 nocte
nox, noctis (collat. form of the abl. noctu; v. in the foll.: nox, adverb. for nocte; v. fin.), f. (once masc. in Cato; v. infra, I.) [Sanscr. nak, naktis, night; Gr. nux; Germ. Nacht; Engl. night; from root naç; cf. neco, nekus], night.I.Lit.: hinc nox processit stellis ardentibus apta, Enn. ap. Macr. S. 6, 1 (Ann. v. 343 Vahl.):(β).ipsa umbra terrae soli officiens noctem efficit,
Cic. N. D. 2, 19, 49:negat ullum esse cibum tam gravem, quin is die et nocte concoquatur,
in a day and a night, in twenty-four hours, id. ib. 2, 9, 24 (v. dies, I. B. 2.):quod serenā nocte subito candens et plena luna defecisset,
id. Rep. 1, 15, 23:dinumerationibus noctium ac dierum,
id. ib. 3, 2, 3:Milo mediā nocte in campum venit,
id. Att. 4, 3, 4:omni nocte dieque,
Juv. 3, 105:de nocte,
by night, Cic. Mur. 33, 69:multā de nocte profectus est,
late at night, id. Att. 7, 4, 2; and:vigilare de nocte,
id. Mur. 9, 22 (v. de, I. B. 2.):multā nocte veni ad Pompeium,
id. Q. Fr. 2, 9, 2:qui ad multam noctem vigilāssem,
id. Rep. 6, 10, 10:ad multam noctem pugnatum est,
Caes. B. G. 1, 26:sub noctem naves solvit,
id. B. C. 1, 28:noctes et dies urgeri,
night and day, Cic. de Or. 1, 61, 260; cf.:qui (scrupulus) se dies noctesque stimulat,
id. Rosc. Am. 2, 6 et saep. (v. dies, I. B. 2.):concubiā nocte visum esse in somnis ei, etc.,
id. Div. 1, 27, 57 (v. concubius).—Abl. noctu: hac noctu filo pendebit Etruria tota, Enn. ap. Macr. S. 1, 4 (Ann. v. 153 Vahl.); so,2.hac noctu,
Plaut. Am. 1, 1. 116:noctu hac,
id. Mil. 2, 4, 28: noctu concubiā, Enn. ap. Macr. S. 1, 4 (Ann. v. 169 Vahl.):senatus de noctu convenire, noctu multā domum dimitti, Quadrig. ib.: ergo noctu futura, cum media esse coeperit, auspicium Saturnaliorum erit,
Macr. S. 1, 4 fin. —Once masc. (as in cum primo lucu;v. lux): in sereno noctu,
Cato, R. R. 156, 3.—In partic., personified: Nox, the goddess of Night, the sister of Erebus, and by him the mother of Æther and Hemera, Cic. N. D. 2, 17, 44; Hyg. Fab. prooem.; Verg. A. 5, 721; Serv. Verg. A. 6, 250; Tib. 2, 1, 87; 3, 4 17; Ov. F. 1, 455; Val. Fl. 3, 211; Stat. Th. 2, 59 et saep.—B.Transf.1.That which takes place or is done at night, nightdoings, night-work ( poet. and in post-class. prose):2.omnis et insanā semita nocte sonat,
nocturnal noise, a revelling by night, Prop. 5, 8, 60; Val. Fl. 2, 219.—Hence, Noctes Atticae, the title of a work of Gellius, which he wrote at Athens by night, Gell. praef.—Sleep, a dream ( poet.): pectore noctem Accipit, [p. 1221] Verg. A. 4, 530:3.talia vociferans noctem exturbabat,
Stat. Th. 10, 219:abrupere oculi noctem,
id. ib. 9, 599; Sil. 3, 216.—In mal. part., Plaut. Trin. 2, 1, 21; id. As. 1, 3, 42; Cic. Att. 1, 16, 5; Hor. Epod. 15, 13; Stat. Th. 1, 69; Just. 12, 3 et saep.; cf.:4.nox vidua,
Cat. 6, 7; Ov. H. 19, 69.—Death ( poet.):5.omnes una manet nox,
Hor. C. 1, 28, 15:jam te premet nox fabulaeque Manes,
id. ib. 1, 4, 16:in aeternam clauduntur lumina noctem,
Verg. A. 10, 746.—Darkness, obscurity, the gloom of tempest:6.quae lucem eriperet et quasi noctem quandam rebus offunderet,
Cic. N. D. 1, 3, 6:carcer infernus et perpetuā nocte oppressa regio,
Sen. Ep. 82, 16:taetrā nimborum nocte coörtā,
Lucr. 4, 172:imber Noctem hiememque ferens,
Verg. A. 3, 194:venturam melius praesagit navita noctem,
Prop. 4, 10, 5 (mortem, Müll.).—Hence, poet., of clouds of missiles, Luc. 7, 520; Val. Fl. 7, 598:veteris sub nocte cupressi,
the shadow, id. 1, 774.—Blindness:7.perpetuāque trahens inopem sub nocte senectam Phineus,
Ov. M. 7, 2: ego vero non video, nox oboritur, Sen. ap. Quint. 9, 2, 43: vultus perpetuā nocte coöpertus, Ps.-Quint. Decl. 1, 6. —The shades below, the infernal regions:II.descendere nocti,
Sil. 13, 708:noctis arbiter,
i. e. Pluto, Claud. Rapt. Pros. 1, 55.—Trop.A.Darkness, confusion, gloomy condition:B.doleo me in hanc rei publicae noctem incidisse,
Cic. Brut. 96, 330; cf.:rei publicae offusa sempiterna nox esset,
id. Rosc. Am. 32, 91:nox ingens scelerum,
Luc. 7, 571.—Mental darkness, ignorance ( poet.):2.quantum mortalia pectora caecae Noctis habent,
Ov. M. 6, 472.—Obscurity, unintelligibility:(α).mei versus aliquantum noctis habebunt,
Ov. Ib. 63.— Hence, adv.: nocte, noctū (cf. diu), and nox, in the night, at night, by night.Form nocte (rare but class.):(β).luce noctem, nocte lucem exspectatis,
Auct. Her. 4, 36, 48:in campum nocte venire,
Cic. Att. 4, 3, 4 (shortly after:in Comitium Milo de nocte venit): nec discernatur, interdiu nocte pugnent,
Liv. 8, 34 fin.; so id. 21, 32, 10; cf.:nec nocte nec interdiu,
id. 1, 47; Juv. 3, 127, 198:velut nocte in ignotis locis errans,
Quint. 7 prol. 3.—Form noctu (so most freq.): ob Romam noctu legiones ducere coepit, Enn. ap. Paul. ex Fest. p. 179 Müll. (Ann. v. 295 Vahl.):(γ).noctuque et diu,
Plaut. Cas. 4, 4, 5; so, noctu diuque, Titin. and Sall. Hist. Fragm. ap. Charis. p. 185 P.; cf.: nec noctu nec diu, Plaut. Fragm. ap. Non. 98, 27:continuum diu noctuque iter properabant,
Tac. A. 15, 12 fin.:quā horā, noctu an interdiu,
Auct. Her. 2, 4, 7; cf.:nonnumquam interdiu, saepius noctu,
Caes. B. G. 1, 8 fin.:noctu ambulabat in publico Themistocles,
Cic. Tusc. 4, 19, 44:noctu ad oppidum respicientes,
id. Div. 1, 32, 69; id. Fam. 14, 7, 1:noctu Jugurthae milites introducit,
Sall. J. 12, 4:noctu profugere,
id. ib. 106, 2:dum noctu stertit,
Hor. Ep. 2, 2, 27:noctu litigare,
Juv. 6, 35; 605; 14, 306.—Form nox (cf. pernox, and the Gr. nuktos, only ante-class.): SI NOX FVRTVM FACTVM SIT, Fragm. XII. Tab. ap. Macr. S. 1, 4 med.:hinc media remis Palinurum pervenio nox,
Lucil. Sat. 3, 22: quin tu hic manes? Arg. Nox si voles manebo, Plaut. As. 3, 3, 7 Ussing (al. mox); cf. id. Trin. 4, 2, 22 Brix, Krit. Anh. and Ritschl, ed. 2: si luci, si nox, si mox, si jam data sit frux, Enn. ap. Prisc. p. 724 P. (Ann. v. 412 Vahl.); cf. Gell. 12, 1. -
25 Nox
nox, noctis (collat. form of the abl. noctu; v. in the foll.: nox, adverb. for nocte; v. fin.), f. (once masc. in Cato; v. infra, I.) [Sanscr. nak, naktis, night; Gr. nux; Germ. Nacht; Engl. night; from root naç; cf. neco, nekus], night.I.Lit.: hinc nox processit stellis ardentibus apta, Enn. ap. Macr. S. 6, 1 (Ann. v. 343 Vahl.):(β).ipsa umbra terrae soli officiens noctem efficit,
Cic. N. D. 2, 19, 49:negat ullum esse cibum tam gravem, quin is die et nocte concoquatur,
in a day and a night, in twenty-four hours, id. ib. 2, 9, 24 (v. dies, I. B. 2.):quod serenā nocte subito candens et plena luna defecisset,
id. Rep. 1, 15, 23:dinumerationibus noctium ac dierum,
id. ib. 3, 2, 3:Milo mediā nocte in campum venit,
id. Att. 4, 3, 4:omni nocte dieque,
Juv. 3, 105:de nocte,
by night, Cic. Mur. 33, 69:multā de nocte profectus est,
late at night, id. Att. 7, 4, 2; and:vigilare de nocte,
id. Mur. 9, 22 (v. de, I. B. 2.):multā nocte veni ad Pompeium,
id. Q. Fr. 2, 9, 2:qui ad multam noctem vigilāssem,
id. Rep. 6, 10, 10:ad multam noctem pugnatum est,
Caes. B. G. 1, 26:sub noctem naves solvit,
id. B. C. 1, 28:noctes et dies urgeri,
night and day, Cic. de Or. 1, 61, 260; cf.:qui (scrupulus) se dies noctesque stimulat,
id. Rosc. Am. 2, 6 et saep. (v. dies, I. B. 2.):concubiā nocte visum esse in somnis ei, etc.,
id. Div. 1, 27, 57 (v. concubius).—Abl. noctu: hac noctu filo pendebit Etruria tota, Enn. ap. Macr. S. 1, 4 (Ann. v. 153 Vahl.); so,2.hac noctu,
Plaut. Am. 1, 1. 116:noctu hac,
id. Mil. 2, 4, 28: noctu concubiā, Enn. ap. Macr. S. 1, 4 (Ann. v. 169 Vahl.):senatus de noctu convenire, noctu multā domum dimitti, Quadrig. ib.: ergo noctu futura, cum media esse coeperit, auspicium Saturnaliorum erit,
Macr. S. 1, 4 fin. —Once masc. (as in cum primo lucu;v. lux): in sereno noctu,
Cato, R. R. 156, 3.—In partic., personified: Nox, the goddess of Night, the sister of Erebus, and by him the mother of Æther and Hemera, Cic. N. D. 2, 17, 44; Hyg. Fab. prooem.; Verg. A. 5, 721; Serv. Verg. A. 6, 250; Tib. 2, 1, 87; 3, 4 17; Ov. F. 1, 455; Val. Fl. 3, 211; Stat. Th. 2, 59 et saep.—B.Transf.1.That which takes place or is done at night, nightdoings, night-work ( poet. and in post-class. prose):2.omnis et insanā semita nocte sonat,
nocturnal noise, a revelling by night, Prop. 5, 8, 60; Val. Fl. 2, 219.—Hence, Noctes Atticae, the title of a work of Gellius, which he wrote at Athens by night, Gell. praef.—Sleep, a dream ( poet.): pectore noctem Accipit, [p. 1221] Verg. A. 4, 530:3.talia vociferans noctem exturbabat,
Stat. Th. 10, 219:abrupere oculi noctem,
id. ib. 9, 599; Sil. 3, 216.—In mal. part., Plaut. Trin. 2, 1, 21; id. As. 1, 3, 42; Cic. Att. 1, 16, 5; Hor. Epod. 15, 13; Stat. Th. 1, 69; Just. 12, 3 et saep.; cf.:4.nox vidua,
Cat. 6, 7; Ov. H. 19, 69.—Death ( poet.):5.omnes una manet nox,
Hor. C. 1, 28, 15:jam te premet nox fabulaeque Manes,
id. ib. 1, 4, 16:in aeternam clauduntur lumina noctem,
Verg. A. 10, 746.—Darkness, obscurity, the gloom of tempest:6.quae lucem eriperet et quasi noctem quandam rebus offunderet,
Cic. N. D. 1, 3, 6:carcer infernus et perpetuā nocte oppressa regio,
Sen. Ep. 82, 16:taetrā nimborum nocte coörtā,
Lucr. 4, 172:imber Noctem hiememque ferens,
Verg. A. 3, 194:venturam melius praesagit navita noctem,
Prop. 4, 10, 5 (mortem, Müll.).—Hence, poet., of clouds of missiles, Luc. 7, 520; Val. Fl. 7, 598:veteris sub nocte cupressi,
the shadow, id. 1, 774.—Blindness:7.perpetuāque trahens inopem sub nocte senectam Phineus,
Ov. M. 7, 2: ego vero non video, nox oboritur, Sen. ap. Quint. 9, 2, 43: vultus perpetuā nocte coöpertus, Ps.-Quint. Decl. 1, 6. —The shades below, the infernal regions:II.descendere nocti,
Sil. 13, 708:noctis arbiter,
i. e. Pluto, Claud. Rapt. Pros. 1, 55.—Trop.A.Darkness, confusion, gloomy condition:B.doleo me in hanc rei publicae noctem incidisse,
Cic. Brut. 96, 330; cf.:rei publicae offusa sempiterna nox esset,
id. Rosc. Am. 32, 91:nox ingens scelerum,
Luc. 7, 571.—Mental darkness, ignorance ( poet.):2.quantum mortalia pectora caecae Noctis habent,
Ov. M. 6, 472.—Obscurity, unintelligibility:(α).mei versus aliquantum noctis habebunt,
Ov. Ib. 63.— Hence, adv.: nocte, noctū (cf. diu), and nox, in the night, at night, by night.Form nocte (rare but class.):(β).luce noctem, nocte lucem exspectatis,
Auct. Her. 4, 36, 48:in campum nocte venire,
Cic. Att. 4, 3, 4 (shortly after:in Comitium Milo de nocte venit): nec discernatur, interdiu nocte pugnent,
Liv. 8, 34 fin.; so id. 21, 32, 10; cf.:nec nocte nec interdiu,
id. 1, 47; Juv. 3, 127, 198:velut nocte in ignotis locis errans,
Quint. 7 prol. 3.—Form noctu (so most freq.): ob Romam noctu legiones ducere coepit, Enn. ap. Paul. ex Fest. p. 179 Müll. (Ann. v. 295 Vahl.):(γ).noctuque et diu,
Plaut. Cas. 4, 4, 5; so, noctu diuque, Titin. and Sall. Hist. Fragm. ap. Charis. p. 185 P.; cf.: nec noctu nec diu, Plaut. Fragm. ap. Non. 98, 27:continuum diu noctuque iter properabant,
Tac. A. 15, 12 fin.:quā horā, noctu an interdiu,
Auct. Her. 2, 4, 7; cf.:nonnumquam interdiu, saepius noctu,
Caes. B. G. 1, 8 fin.:noctu ambulabat in publico Themistocles,
Cic. Tusc. 4, 19, 44:noctu ad oppidum respicientes,
id. Div. 1, 32, 69; id. Fam. 14, 7, 1:noctu Jugurthae milites introducit,
Sall. J. 12, 4:noctu profugere,
id. ib. 106, 2:dum noctu stertit,
Hor. Ep. 2, 2, 27:noctu litigare,
Juv. 6, 35; 605; 14, 306.—Form nox (cf. pernox, and the Gr. nuktos, only ante-class.): SI NOX FVRTVM FACTVM SIT, Fragm. XII. Tab. ap. Macr. S. 1, 4 med.:hinc media remis Palinurum pervenio nox,
Lucil. Sat. 3, 22: quin tu hic manes? Arg. Nox si voles manebo, Plaut. As. 3, 3, 7 Ussing (al. mox); cf. id. Trin. 4, 2, 22 Brix, Krit. Anh. and Ritschl, ed. 2: si luci, si nox, si mox, si jam data sit frux, Enn. ap. Prisc. p. 724 P. (Ann. v. 412 Vahl.); cf. Gell. 12, 1. -
26 nox
nox, noctis (collat. form of the abl. noctu; v. in the foll.: nox, adverb. for nocte; v. fin.), f. (once masc. in Cato; v. infra, I.) [Sanscr. nak, naktis, night; Gr. nux; Germ. Nacht; Engl. night; from root naç; cf. neco, nekus], night.I.Lit.: hinc nox processit stellis ardentibus apta, Enn. ap. Macr. S. 6, 1 (Ann. v. 343 Vahl.):(β).ipsa umbra terrae soli officiens noctem efficit,
Cic. N. D. 2, 19, 49:negat ullum esse cibum tam gravem, quin is die et nocte concoquatur,
in a day and a night, in twenty-four hours, id. ib. 2, 9, 24 (v. dies, I. B. 2.):quod serenā nocte subito candens et plena luna defecisset,
id. Rep. 1, 15, 23:dinumerationibus noctium ac dierum,
id. ib. 3, 2, 3:Milo mediā nocte in campum venit,
id. Att. 4, 3, 4:omni nocte dieque,
Juv. 3, 105:de nocte,
by night, Cic. Mur. 33, 69:multā de nocte profectus est,
late at night, id. Att. 7, 4, 2; and:vigilare de nocte,
id. Mur. 9, 22 (v. de, I. B. 2.):multā nocte veni ad Pompeium,
id. Q. Fr. 2, 9, 2:qui ad multam noctem vigilāssem,
id. Rep. 6, 10, 10:ad multam noctem pugnatum est,
Caes. B. G. 1, 26:sub noctem naves solvit,
id. B. C. 1, 28:noctes et dies urgeri,
night and day, Cic. de Or. 1, 61, 260; cf.:qui (scrupulus) se dies noctesque stimulat,
id. Rosc. Am. 2, 6 et saep. (v. dies, I. B. 2.):concubiā nocte visum esse in somnis ei, etc.,
id. Div. 1, 27, 57 (v. concubius).—Abl. noctu: hac noctu filo pendebit Etruria tota, Enn. ap. Macr. S. 1, 4 (Ann. v. 153 Vahl.); so,2.hac noctu,
Plaut. Am. 1, 1. 116:noctu hac,
id. Mil. 2, 4, 28: noctu concubiā, Enn. ap. Macr. S. 1, 4 (Ann. v. 169 Vahl.):senatus de noctu convenire, noctu multā domum dimitti, Quadrig. ib.: ergo noctu futura, cum media esse coeperit, auspicium Saturnaliorum erit,
Macr. S. 1, 4 fin. —Once masc. (as in cum primo lucu;v. lux): in sereno noctu,
Cato, R. R. 156, 3.—In partic., personified: Nox, the goddess of Night, the sister of Erebus, and by him the mother of Æther and Hemera, Cic. N. D. 2, 17, 44; Hyg. Fab. prooem.; Verg. A. 5, 721; Serv. Verg. A. 6, 250; Tib. 2, 1, 87; 3, 4 17; Ov. F. 1, 455; Val. Fl. 3, 211; Stat. Th. 2, 59 et saep.—B.Transf.1.That which takes place or is done at night, nightdoings, night-work ( poet. and in post-class. prose):2.omnis et insanā semita nocte sonat,
nocturnal noise, a revelling by night, Prop. 5, 8, 60; Val. Fl. 2, 219.—Hence, Noctes Atticae, the title of a work of Gellius, which he wrote at Athens by night, Gell. praef.—Sleep, a dream ( poet.): pectore noctem Accipit, [p. 1221] Verg. A. 4, 530:3.talia vociferans noctem exturbabat,
Stat. Th. 10, 219:abrupere oculi noctem,
id. ib. 9, 599; Sil. 3, 216.—In mal. part., Plaut. Trin. 2, 1, 21; id. As. 1, 3, 42; Cic. Att. 1, 16, 5; Hor. Epod. 15, 13; Stat. Th. 1, 69; Just. 12, 3 et saep.; cf.:4.nox vidua,
Cat. 6, 7; Ov. H. 19, 69.—Death ( poet.):5.omnes una manet nox,
Hor. C. 1, 28, 15:jam te premet nox fabulaeque Manes,
id. ib. 1, 4, 16:in aeternam clauduntur lumina noctem,
Verg. A. 10, 746.—Darkness, obscurity, the gloom of tempest:6.quae lucem eriperet et quasi noctem quandam rebus offunderet,
Cic. N. D. 1, 3, 6:carcer infernus et perpetuā nocte oppressa regio,
Sen. Ep. 82, 16:taetrā nimborum nocte coörtā,
Lucr. 4, 172:imber Noctem hiememque ferens,
Verg. A. 3, 194:venturam melius praesagit navita noctem,
Prop. 4, 10, 5 (mortem, Müll.).—Hence, poet., of clouds of missiles, Luc. 7, 520; Val. Fl. 7, 598:veteris sub nocte cupressi,
the shadow, id. 1, 774.—Blindness:7.perpetuāque trahens inopem sub nocte senectam Phineus,
Ov. M. 7, 2: ego vero non video, nox oboritur, Sen. ap. Quint. 9, 2, 43: vultus perpetuā nocte coöpertus, Ps.-Quint. Decl. 1, 6. —The shades below, the infernal regions:II.descendere nocti,
Sil. 13, 708:noctis arbiter,
i. e. Pluto, Claud. Rapt. Pros. 1, 55.—Trop.A.Darkness, confusion, gloomy condition:B.doleo me in hanc rei publicae noctem incidisse,
Cic. Brut. 96, 330; cf.:rei publicae offusa sempiterna nox esset,
id. Rosc. Am. 32, 91:nox ingens scelerum,
Luc. 7, 571.—Mental darkness, ignorance ( poet.):2.quantum mortalia pectora caecae Noctis habent,
Ov. M. 6, 472.—Obscurity, unintelligibility:(α).mei versus aliquantum noctis habebunt,
Ov. Ib. 63.— Hence, adv.: nocte, noctū (cf. diu), and nox, in the night, at night, by night.Form nocte (rare but class.):(β).luce noctem, nocte lucem exspectatis,
Auct. Her. 4, 36, 48:in campum nocte venire,
Cic. Att. 4, 3, 4 (shortly after:in Comitium Milo de nocte venit): nec discernatur, interdiu nocte pugnent,
Liv. 8, 34 fin.; so id. 21, 32, 10; cf.:nec nocte nec interdiu,
id. 1, 47; Juv. 3, 127, 198:velut nocte in ignotis locis errans,
Quint. 7 prol. 3.—Form noctu (so most freq.): ob Romam noctu legiones ducere coepit, Enn. ap. Paul. ex Fest. p. 179 Müll. (Ann. v. 295 Vahl.):(γ).noctuque et diu,
Plaut. Cas. 4, 4, 5; so, noctu diuque, Titin. and Sall. Hist. Fragm. ap. Charis. p. 185 P.; cf.: nec noctu nec diu, Plaut. Fragm. ap. Non. 98, 27:continuum diu noctuque iter properabant,
Tac. A. 15, 12 fin.:quā horā, noctu an interdiu,
Auct. Her. 2, 4, 7; cf.:nonnumquam interdiu, saepius noctu,
Caes. B. G. 1, 8 fin.:noctu ambulabat in publico Themistocles,
Cic. Tusc. 4, 19, 44:noctu ad oppidum respicientes,
id. Div. 1, 32, 69; id. Fam. 14, 7, 1:noctu Jugurthae milites introducit,
Sall. J. 12, 4:noctu profugere,
id. ib. 106, 2:dum noctu stertit,
Hor. Ep. 2, 2, 27:noctu litigare,
Juv. 6, 35; 605; 14, 306.—Form nox (cf. pernox, and the Gr. nuktos, only ante-class.): SI NOX FVRTVM FACTVM SIT, Fragm. XII. Tab. ap. Macr. S. 1, 4 med.:hinc media remis Palinurum pervenio nox,
Lucil. Sat. 3, 22: quin tu hic manes? Arg. Nox si voles manebo, Plaut. As. 3, 3, 7 Ussing (al. mox); cf. id. Trin. 4, 2, 22 Brix, Krit. Anh. and Ritschl, ed. 2: si luci, si nox, si mox, si jam data sit frux, Enn. ap. Prisc. p. 724 P. (Ann. v. 412 Vahl.); cf. Gell. 12, 1. -
27 validus
vălĭdus, a, um, adj. [valeo], strong, stout, able, powerful, robust, vigorous (mostly poet. and in post-Aug. prose; not in Cæs.; very rare in Cic.; cf. valens).I.Lit.A.In gen.:B.quasi incudem me homines octo validi caedant,
Plaut. Am. 1, 1, 7:quantus et quam validus est,
id. ib. 1, 1, 143:lictores,
id. As. 3, 2, 29:videmus ea, quae terra gignit, corticibus et radicibus valida servari,
Cic. Fin. 5, 11, 33:legiones,
Lucr. 5, 1228:leo,
id. 5, 985; 5, 1310:tauri,
Ov. M. 7, 538; 9, 186:lacerti,
Lucr. 4, 829; Ov. M. 9, 223:vires,
Verg. A. 2, 50:robur pectoris,
Ov. Tr. 5, 12, 11:validissima forma,
Quint. 12, 10, 5:ventus,
Lucr. 6, 137; 3, 509:aestus,
id. 1, 300:fulmen,
id. 6, 228:flumen,
id. 1, 291:pontes,
id. 1, 285:turres,
id. 5, 1440:tormenta,
id. 6, 329:bipennis,
Verg. G. 4, 331:urbs valida muris,
Liv. 1, 15, 4:validiores munitiones,
id. 36, 17, 4; 24, 37:praesidia,
id. 44, 35:robustis apta materia validissima est,
the strongest, most nourishing food, Cels. 2, 18 fin. (cf. valens, A.):ptisanae usus validissimus saluberrimusque,
Plin. 18, 7, 15, § 74.—With inf.:pondus sustinere valida abies,
Plin. 16, 42, 81, § 222:(canis) validus servare gregem,
Claud. in Eutrop. 1, 34.—In partic.1.Well in body, in good health, sound, healthy:2.salvus atque validus,
Ter. Hec. 3, 5, 7:jamne isti abierunt, Qui me vi cogunt, ut validus insaniam?
of sound body, Plaut. Men. 5, 3, 2:si, ut spero, te validum videro,
Cic. Fam. 16, 4, 3:validus male filius,
i. e. sickly, Hor. S. 2, 5, 45:necdum ex morbo satis validus,
Liv. 3, 13, 2:color validus,
healthy complexion, Plin. 20, 5, 20, § 42.—Of medicines, strong, powerful, active, efficacious:II.medicamen,
Ov. M. 15, 533; 7, 262:sucus,
id. ib. 7, 316:venenum,
id. ib. 7, 123; Tac. A. 13, 15 fin.:validissima faex aceti contra cerastas,
Plin. 23, 2, 32, § 67.—Trop., strong, mighty, powerful, effective:A.Jovi opulento, incluto... valido viripotenti,
Plaut. Pers. 2, 3, 1:aevi leges,
Lucr. 5, 58:valida urbs et potens,
Cic. Rep. 2, 2, 4:fama validissima,
Tac. A. 13, 8:ducibus validiorem quam exercitu rem Romanam esse,
Liv. 2, 39, 2:delecti, quibus corpus annis infirmum, ingenium sapientiā validum erat,
Sall. C. 6, 6:mente minus validus quam corpore toto,
Hor. Ep. 1, 8, 7:quam sit ingenio validus,
Quint. 10, 1, 62:opibus, ingenio validus,
Tac. H. 1, 57:vir gratiā et facundiā validus,
Plin. Ep. 3, 9, 12:Tiberius spernendis rumoribus validus,
Tac. A. 3, 10; 4, 37:auctor validissimus mittendi secretos nuntios,
id. ib. 6, 31:ad Caesaris amicitiam validus,
id. ib. 6, 8:adversus consentientis nec regem quemquam satis validum nec tyrannum fore,
Liv. 34, 49, 9:cum validae tum breves vibrantesque sententiae,
Quint. 10, 1, 60:validissimum genus (dicendi),
id. 12, 10, 63. —With gen.:orandi validus,
Tac. A. 4, 21:colonia virium et opum,
id. H. 2, 19:aevi,
Aur. Vict. Caes. 16 fin. —Hence, advv.vălĭdē, strongly, stoutly, vehemently, mightily, powerfully, exceedingly, very, etc. (not in Cic. or Cæs.):* 2.ut valide tonuit!
Plaut. Am. 5, 1, 10:quam valide tonuit,
id. ib. 5, 1, 78:fluctuat valide mare,
id. Rud. 2, 1, 14:ne tua vox valide valet!
id. Pers. 3, 3, 22:vostra latera loris faciam valide varia uti sint,
id. Ps. 1, 2, 12:amare valide coepi hinc meretricem,
id. Merc. prol. 42; [p. 1956] 48.— Comp.:validius clamare,
Phaedr. 3, 16, 6:quo me validius cruciaret,
Quint. 6, praef. §8: quanto validius bonos inhibet pudor quam metus,
id. 9, 2, 76:utros peccare validius putem,
id. 10, 3, 12:abrogant fidem validius,
Plin. 28, 2, 4, § 20:poëtae sunt molesti validius,
Phaedr. 4, epil. 9.— Sup.: validissime alicui favere, Cael. ap. Cic. Fam. 8, 2, 1:cupere,
Plin. Ep. 9, 35, 1; 3, 15, 2.—As a reply in the affirmative, certainly, by all means, to be sure: Ca. Legirupa. Ba. Valide. Ps. Pernicies adulescentum. Ba. Acerrime, etc., Plaut. Ps. 1, 3, 130; cf. v. 110.—B.In a contr. form, valdē, an intens. adv., strongly, vehemently, energetically, vigorously, intensely, very, very much, exceedingly (freq. and class.; cf.: graviter, multo, bene, magnopere, etc.).(α).With verbs: quidquid volt, valde volt, Caes. ap. Cic. Att. 14, 1, 2:(β).nunc inhibere illud tuum, quod valde mihi arriserat, vehementer displicet,
Cic. Att. 13, 21, 3:epistula tua, quae me valde levavit,
id. ib. 4, 7, 1:de Vergilii parte valde probo,
id. ib. 13, 26, 1:alicui valde interdicere, ut, etc.,
id. Rep. 1, 39, 61:non valde moveri,
id. ib.:hos sermones... lacessivi numquam, sed non valde repressi,
id. Fam. 3, 8, 7:litteras tuas valde exspecto,
id. ib. 16, 19:ille se profecisse sciat, cui Cicero valde placebit,
Quint. 10, 1, 112.—Strengthened by nimis:tu vero eum nec nimis valde umquam nec nimis saepe laudaveris,
Cic. Leg. 3, 1, 1.—By tam:hoc est in vitio, dissolutionem naturae tam valde perhorrescere,
Cic. Fin. 5, 11, 31:nil mihi tam valde placeat, quod, etc.,
Cat. 68, 77:quem tam diu tamque valde timuissent,
Nep. Eum. 11, 2:de remedio non tam valde laboro,
Petr. 17.—By quam:vosmet videte, quam mihi valde placuerit,
Plaut. Merc. prol. 103:quam valde universi admurmuraverint,
Cic. Verr. 2, 5, 16, § 41: significare quam valde probetis ea, quae, etc., Caes. ap. Cic. Att. 9, 7, C, 1.—With adjectives:(γ).magistratus valde lenes et remissi,
Cic. Rep. 1, 43, 66:aetas valde longa,
id. ib. 1, 37, 58:exspectatio valde magna,
id. Fam. 15, 17, 3:cui me praeripere desponsam laudem, valde est iniquum,
id. Har. Resp. 3, 6:homo et acutus, ut Poenus, et valde studiosus ac diligens,
id. Ac. 2, 31, 98:mala valde est Bestia,
Cat. 69, 7:quoties verbum verbo aut non dissimile valde quaeritur,
Quint. 9, 3, 75.—With tam:quasi vero quicquam sit tam valde, quam nihil sapere, vulgare,
Cic. Div. 2, 39, 81.—With quam: nam suos valde quam paucos habet, Brut. ap. Cic. Fam. 11, 13, 3.—With adverbs: insanum valde uterque deamat, Plaut. Fragm. ap. Non. 127, 26:b.valde vehementer et libere dicere,
Cic. Att. 14, 1, 2:illud valde graviter tulerunt,
id. ib. 1, 17, 8:rem valde bene gerere,
id. Fam. 1, 8, 7:valde multum,
id. Q. Fr. 3, 9, 9.—Comp. (rare; cf.c.valide, supra): novit me valdius ipso,
Hor. Ep. 1, 9, 6:valdius oblectat populum,
id. A. P. 321.—Sup.:* 2.quos valdissime diligunt,
Sen. Brev. Vit. 8, 4.—As a strongly confirmative reply, yes, certainly: Ca. Meam tu amicam vendidisti? Ba. Valde, viginti minis, Plaut. Ps. 1, 3, 110. -
28 certus
certus, a, um, PAdi. m. Compar. u. Superl. (cerno), geschieden, I) eig., getrennt, pondera, Cato r. r. 13, 3 (Keil liest cetera). – II) übtr., entschieden, A) dem Entschlusse nach, 1) v. Entschlusse selbst, si istuc ita certum est tibi, Ter.: certum est tibi istuc? He. non moriri certius, Plaut.: quando id certum atque obstinatum est, Liv.: certum est mihi consilium u. certa (mihi) res est m. Infin., es ist beschlossene Sache, Plaut. u. Ter. (s. Ussing Plaut. Amph. 698. Brix Plaut. trin. 270): ebenso certa est sententia Turno m. Infin., Verg. Aen. 10, 240. – u. (mihi) certum est, es ist (bei mir) entschieden, es ist fest beschlossen, es ist mein (dein usw.) fester Entschluß, -Wille, auch verb. certum est deliberatumque, certum atque decretum est m. Infin., omnia experiri certum est prius quam pereo, Ter.: sibi certum esse a iudiciis causisque discedere, Cic.: certum est deliberatumque quae ad causam pertinere arbitror omnia dicere, Cic.: certum atque decretum est non dare signum, Liv.: u. im Compar., mihi autem abiurare certius est quam dependere, Cic.: im Superl., quin certissimumst mepte potius fieri servom, quam te umquam emittam manu, Plaut. Men. 1058. – m. Acc. u. Infin., Enn. ann. 206. Turpil. com. 180. – absol., certumne est tibi? Ly. certum, Plaut.: certum est, ibo ad medicum, Plaut. – 2) übtr., v. d. Pers., entschieden, entschlossen zu etw. (s. Nipperd. Tac. ann. 12, 66), a) m. Infin., certus mori, Verg.: Caesar certus procul urbe degere, Tac. – b) m. an u. Konj., nec sat certa diu patriis an cederet armis, Sil. 9, 480. – c) m. Genet., certus eundi, Verg. (u. so nimium es certus eundi, Ov.): desciscendi, Tac.: relinquendae vitae, Tac.: fugae, Plin. ep.
B) dem äußern od. innern Wesen nach entschieden, feststehend, gewiß (Ggstz. incertus), 1) der äußern Beschaffenheit, Zahl, Zeit nach festgestellt, feststehend, festgesetzt, bestimmt, certus ac definitus locus, Cic.: c. fines, Cic.: cursus certi et constantes, Cic.: certa verba, Cic.: certum statumque vectigal, Suet.: c. lucrum, merces, Suet.: c. pretium, Phaedr. – c. numerus, c. summa, Suet. – conviva c., ein stehender, täglicher, Hor.: certa dies (Frist), Cic.: certi dies, Cic.: tempus c., Cic.: certum praefinitumque tempus, Suet.: certo tempore anni, Plin. 7, 65; u. subst. bl. certo anni, Tac. hist. 5, 6. – n. pl. subst., linguae tam certa loquentes, so deutlich u. bestimmt (wie Wenschenstimmen), Ov. met. 5, 296. – zuw. auch, wie das deutsche gewiß, von Ggstdn., deren Vorhandensein bloß als bestimmt angegeben, deren Beschaffenheit aber nicht näher bezeichnet wird od. nicht in Betracht kommt, certi homines, Cic.: habet certos sui studiosos, Cic. – m. quidam u. aliquis verb., certa quaedam et definita lex, Cic.: certae quaedam dicendi leges, Quint.: aliqui compositionis certi pedes, Quint.: u. subst., in his certos aliquos docebit, Quint.
2) der innern Beschaffenheit nach feststehend, gewiß, sicher, fest, zuverlässig, a) v. Lebl.: ventus c., Auct. b. Afr.: bonā et certā tempestate, Cic.: ire ad mortem certo gradu, Sen.: u. certo iactu tela exhaurire, Tac.: u. so c. hasta, Verg.: c. sagitta, sicher treffender, Hor. – certissima populi Romani vectigalia, ganz sicher eingehende, Cic.: c. sensus, Cic.: c. spes, Plaut. u. Hor.: spes consulatus certissima, Cic. – Plur. subst., certa maris, sichere Seefahrt, Tac. hist. 4, 81. – b) v. Pers., deren Gesinnung usw., homo certus, Nep., homo certissimus, Cic.: certi homines, Cic. certus amicus, Plaut. u. Nep.: certus paterfamilias, Cic.: c. accusator, Cic.: certis auctoribus comperisse alqd, Cic.: adversus hostem nec spe nec animo certiorem, Liv.: satis animo certo et confirmato posse in hac causa consistere, Cic. – subst., certī, ōrum, m., sichere, zuverlässige Leute, certos apud latera collocare, Sall. fr.: certos praeficere, Nep.
3) der Erkenntnis u. Überzeugung nach entschieden, ausgemacht, sicher, gewiß, unzweiselhaft, wahr, wirklich (Ggstz. incertus, dubius), a) v. dem, in betreff dessen man entschieden, gewiß ist: α) v. Lebl.: crimen, Cic.: ius, Quint.: argumentum odii certius, Cic.: postremo certior res, Cic.: ad me, obsecro te, ut omnia certa perscribas, Cic.: qui quae affirmant certiora esse dicunt, quam etc., Cic.: scribas ad me, si quid erit certius, Cic.: n. pl. subst., incerta pro certis malle, Sall.: certa amittimus, dum incerta petimus, Plaut.: certa opperiri, Tac. – bes. das neutr. certum (adjekt., subst. u. adverb.) in den Verbindungen: certum est, zB. So. satin hoc certum est? Ge. Certum; hisce oculis egomet vidi, Ter.: m. de u. Abl., cum de altero intellectu certum est, de altero dubium, Quint.: m. folg. Fragesatz, id parum certum est solamne an ab omnibus cisalpinorum Gallorum populis adiutam, Liv.: nec quid agam certum est, Ter.: est certum quid respondeam, Cic.: certum est quid e lege censoria debeant (geben müssen), Cic. – hoc certo certius est, Ulp. dig.: nihil invenies magis hoc certo certius, Plaut.: certo certius est m. folg. Acc. u. Infin., Ulp. dig. – u. alqd certi est, zB. neque tanto spatio certi quid esset explorari poterat, Caes.: si quicquam humanorum certi est, Liv.: m. folg. indir. Fragesatz, nihil certi est, cuius populi ea classis fuerit, Liv. – u. certum scio (Ggstz. certum nescio), ich weiß es als etwas Gewisses, od. ich weiß etwas Gewisses, cesso hinc ire intro ut hoc quam primum, quicquid est, certum sciam, Ter.: cum certum sciam, faciam te paulo ante certiorem, Cic.: Da. Quoad exspectatis vostrum? Ce. Non certum scio, Ter.: m. de u. Abl., ibo intro de cognitione ut certum sciam, Ter.: de Oropo opinor, sed certum nescio, Cic.: m. folg. Acc. u. Infin., oculos tuos, certum scio, ingens animi opus intueri nequivisse, Val. Max.: od. m. folg. indir. Fragesatz, qui sermo fuerit et quid actum sit, scribam ad te, cum certum sciam, Cic.: quam diu affutura sint, certum sciri nullo modo potest, Cic. – certum habeo, ich habe als ein Gewisses, habe Gewißheit, weiß als gewiß, sed certum non habeo, Cic.: m. Acc., neque tamen id ipsum c. habeo, Cic.: m. folg. Acc. u. Infin., certum habeo te imprudentiā labi, Liv.: m. folg. indir. Fragesatz, hiemem credo prohibuisse, quominus de te certum haberemus, quid ageres maximeque ubi esses, Cic. – certum affirmo m. folg. Acc. u. Infin., Liv. 3, 23, 7. – certum inveniri non potest m. folg. Fragesatz m. ne (enklit.)... an, Caes. b. c. 1, 25, 3. – certum cognosco, Auct. b. Alex. 53, 3. – certum comperio m. folg. Acc. u. Infin., Auct. b. Hisp. 22, 4. – non certum traditur m. folg. Fragesatz, Liv. 2, 8, 8. – certum respondeo, Cic. Acad. 2, 29, 92. – pro certo scio m. folg. indir. Fragesatz, quid rei esset nemo satis pro certo scire, Liv. – pro certo habeo, ich halte für gewiß, m. Acc., illa pro certo habenda, in quibus non dissentiunt, Liv.: m. folg. Acc. u. Infin., Mummium fuisse ad Corinthum pro certo habeo, Cic.: pro certo habetote vos de omnibus coniuratis decernere, Sall.: m. de u. Abl., quoniam de adventu Caesaris pro certo habebamus, Mat. in Cic. ep. – pro certo puto, ZB. hoc pro certo putamus, Mat. in Cic. ep. – pro certo nego alqd, zB. posthac omnia, quae certa non erunt, pro certo negato, Cic. – pro certo polliceor m. allg. Acc. Pronom. u. folg. Acc. u. Infin., pro certo polliceor hoc vobis atque confirmo, me esse perfecturum etc., Cic. – pro certo dico m. Acc., nihil, quod pro certo dicere audeam, Cic.: pro certone tu istaec dicis? Ter.: m. folg. Acc. u. Infin., nec enim hunc ipsum mundum pro certo rotundum esse dicitis, Cic. - pro certo affirmo m. Acc., quis enim rem tam veterem pro certo affirmet? Liv.: m. folg. indir. Fragesatz, Romanorum sociorumque quot caesa in eo proelio milia sint, quis pro certo affirmet? Liv. – pro certo pono alqd, Liv. 23, 6, 8. – pro certo creditur m. folg. Nom. u. Infin., s. Sall. Cat. 15, 2. – pro certo esse, zB. cum id coeperit esse pro certo, Quint. 5, 12, 2. – ad certum redigere, zur Gewißheit bringen, m. Acc., et si id ante dubium fuerit, legatorum paulo ante verba ad certum redegisse, Liv.: m. folg. indir. Fragesatz, donec ad certum redigatur, vanusne hic timor noster an verus fuerit, Liv. – certum oder certius facere alci, jmdm. über etwas Aufklärung geben, m. Acc., Plaut. Men. 242: m. folg. indir. Fragesatz, Plaut. Pseud. 598; Men. 763. – certum wie adverb., nondum enim certum constituerat, Cic. Scaur. 34: certum vigilans, wirklich wachend (Ggstz. incertum vigilans), Hor. sat. 2, 5, 100: postmodo quod mi obsit clare certumque locuto, Hor. sat. 2, 6, 27. – β) v. Pers.: certi patres, deren Vaterschaft unzweifelhaft ist, unzweifelhafte (Ggstz. incerti), Cic.: liberi, die einen bestimmten Vater haben, von namhaftem Vater (Ggstz. incerto patre nati), Cic.: deûm certissima proles, Verg.: nebulo certior, Cic.: certissimus gladiator, parricida, matricida, Cic.
b) v. dem, der in betreff einer Sache Gewißheit hat, gewiß, sicher über usw., fest in usw., num quid nunc es certior? Plaut.: hoc tamen ipso debueram scripto certior esse tuo, Ov.: iam certo certior contendit ad ipsam praesidis domum, Apul. met. 10, 28. – m. Genet., certus consilii, Sen. u. Tac.: certus eventūs, exitii, spei, Tac.: damnationis, Suet. – m. de u. Abl., certus de sua genitura, Suet. Vesp. 25. – m. solg. Acc. u. Infin., certi sumus perisse omnia, Cic. ad Att. 2, 19, 5: certi sumus non ignorare te, quid ›vena‹ appelletur, Gell. 18, 10, 5. – dah. certiorem esse ex alqo, sich durch jmd. vergewissert haben, m. folg. indir. Fragesatz, quanta sit in media clementia Caesaris ira, si nescis, ex me certior esse potes, kannst du an mir erkennen, Ov. ex Pont. 3, 6, 8: fac me, ut sim certus, an recte etc., Gell. 19, 13, 2. – dah. certum facere alqm, jmd. vergewissern = benachrichtigen (s. Lorenz Plaut. Pseud. 16), Plaut., Verg. u. Ov.: m. Genet., alqm consilii sui, Ov.: m. folg. indir. Fragesatz, face me certum, quid tibi sit, Plaut. - in klass. Prosa nur in der Verbdg. certiorem facere alqm, jmd. vergewissern, ihm zu wissen tun, ihn wissen lassen = benachrichtigen, jmdm. anzeigen (ohne od. mit litteris, per litteras, per alqm), facies igitur me certiorem, Cic.: m. Genet., qui certiorem me sui consilii fecit, Cic.: m. de u. Abl., nos de Pilia et Attica certiores faciet, Cic.: de Germanorum discessu per exploratores certiores facti, Caes.: gratum tibi esse, quod crebro certior per me fias de omnibus rebus, Cic.: m. folg. Acc. u. Infin., certiorem te faciunt P. Africanum Carthagine deletā simulacrum Dianae maioribus suis restituisse, Cic.: certiorem facit Datamem tempus esse maiores exercitus parari, Nep.: interim Romā (von Rom aus) per litteras certior factus, provinciam Numidiam Mario datam, Sall.: m. folg. indir. Fragesatz, si non erit, faciam te certiorem, quid egerim, Cic.: velim me facias certiorem proximis litteris vivone patre suo naufragio perierit an mortuo, Cic.: Philotimus non modo nullus venit, sed ne per litteras quidem aut per nuntium certiorem facit me, quid egerit, Cic.: m. folg. Konj., celeriter milites certiores facit (zeigt an = läßt den Befehl zukommen), paulisper intermitterent proelium ac tantum modo tela missa exciperent, Caes. b. G. 3, 5, 3.: m. folg. ne u. Konj., simul visum est, ut te certiorem faceremus, ne quid eius modi, si accidisset, nostro consilio civitates putarent factum, Claud. Quadrig. 3. fr. 41 ( bei Gell. 3, 8. § 8). – u. im Abl. absol., non consulibus certioribus factis, Liv. 45, 21, 4.
-
29 mos
mōs, mōris, m. (vgl. μῶμαι, μῶσθαι), der Wille eines Menschen, I) der Eigenwille, Eigensinn, alieno more od. ex more alīus vivere, Ter.: oboediens fuit mori patris, Plaut.: dominae pervincere mores, den Eigensinn, Prop. – morem alcī gerere, den Willen tun, zu Willen sein, willfahren, Cic. u.a.: morem gerere voluntati alcis, Cic. u. Nep.: morem gerere animo, sein Mütchen kühlen, Ter.: sine me in hac re mihi gerere morem, laß mich gewähren, Ter.: adulescentulo morem gestum oportuit, Ter.
II) der für die Handlungsweise zur Regel gewordene Wille, A) eig., die Sitte, d.i. 1) die Sitte, das Herkommen, die Gewohnheit, der Gebrauch, die Mode, a) übh.: mos antiquus, Cic. u.a.: omnis divinus humanusque mos, Liv.: mos improbus, Plaut.: mores mali, Plaut.: peregrini, Liv. u. Iuven.: mos pravus, Tac., perversus, Cic.: mores prisci, Liv.: mores maiorum, Liv.: mos solitus, Sen.: sollemnis, Liv.: traditus a maioribus mos, Liv.: traditus ab antiquis mos, Hor. u. Liv.: mos vetus, Tac., vetustus, Tac.: mos Romanorum, Macr.: mores vetusti Carthaginiensium, Nep.: mores legesque Lacedaemoniorum, Gell.: mos ritusque sacrorum, Verg.: mos militiae, Dienstvorschrift, Tac.: lavandi mos, das Baden (als Sitte), Augustin. epist. 54, 10. – accommodare suos mores ad ea, Liv.: adumbrare (kopieren) Macedonum morem, Curt.: qui mos cui potius quam consuli magis usurpandus colendusque est (beobachtet und heilig gehalten werden), Plin. pan.: qui gentis mores condiderunt (begründeten), Curt.: constituere (fest ordnen) regni mores, Liv.: pleraque in iure non legibus sed moribus constant, Quint.: corruptis civitatis moribus, Nep.: de more suo decedere, Cic.: deduci ad parentium (Eltern) consuetudinem moremque, Cic.: proxime morem Romanum ordinati, ganz nach röm. Muster, Liv.: eum ultra Romanorum ac mortalium etiam morem curabant, Sall. hist. fr.: esse in more maiorum (v. Gesetzen, Gebräuchen), Cic.: quod in patriis est moribus, nach der Väter Weise, Cic.: quod moris est, Sen.: ut mos est amicorum, Cic.: ut mos fuit Bithyniae regibus, Cic.: ut moris est, Tac.: ut Domitiano moris erat, Tac.: sicuti Pompeio moris erat, Vell. – mos est m. folg. Genet. Gerund., quia mos est ita rogandi, roga, Cic.: u. alci mos est m. folg. Genet. Gerund., quibus peractis morem sibi discedendi fuisse, seien sie allemal auseinander gegangen, Plin. ep. – mos est od. alcis mos est m. folg. Infin., fabam utique ex frugibus referre mos est auspicii causā, Plin.: magorum mos est non humare corpora suorum, Cic.: hic mos erat patrius Academiae, adversari semper omnibus in disputando, Cic.: mos erat civitatis velut publico latrocinio partam praedam dividere, Liv.: quae mos erat praestare defunctis, Sen.: u. alci mos est m. Infin., quibus inter acerrimam saepe pugnam in recentem equum ex fesso transultare mos erat, Liv.: quibus omnia honesta atque inhonesta vendere mos erat, Sall.: virginibus Tyriis mos est gestare pharetram, Verg. – moris est u. alci moris est m. folg. Infin., quod (pomoerium) numquam proferre moris apud antiquos fuit, Sen. de brev. vit. 13, 8: moris quippe tum erat quamquam praesentem (Caesarem) scripto adire, Tac. ann. 4, 39, 1: fuit moris antiqui eos... aut honoribus auf pecuniā ornare, Plin. ep. 3, 21, 3: sciant, quibus moris est inlicita mirari, Tac. Agr. 42: illis moris erat leges, quas ut contrarias prioribus legibus arguebant, aliarum collatione convincere, Plin. ep. 2, 19, 8 (vgl. übh. die Beispielsammlung bei Schwarz Plin. pan. 13, 3 u. 82, 5. Kritz Tac. Germ. 13, 1 u. Tac. Agr. 33, 1 u. 39, 1. Clav. Suet. in v. mos). – mos est m. folg. Acc. u. Infin. Act. od. Pass., mos erat lustrationis sacro peracto decurrere exercitum, Liv. 40, 6, 5: quā (populari oratione) mos est Athenis laudari in contione eos qui sint in proeliis interfecti, Cic. or. 151: in ipso discrimine, quo templa deis immortalibus voveri mos erat, Liv. 10, 42, 7 (u. so Liv. 3, 55, 12; 30, 17, 13; 37, 24, 4): vota, quae in proximum lustrum suscipi mos est, Suet. Aug. 97, 1. – moris est mit Acc. u. Infin. Act. u. Pass., quem semper illi astare moris fuit, *Vell. 2, 40, 3 H.: intra illud tempus, quo elugere virum moris est, Edict. praet. bei Iulian. dig. 3, 2, 1 u. Frgm. Vat. § 320: moris est advocationibus quoque praesides interdicere, Ulp. dig. 48, 19, 9 pr.: moris est ab imperatore ducturo triumphum consules invitari ad cenam, Val. Max. 2, 8, 6. – mos est od. moris est m. folg. ut u. Konj., mos est hominum, ut nolint eundem pluribus rebus excellere, Cic.: negavit moris esse Graecorum, ut in convivio virorum accumberent mulieres, Cic. – moris est m. folg. ne u. Konj., moris erat apud antiquos, ne quis adederet possessiones suas, Schol. Iuven. 1, 95. – fecerat sibi morem (er hatte die S. angenommen) cum tyranno inter paucos ordines circumeundi, Liv.: habebat hoc moris (er hatte es so an der Gewohnheit), quotiens intrasset fidelior amicus, Plin. ep. 1, 12, 7: inducere hoc in mores nostros, Cic.: inducere hunc morem novorum iudiciorum in rem publicam, Cic.: primus hunc morem audiendi induxit Largus Licinius, Plin. ep.: imitari devictarum gentium mores, Curt.: inferre peregrinos mores, Iuven.: quarum (civitatum) mores lapsi ad mollitias pariter sunt immutati cum cantibus, Cic.: hunc morem labefactare conatus, Liv.: si rationum referendarum ius vetus et mos antiquus maneret, Cic.: mutare veterem et quasi avitum gentibus morem novā imperii cupiditate, Iustin.: legi moribusque parendum est, Cic.: alcis aedilitas maxime prosternit mores, Plin.: pervertere vetustos mores Carthaginiensium, Nep.: percrebruerat eā tempestate pravissimus mos, Tac.: quod in morem vetustas vulgi approbatione perduxit, Cic.: mos non placebat m. folg. Acc. u. Infin., Liv. 2, 53, 5: quae in mores recepta sunt, Quint.: disciplinam militarem ad priscos redigere mores, Liv.: reducere intermissum tam diu morem in publicum consulendi, Plin. ep.: post longam intercapedinem reducere morem transvectionis, Suet.: referre antiquum morem, ut etc., Suet.: hunc morem cursus primus Ascanius rettulit, Verg.: et relatus inconditae olim vitae mos, ut omne ius in viribus esset, Sall. fr.: regi neque moribus neque lege aut imperio cuiusquam, Sall.: retinere eum morem, Cic.: in ea epistula non esse solitum morem secutum, Sen.: servare traditum ab antiquis morem, Hor.: morem eum diu servasse, Mela: non inutilem servare morem, Quint.: in quo (iudicio) non mos consuetudoque servata, Cic.: hunc antiquitus morem servare, ut etc., Liv.: solvere traditum a maioribus morem de omnibus senatum consulendi, Liv.: eum morem tenere (festhalten, beobachten), Cic.: hunc morem sacrorum tenere, Verg.: morem suum adhuc tenere (v. Massilia), Mela.: morem traditum (esse) a maioribus, ut etc., Liv.: veterem illam excellentemque prudentiam Graecorum ad nostrum usum moremque transferre, für uns benutzen u. unserer Weise anpassen, Cic.: in Romanos mores transire (Ggstz. intra peregrina exempla manere), Sen.: iam dolor in morem venit meus, schon zur G. ward mein Schm., Ov.: quod iam in morem venerat, ut sine publica auctoritate fieret, Liv. 42, 21, 7: quod tum in morem verterat (als Parenthese), wie das damals schon gewöhnlich war, Tac. – im Abl. od. m. Praepp. zu adverbialen Wendungen, omnium Latine loquentium more, Cic.: more maiorum, Plaut., Cic. u.a.: more institutoque maiorum, Cic.: more hominum, wie gewöhnlich in der Welt, Plaut. u. Ter. (s. Spengel Ter. Andr. 967): more pecorum, Sall. hist. fr.: more pecudum, Curt.: meo, tuo, suo more, Cic.: miro more, Ov.: solito more, Sen. u.a.: usitato more, Cic.: vetusto more, Tac.: vetere apud Germanos more, Tac.: ex od. e more, Verg., Plin. ep., Suet. u.a.: vetere ex more, Tac.: prisco e more, Ov.: ex more Persarum, Nep.: ex aliorum more, Sall.: de more, Verg., Plin. pan. u. Suet.: solito de more, Verg. u. Arnob.: de more rituque priscae religionis, Suet.: contra morem maiorum, Cic. u. Sall.: praeter morem, Ter.: supra morem, Verg.: facinus sine more! Stat. – b) insbes.: α) die Unsitte, das Unwesen, mos partium popularium et factionum, Sall. Iug. 41, 1: omittendus mos hic, quem agitis, Sall. hist. fr. 3, 61, 14 (3, 82, 14): qui mos est in publicum procurrendi et obsidendi vias et viros alienos appellandi? Liv. 34, 2, 9. – β) die (bes. die verderbte) Sitte der Menschen, der Zeit, die (bes. die verderbten) Sitten der Menschen, der Zeit, der (herrschende) Zeitgeist, die Mode, teils m. Genet. saeculi, temporum, wie huius saeculi more, Sen.: saeculi mores, Flor.: mores temporum, Plin. ep. – teils bl. mos, mores, zB. ambitio iam more sancta est, Plaut.: petere honorem pro flagitio more fit, Plaut.: si demutant mores ingenium tuum, Plaut.: mores leges perduxerunt iam in potestatem suam, Plaut.: praesertim cum hi mores tantum iam ad nimiam levitatem et ad ambitionem incubuerint, Cic.: quoniam ita se mores habent, Sall.: ita se habent mores, ut etc., Vell.: novis moribus favere (huldigen), Plin.
2) die Sitte = das Betragen, Benehmen, die Lebensart, Aufführung, a) übh.: qui istic mos est? Ter. heaut. 562. – gew. Plur. mores, die Sitten, das Wesen, Benehmen, der Wandel (Lebenswandel), das Temperament, der Charakter, praefectus morum, Sittenrichter (zu Karthago), Nep.: praefectura morum, Sittenrichteramt (in Rom), Suet.: morum perversitas alcis, Suet.: imitatio morum alienorum, quae ηθοποιΐα dicitur, Quint. – mores commodi, Cic.: dissoluti, Phaedr. u. Eutr.: mores feri immanisque natura, Cic.: alcis mores integri, iusti, religiosi, timidi, perferentes iniuriarum, Cic.: mores nocentissimi, ganz ruchlose, Quint.: mores perditi, Cic.: mores pessimi, Tac.: mores pudici, severi, Plin.: suavissimi, Cic.: varii, ungleicher Wandel, Tac.: sordidum me et incultis moribus aiunt, ungeschlacht, Sall.: o rem minime aptam meis moribus! Cic.: vir probus et morum veterum, Eutr. – abire in avi mores atque instituta, Liv.: astringere disciplinae severitate alcis mores, Quint.: colligere ex vultibus hominum mores, Petron.: compescere mores rabidos, Ov.: pars una philosophiae, quā mores conformari putantur, Cic.: congruere cum alcis moribus et natura, Cic.: hoc vitā et moribus comprobare, Cic.: conveniunt mores, ihr Wesen (Charakter) stimmt überein, Ter.: describere hominum sermones moresque, Cic.: diutius durant exempla quam mores, Strafexempel als der Wandel eines Menschen, Tac.: repente exuere antiquos mores, Liv.: formare novos collegas in suos mores, Liv.: sui cuique mores fingunt fortunam hominibus, Poët. vet. bei Nep.: suis ea (fortuna) cuique fingitur moribus, Poët. vet. bei Cic.: imitari avi mores disciplinamque, Cic.: induere severos, non modo pudicos mores, Plin.: quae res tam repente mutavit mores tuos? Ter.: pellucent mores ex voce atque actione, Quint.: perdere liberorum suorum mores, Quint.: referre alienos mores ad suos, Nep. – v. Temperament, Character der Tiere, mores (equorum) autem laudantur, qui sunt ex placido concitati et ex concitato mollissimi, Colum.: mores huius pecudis (der Stiere) probabiles habentur, qui sunt propiores placidis quam concitatis, sed non inertes, Colum. – b) bes.: α) gute Sitten, gute Aufführung (guter Lebenswandel), gutes Betragen (vgl. Korte Lucan. 1, 161. Hildebr. Apul. apol. 75. p. 592), mores et vitia, Manil.: periere mores, Sen.: quis (= quibus) neque mos neque cultus erat, ohne (durch Gesetz geregelte) Sitte u. Zucht, Verg.: postquam res eorum civibus moribus (Gesittung) agris aucta, Sall. Cat. 6, 3. – euphem., mores meretricis, gefälliges Betragen = Gefälligkeiten, Gunstbezeigungen, Plaut. most. 286. – β) schlechte Sitten, schlechte Aufführung (schlechter Lebenswandel), schlechtes Betragen, si per mores nostros liceret, Tac. hist. 3, 72.
B) übtr.: 1) die Art und Weise, Natur, Beschaffenheit, a) übh.: caeli, Verg.: siderum, Verg.: more, ad morem od. in morem, nach Art, wie, mit folg. Genet., Cic., Verg. u. Quint. – b) Die Art, ein Kleid zu tragen, die Tracht, Mode, eodem ornatu et populum vestiri iubet: quem morem vestis exinde gens universa tenet, Iustin. 1, 2, 3.
2) das Gesetz, die Vorschrift, Regel, mores viris ponere, Verg.: regere populos pacisque imponere morem, Verg. – übtr., v. Lebl., more palaestrae, Hor.: ferrum patitur mores, nimmt Gesetze an, gehorcht, Plin.: sine more furit tempestas, regellos, ohne sich an Gesetze zu binden, unerhört, entsetzlich, Verg.: in morem, regelmäßig, gehörig, Verg.
-
30 dum
**A** - dum, adv.: [st2]1 [-] jusqu'à ce point, maintenant, encore. [st2]2 [-] eh bien! donc! - nihil dum, Cic.: rien encore. - vix dum, Liv.: à peine. - nec dum, Virg.: pas encore. - age dum (agedum): eh bien donc! (dum particule adv. qui se met à la fin de certains mots: nedum...) - qui dum (quidum)...: comment donc... ? **B** - dum, conj.: [ABCU]A - avec l'indicatif (dum avec valeur purement chronologique). [st1]1 [-] pendant que (dum est alors suivi de l'ind. présent). - dum haec geruntur, Caes.: pendant que ces choses se passaient. - dum quaerit escam, margaritam repperit gallus: pendant qu'il cherchait sa nourriture, un coq trouva une perle. [st1]2 [-] dum + ind. prés. ou parf.: en + part. présent, si le sujet des deux prop. est identique. - dum Cyri et Alexandri similis esse voluit, et Crassi et multorum Crassorum inventus est dissimillimus, Cic. Br. 282: en voulant ressembler à Cyrus et à Alexandre, il en vint à ne pas ressembler du tout à Crassus et à beaucoup d'autres Crassus. - dum pauca mancipia retinere vult (voluit), fortunas omnes perdidit, Cic.: en voulant garder quelques esclaves, il perdit toute sa fortune. [st1]3 [-] pendant tout le temps que, tant que. - hoc feci, dum licuit: je l'ai fait, tant que ce fut permis. - vivet Maeonides Tenedos dum stabit et Ide, Ov. A. 1, 15: le poète de Méonie (Homère) vivra tant que se dresseront Ténédos et le mont Ida. [st1]4 [-] dum + ind. futur antérieur (qqf. ind. prés.): jusqu'au moment où, jusqu'à ce que. - exspectate dum rediero: attendez que je revienne. - Tityre, dum redeo, pasce capellas, Virg. B. 9, 23: Tityre, jusqu'à ce que je revienne, fais paître mes chevrettes. [ABCU]B - avec le subjonctif (qui traduit une action envisagée par l’esprit et une intention). [st1]1 [-] jusqu'à ce que. - exspecta dum redeam: attends que je revienne. - Caesar ex eo tempore, dum ad flumen Varum veniatur, se frumentum daturum pollicetur, Caes. B. C. 1, 87, 1: César promet de donner du blé depuis ce moment-là jusqu'à ce qu'on arrive au Var. [st1]2 [-] du moment que, pourvu que (négation ne) - oderint, dum metuant: qu'ils me haïssent, pourvu qu'ils me craignent. - dum ne sit te ditior alter, Hor.: pourvu que personne ne soit plus riche que toi.* * ***A** - dum, adv.: [st2]1 [-] jusqu'à ce point, maintenant, encore. [st2]2 [-] eh bien! donc! - nihil dum, Cic.: rien encore. - vix dum, Liv.: à peine. - nec dum, Virg.: pas encore. - age dum (agedum): eh bien donc! (dum particule adv. qui se met à la fin de certains mots: nedum...) - qui dum (quidum)...: comment donc... ? **B** - dum, conj.: [ABCU]A - avec l'indicatif (dum avec valeur purement chronologique). [st1]1 [-] pendant que (dum est alors suivi de l'ind. présent). - dum haec geruntur, Caes.: pendant que ces choses se passaient. - dum quaerit escam, margaritam repperit gallus: pendant qu'il cherchait sa nourriture, un coq trouva une perle. [st1]2 [-] dum + ind. prés. ou parf.: en + part. présent, si le sujet des deux prop. est identique. - dum Cyri et Alexandri similis esse voluit, et Crassi et multorum Crassorum inventus est dissimillimus, Cic. Br. 282: en voulant ressembler à Cyrus et à Alexandre, il en vint à ne pas ressembler du tout à Crassus et à beaucoup d'autres Crassus. - dum pauca mancipia retinere vult (voluit), fortunas omnes perdidit, Cic.: en voulant garder quelques esclaves, il perdit toute sa fortune. [st1]3 [-] pendant tout le temps que, tant que. - hoc feci, dum licuit: je l'ai fait, tant que ce fut permis. - vivet Maeonides Tenedos dum stabit et Ide, Ov. A. 1, 15: le poète de Méonie (Homère) vivra tant que se dresseront Ténédos et le mont Ida. [st1]4 [-] dum + ind. futur antérieur (qqf. ind. prés.): jusqu'au moment où, jusqu'à ce que. - exspectate dum rediero: attendez que je revienne. - Tityre, dum redeo, pasce capellas, Virg. B. 9, 23: Tityre, jusqu'à ce que je revienne, fais paître mes chevrettes. [ABCU]B - avec le subjonctif (qui traduit une action envisagée par l’esprit et une intention). [st1]1 [-] jusqu'à ce que. - exspecta dum redeam: attends que je revienne. - Caesar ex eo tempore, dum ad flumen Varum veniatur, se frumentum daturum pollicetur, Caes. B. C. 1, 87, 1: César promet de donner du blé depuis ce moment-là jusqu'à ce qu'on arrive au Var. [st1]2 [-] du moment que, pourvu que (négation ne) - oderint, dum metuant: qu'ils me haïssent, pourvu qu'ils me craignent. - dum ne sit te ditior alter, Hor.: pourvu que personne ne soit plus riche que toi.* * *Dum, Aduerbium temporis, varia significat. Virgil. Plin. Quand, Ce pendant que.\Dum, Vsquedum, vel donec: et iungitur his fere verbis, Moror, opperior, expecto. Liuius, Paucos morati dies dum socii venirent. Apres avoir sejourné quelques jours en attendant leurs compaignons, Tant que leurs compaignons veinssent.\Expectat dum hinc denuo abeat. Terent. Tant que.\Expectabo dum veniat. Terent. Jusques à tant qu'il vienne.\Ne expectent dum a Roma legati veniant. Liu. Qu'ils n'attendent point qu'il viennent embassades de Rome.\Tantisper dum. Terentius, Te meum dici tantisper volo, dum quod te dignum est, sacis. Autant, ou Tant de temps que.\Dum ne reducam, turbent, porro quam velint. Terent. Pourveu que.\Tam diu dum. Cic. Tam diu dum forum habuit ornatum. Tant de temps que, etc.\Dum, Quandiu. Plaut. Dum hae consilescunt turbae. Pendant que ceste noise s'appaise.\- aliquo mihi est hinc Ablegandus, dum parit Philumena. Terent. Ce pendant que, Entre temps que.\Dum est tener. Cic. Lors qu'il est tendre.\Dum studeo obsequi tibi, pene illusi vitam filiae. Terent. En mettant peine de te faire service, etc.\Ne expectetis dum exeat. Terent. Ne vous attendez point qu'il sorte hors.\Dum redeo pasce capellas. Virgil. Attendant que je retourne, Pendant que je iray et reviendray.\Delitui, dum vela darent. Virgil. En attendant que.\Dum interea, pro Interea dum. Terent. Dum haec loquimur, interea loci ad macellum vbi venimus, etc. Sur ces entrefaictes, Pendant cela.\Dum, pro Tunc quum. Terent. Dum incipis, grauia sunt. Lors que tu viens à commencer, etc.\Dum, pro Tandiu, vel tantisper dum, aut quandiu. Plaut. Tant que, ou Autant de temps que.\Dum hominum genus erit. Cic. Tant que le monde durera.\Neque dum, pro Et nondum. Cels. Et que point encore.\Nihil dum, id est Nihil adhuc. Cic. Quanquam nihil dum audieramus nec vbi esses, nec, etc. Rien encore.\Dum, Postquam. Martial. Audieris dum grande sophos. Apres que tu, etc.\Dum, pro Quoad. Colum. Paulum aqua maceratur, dum inlentescat. Jusques à tant que, etc.\Dummodo. Liu. Dummodo virum honoratum videret. Pourveu que, etc.\Dum ne. Cic. Sicui adhuc videor segnior fuisse, dum ne tibi videar, non laboro. Pourveu que moyennant que. -
31 pendeo
pendĕo, ēre, pependi - intr. - [st2]1 [-] pendre, être suspendu, être pendu, être pendant, tenir à. [st2]2 [-] être attaché, être affiché, être mis en vente. [st2]3 [-] peser. [st2]4 [-] être suspendu, être attentif. [st2]1 [-] être suspendu, être pendant, être en instance. [st2]5 [-] être en balance, être en suspens, être flottant, être indécis, être irrésolu, être inquiet. [st2]6 [-] dépendre de, reposer sur, être soumis à. - pendere (ab) re: être suspendu à qqch. - pependit in arbore, Cic. Verr. 2.3.23.§ 57: il resta suspendu à l'arbre. - sagittae pendebant ab umero, Cic. Verr. 2, 4, 34, § 74: le carquois pendait à son épaule. - videtis pendere alios ex arbore..., Cic. Verr. 2, 3, 26, § 66: vous voyez certains suspendus à un arbre... - pendebant super ora capilli, Ov. P. 3, 3, 17: ses cheveux tombaient sur son visage. - pendere super, Ov., Hor.: pendre au-dessus de, être suspendu au-dessus de. - pendebat in aere pennis, Ov.: il planait dans les airs. - chlamys apte pendet, Ov.: la chlamyde flotte avec grâce. - tu jam pendebis, Ter.: tu vas être pendu. - venalis pependit Claudius, Suet.: les biens de Claude furent affichés. - pendere ad lanium, Phaedr.: être exposé en vente à l'étal d'un boucher. - pendes in limine, Virg.: tu es arrêté sur le seuil. - cyathus pendet drachmas decem, Plin. 21, 34, 109, § 185: un cyathe pèse dix drachmes. - pendere ab ore alicujus: écouter qqn très attentivement, être suspendu aux lèvres de qqn. - de aliquo pendere: être en suspens, être incertain au sujet de qqn. - pendere exspectatione: être dans l'attente. - pendere animi (animo): être indécis, être inquiet. - ne diutius pendeas, Cic.: pour abréger ton incertitude. - pendemus in animis, Cic. Tusc. 1, 96: nous sommes dans l'anxiété. - ego tecum potius quam animi pendeam, cum a te absim, et de te et de me, Cic. Tusc. 4, 16, 12: moi, je préfère être avec toi que d'être loin de toi anxieux et sur ton sort et sur le mien. - pendere (tenui) filo: *pendre à un fil (ténu)*, être en grand danger, dépendre de peu de chose. - ad senatum remissus diu pependit, tandem absolutus vindicatusque, Plin. Ep. 4, 9, 1: renvoyé devant le sénat, il demeura longtemps dans l'indécision; finalement il fut absous et reconnu innocent. - pendere + inter. ind.: se demander avec anxiété. - tam levi momento mea apud vos fama pendet? Liv. 2, 7, 10: ma renommée pèse si peu à vos yeux? - reos, qui ante quinquennium proximum apud aerarium pependissent, universos discrimine liberavit, Suet. Dom. 9: les accusés qui avaient leur nom affiché depuis plus de cinq ans sur le mur de l'Aerarium (de Saturne), il les mit tous hors de cause. - res aliquo pendet: l'affaire dépend de qqn. - pendere ex arbitrio alicujus, Liv.: être à la merci de qqn. - non aliunde pendere, Cic.: ne dépendre de personne, être indépendant. - pendere ex errore vulgi, Cic.: être esclave des préjugés du vulgaire. - voir pendens* * *pendĕo, ēre, pependi - intr. - [st2]1 [-] pendre, être suspendu, être pendu, être pendant, tenir à. [st2]2 [-] être attaché, être affiché, être mis en vente. [st2]3 [-] peser. [st2]4 [-] être suspendu, être attentif. [st2]1 [-] être suspendu, être pendant, être en instance. [st2]5 [-] être en balance, être en suspens, être flottant, être indécis, être irrésolu, être inquiet. [st2]6 [-] dépendre de, reposer sur, être soumis à. - pendere (ab) re: être suspendu à qqch. - pependit in arbore, Cic. Verr. 2.3.23.§ 57: il resta suspendu à l'arbre. - sagittae pendebant ab umero, Cic. Verr. 2, 4, 34, § 74: le carquois pendait à son épaule. - videtis pendere alios ex arbore..., Cic. Verr. 2, 3, 26, § 66: vous voyez certains suspendus à un arbre... - pendebant super ora capilli, Ov. P. 3, 3, 17: ses cheveux tombaient sur son visage. - pendere super, Ov., Hor.: pendre au-dessus de, être suspendu au-dessus de. - pendebat in aere pennis, Ov.: il planait dans les airs. - chlamys apte pendet, Ov.: la chlamyde flotte avec grâce. - tu jam pendebis, Ter.: tu vas être pendu. - venalis pependit Claudius, Suet.: les biens de Claude furent affichés. - pendere ad lanium, Phaedr.: être exposé en vente à l'étal d'un boucher. - pendes in limine, Virg.: tu es arrêté sur le seuil. - cyathus pendet drachmas decem, Plin. 21, 34, 109, § 185: un cyathe pèse dix drachmes. - pendere ab ore alicujus: écouter qqn très attentivement, être suspendu aux lèvres de qqn. - de aliquo pendere: être en suspens, être incertain au sujet de qqn. - pendere exspectatione: être dans l'attente. - pendere animi (animo): être indécis, être inquiet. - ne diutius pendeas, Cic.: pour abréger ton incertitude. - pendemus in animis, Cic. Tusc. 1, 96: nous sommes dans l'anxiété. - ego tecum potius quam animi pendeam, cum a te absim, et de te et de me, Cic. Tusc. 4, 16, 12: moi, je préfère être avec toi que d'être loin de toi anxieux et sur ton sort et sur le mien. - pendere (tenui) filo: *pendre à un fil (ténu)*, être en grand danger, dépendre de peu de chose. - ad senatum remissus diu pependit, tandem absolutus vindicatusque, Plin. Ep. 4, 9, 1: renvoyé devant le sénat, il demeura longtemps dans l'indécision; finalement il fut absous et reconnu innocent. - pendere + inter. ind.: se demander avec anxiété. - tam levi momento mea apud vos fama pendet? Liv. 2, 7, 10: ma renommée pèse si peu à vos yeux? - reos, qui ante quinquennium proximum apud aerarium pependissent, universos discrimine liberavit, Suet. Dom. 9: les accusés qui avaient leur nom affiché depuis plus de cinq ans sur le mur de l'Aerarium (de Saturne), il les mit tous hors de cause. - res aliquo pendet: l'affaire dépend de qqn. - pendere ex arbitrio alicujus, Liv.: être à la merci de qqn. - non aliunde pendere, Cic.: ne dépendre de personne, être indépendant. - pendere ex errore vulgi, Cic.: être esclave des préjugés du vulgaire. - voir pendens* * *Pendeo, pendes, pependi, pensum, pendere, penult. prod. Terent. Estre pendu.\Fistula pendet de collo. Virg. Est pendue au col.\Pendet et a vestra nostra salute salus. Ouid. Nostre salut depend du vostre.\Respublica pendet e Bruto. Cic. Depend de Brutus.\Pendere ex arbitrio alterius. Liu. Estre subject à la fantasie, ou volunté d'aultruy.\Pendere ex errore imperitae multitudinis. Cic. Suyvre l'opinion, etc.\Cui spes omnis et ratio, et cogitatio pendet ex fortuna. Cic. Qui s'attend à fortune, Qui ha toute son esperance en fortune.\Pendere ex laude. Quintil. Ne cercher que louange.\Non quaero rationes eas, quae ex coniectura pendent. Cic. Qui dependent de conjecture.\Pendere promissis. Cic. S'attendre aux promesses d'aucun.\Pendere spe caeca, atque expectatione obscura. Cic. Estre en une incertaine esperance et attente.\Pendere spe extrema dicitur salus alicuius. Cic. Quand elle ne tient qu'à un filet.\Cyathus pendet per se drachmas decem. Plin. Il poise dix drachmes.\Narrantis coniunx pendet ab ore viri. Ouid. Ha les yeulx fichez au visage de son mari, L'escoute soigneusement.\Pendere. Plaut. Estre suspens et en doubte.\Animus tibi pendet. Terent. Tu es en doubte ou crainte, Tu ne scais que faire.\Pendere animi, pro animo, more antiquo: Id est Dubium esse. Terent. Estre en grand doubte et crainte.\Pendent opera interrupta. Virgil. Demeurent imparfaicts jusques à un temps.\Pendere rei dicuntur. Sueton. Qui demeurent long temps sans estre despeschez. -
32 supplex
supplex, plĭcis qui plie les genoux, qui prie humblement, suppliant. - abl. sing. -ici ou -ice. - nemo supplici vultu, Tac.: personne n'avait le visage suppliant. - supplice voce, Ov. M. 2: d'une voix suppliante. - supplex te ad pedes abiciebas, Cic. Phil. 2, 34, 86: suppliant, tu te prosternais à ses pieds. - avec dat. cum Alcibiades Socrati supplex esset ut... Cic. Tusc. 3: comme Alcibiade suppliait Socrate de... - tam tibi sum supplex, quam tu mihi saepe fuisti, Ov.: je suis avec toi suppliante, autant que tu le fus souvent avec moi. - supplices manus: mains suppliantes. - supplex oliva, Val.-Fla.: rameau d'olivier porté par les suppliants. - supplex, plĭcis, m.: un suppliant. - diu Sisigambis supplicum precibus repugnavit, Curt. 5: longtemps Sisygambis repoussa les prières des suppliants. - supplex vestrae misericordiae, Cic.: celui qui implore votre miséricorde.* * *supplex, plĭcis qui plie les genoux, qui prie humblement, suppliant. - abl. sing. -ici ou -ice. - nemo supplici vultu, Tac.: personne n'avait le visage suppliant. - supplice voce, Ov. M. 2: d'une voix suppliante. - supplex te ad pedes abiciebas, Cic. Phil. 2, 34, 86: suppliant, tu te prosternais à ses pieds. - avec dat. cum Alcibiades Socrati supplex esset ut... Cic. Tusc. 3: comme Alcibiade suppliait Socrate de... - tam tibi sum supplex, quam tu mihi saepe fuisti, Ov.: je suis avec toi suppliante, autant que tu le fus souvent avec moi. - supplices manus: mains suppliantes. - supplex oliva, Val.-Fla.: rameau d'olivier porté par les suppliants. - supplex, plĭcis, m.: un suppliant. - diu Sisigambis supplicum precibus repugnavit, Curt. 5: longtemps Sisygambis repoussa les prières des suppliants. - supplex vestrae misericordiae, Cic.: celui qui implore votre miséricorde.* * *Supplex, supplicis, pen. cor. om. gen. Cic. Qui fait le petit devant aucun, Qui s'abbaisse devant un autre, comme on fait devant Dieu quand on le prie, Suppliant.\Libelli supplices. Martial. Requestes.\Verbis supplicibus orare. Cic. Faire humble priere. -
33 certus
certus, a, um, PAdi. m. Compar. u. Superl. (cerno), geschieden, I) eig., getrennt, pondera, Cato r. r. 13, 3 (Keil liest cetera). – II) übtr., entschieden, A) dem Entschlusse nach, 1) v. Entschlusse selbst, si istuc ita certum est tibi, Ter.: certum est tibi istuc? He. non moriri certius, Plaut.: quando id certum atque obstinatum est, Liv.: certum est mihi consilium u. certa (mihi) res est m. Infin., es ist beschlossene Sache, Plaut. u. Ter. (s. Ussing Plaut. Amph. 698. Brix Plaut. trin. 270): ebenso certa est sententia Turno m. Infin., Verg. Aen. 10, 240. – u. (mihi) certum est, es ist (bei mir) entschieden, es ist fest beschlossen, es ist mein (dein usw.) fester Entschluß, -Wille, auch verb. certum est deliberatumque, certum atque decretum est m. Infin., omnia experiri certum est prius quam pereo, Ter.: sibi certum esse a iudiciis causisque discedere, Cic.: certum est deliberatumque quae ad causam pertinere arbitror omnia dicere, Cic.: certum atque decretum est non dare signum, Liv.: u. im Compar., mihi autem abiurare certius est quam dependere, Cic.: im Superl., quin certissimumst mepte potius fieri servom, quam te umquam emittam manu, Plaut. Men. 1058. – m. Acc. u. Infin., Enn. ann. 206. Turpil. com. 180. – absol., certumne est tibi? Ly. certum, Plaut.: certum est, ibo ad medicum, Plaut. – 2) übtr., v. d. Pers., entschieden, entschlossen zu etw.————(s. Nipperd. Tac. ann. 12, 66), a) m. Infin., certus mori, Verg.: Caesar certus procul urbe degere, Tac. – b) m. an u. Konj., nec sat certa diu patriis an cederet armis, Sil. 9, 480. – c) m. Genet., certus eundi, Verg. (u. so nimium es certus eundi, Ov.): desciscendi, Tac.: relinquendae vitae, Tac.: fugae, Plin. ep.B) dem äußern od. innern Wesen nach entschieden, feststehend, gewiß (Ggstz. incertus), 1) der äußern Beschaffenheit, Zahl, Zeit nach festgestellt, feststehend, festgesetzt, bestimmt, certus ac definitus locus, Cic.: c. fines, Cic.: cursus certi et constantes, Cic.: certa verba, Cic.: certum statumque vectigal, Suet.: c. lucrum, merces, Suet.: c. pretium, Phaedr. – c. numerus, c. summa, Suet. – conviva c., ein stehender, täglicher, Hor.: certa dies (Frist), Cic.: certi dies, Cic.: tempus c., Cic.: certum praefinitumque tempus, Suet.: certo tempore anni, Plin. 7, 65; u. subst. bl. certo anni, Tac. hist. 5, 6. – n. pl. subst., linguae tam certa loquentes, so deutlich u. bestimmt (wie Wenschenstimmen), Ov. met. 5, 296. – zuw. auch, wie das deutsche gewiß, von Ggstdn., deren Vorhandensein bloß als bestimmt angegeben, deren Beschaffenheit aber nicht näher bezeichnet wird od. nicht in Betracht kommt, certi homines, Cic.: habet certos sui studiosos, Cic. – m. quidam u. aliquis verb., certa quaedam et definita lex, Cic.: certae quaedam dicendi leges, Quint.: aliqui compositionis certi————pedes, Quint.: u. subst., in his certos aliquos docebit, Quint.2) der innern Beschaffenheit nach feststehend, gewiß, sicher, fest, zuverlässig, a) v. Lebl.: ventus c., Auct. b. Afr.: bonā et certā tempestate, Cic.: ire ad mortem certo gradu, Sen.: u. certo iactu tela exhaurire, Tac.: u. so c. hasta, Verg.: c. sagitta, sicher treffender, Hor. – certissima populi Romani vectigalia, ganz sicher eingehende, Cic.: c. sensus, Cic.: c. spes, Plaut. u. Hor.: spes consulatus certissima, Cic. – Plur. subst., certa maris, sichere Seefahrt, Tac. hist. 4, 81. – b) v. Pers., deren Gesinnung usw., homo certus, Nep., homo certissimus, Cic.: certi homines, Cic. certus amicus, Plaut. u. Nep.: certus paterfamilias, Cic.: c. accusator, Cic.: certis auctoribus comperisse alqd, Cic.: adversus hostem nec spe nec animo certiorem, Liv.: satis animo certo et confirmato posse in hac causa consistere, Cic. – subst., certī, ōrum, m., sichere, zuverlässige Leute, certos apud latera collocare, Sall. fr.: certos praeficere, Nep.3) der Erkenntnis u. Überzeugung nach entschieden, ausgemacht, sicher, gewiß, unzweiselhaft, wahr, wirklich (Ggstz. incertus, dubius), a) v. dem, in betreff dessen man entschieden, gewiß ist: α) v. Lebl.: crimen, Cic.: ius, Quint.: argumentum odii certius, Cic.: postremo certior res, Cic.: ad me, obsecro te, ut omnia certa perscribas, Cic.: qui quae affirmant————certiora esse dicunt, quam etc., Cic.: scribas ad me, si quid erit certius, Cic.: n. pl. subst., incerta pro certis malle, Sall.: certa amittimus, dum incerta petimus, Plaut.: certa opperiri, Tac. – bes. das neutr. certum (adjekt., subst. u. adverb.) in den Verbindungen: certum est, zB. So. satin hoc certum est? Ge. Certum; hisce oculis egomet vidi, Ter.: m. de u. Abl., cum de altero intellectu certum est, de altero dubium, Quint.: m. folg. Fragesatz, id parum certum est solamne an ab omnibus cisalpinorum Gallorum populis adiutam, Liv.: nec quid agam certum est, Ter.: est certum quid respondeam, Cic.: certum est quid e lege censoria debeant (geben müssen), Cic. – hoc certo certius est, Ulp. dig.: nihil invenies magis hoc certo certius, Plaut.: certo certius est m. folg. Acc. u. Infin., Ulp. dig. – u. alqd certi est, zB. neque tanto spatio certi quid esset explorari poterat, Caes.: si quicquam humanorum certi est, Liv.: m. folg. indir. Fragesatz, nihil certi est, cuius populi ea classis fuerit, Liv. – u. certum scio (Ggstz. certum nescio), ich weiß es als etwas Gewisses, od. ich weiß etwas Gewisses, cesso hinc ire intro ut hoc quam primum, quicquid est, certum sciam, Ter.: cum certum sciam, faciam te paulo ante certiorem, Cic.: Da. Quoad exspectatis vostrum? Ce. Non certum scio, Ter.: m. de u. Abl., ibo intro de cognitione ut certum sciam, Ter.: de Oropo opinor, sed certum nescio, Cic.: m. folg. Acc. u. Infin., oculos————tuos, certum scio, ingens animi opus intueri nequivisse, Val. Max.: od. m. folg. indir. Fragesatz, qui sermo fuerit et quid actum sit, scribam ad te, cum certum sciam, Cic.: quam diu affutura sint, certum sciri nullo modo potest, Cic. – certum habeo, ich habe als ein Gewisses, habe Gewißheit, weiß als gewiß, sed certum non habeo, Cic.: m. Acc., neque tamen id ipsum c. habeo, Cic.: m. folg. Acc. u. Infin., certum habeo te imprudentiā labi, Liv.: m. folg. indir. Fragesatz, hiemem credo prohibuisse, quominus de te certum haberemus, quid ageres maximeque ubi esses, Cic. – certum affirmo m. folg. Acc. u. Infin., Liv. 3, 23, 7. – certum inveniri non potest m. folg. Fragesatz m. ne (enklit.)... an, Caes. b. c. 1, 25, 3. – certum cognosco, Auct. b. Alex. 53, 3. – certum comperio m. folg. Acc. u. Infin., Auct. b. Hisp. 22, 4. – non certum traditur m. folg. Fragesatz, Liv. 2, 8, 8. – certum respondeo, Cic. Acad. 2, 29, 92. – pro certo scio m. folg. indir. Fragesatz, quid rei esset nemo satis pro certo scire, Liv. – pro certo habeo, ich halte für gewiß, m. Acc., illa pro certo habenda, in quibus non dissentiunt, Liv.: m. folg. Acc. u. Infin., Mummium fuisse ad Corinthum pro certo habeo, Cic.: pro certo habetote vos de omnibus coniuratis decernere, Sall.: m. de u. Abl., quoniam de adventu Caesaris pro certo habebamus, Mat. in Cic. ep. – pro certo puto, ZB. hoc pro certo putamus,————Mat. in Cic. ep. – pro certo nego alqd, zB. posthac omnia, quae certa non erunt, pro certo negato, Cic. – pro certo polliceor m. allg. Acc. Pronom. u. folg. Acc. u. Infin., pro certo polliceor hoc vobis atque confirmo, me esse perfecturum etc., Cic. – pro certo dico m. Acc., nihil, quod pro certo dicere audeam, Cic.: pro certone tu istaec dicis? Ter.: m. folg. Acc. u. Infin., nec enim hunc ipsum mundum pro certo rotundum esse dicitis, Cic. - pro certo affirmo m. Acc., quis enim rem tam veterem pro certo affirmet? Liv.: m. folg. indir. Fragesatz, Romanorum sociorumque quot caesa in eo proelio milia sint, quis pro certo affirmet? Liv. – pro certo pono alqd, Liv. 23, 6, 8. – pro certo creditur m. folg. Nom. u. Infin., s. Sall. Cat. 15, 2. – pro certo esse, zB. cum id coeperit esse pro certo, Quint. 5, 12, 2. – ad certum redigere, zur Gewißheit bringen, m. Acc., et si id ante dubium fuerit, legatorum paulo ante verba ad certum redegisse, Liv.: m. folg. indir. Fragesatz, donec ad certum redigatur, vanusne hic timor noster an verus fuerit, Liv. – certum oder certius facere alci, jmdm. über etwas Aufklärung geben, m. Acc., Plaut. Men. 242: m. folg. indir. Fragesatz, Plaut. Pseud. 598; Men. 763. – certum wie adverb., nondum enim certum constituerat, Cic. Scaur. 34: certum vigilans, wirklich wachend (Ggstz. incertum vigilans), Hor. sat. 2, 5, 100: postmodo quod mi obsit clare certumque locuto, Hor. sat.————2, 6, 27. – β) v. Pers.: certi patres, deren Vaterschaft unzweifelhaft ist, unzweifelhafte (Ggstz. incerti), Cic.: liberi, die einen bestimmten Vater haben, von namhaftem Vater (Ggstz. incerto patre nati), Cic.: deûm certissima proles, Verg.: nebulo certior, Cic.: certissimus gladiator, parricida, matricida, Cic.b) v. dem, der in betreff einer Sache Gewißheit hat, gewiß, sicher über usw., fest in usw., num quid nunc es certior? Plaut.: hoc tamen ipso debueram scripto certior esse tuo, Ov.: iam certo certior contendit ad ipsam praesidis domum, Apul. met. 10, 28. – m. Genet., certus consilii, Sen. u. Tac.: certus eventūs, exitii, spei, Tac.: damnationis, Suet. – m. de u. Abl., certus de sua genitura, Suet. Vesp. 25. – m. solg. Acc. u. Infin., certi sumus perisse omnia, Cic. ad Att. 2, 19, 5: certi sumus non ignorare te, quid ›vena‹ appelletur, Gell. 18, 10, 5. – dah. certiorem esse ex alqo, sich durch jmd. vergewissert haben, m. folg. indir. Fragesatz, quanta sit in media clementia Caesaris ira, si nescis, ex me certior esse potes, kannst du an mir erkennen, Ov. ex Pont. 3, 6, 8: fac me, ut sim certus, an recte etc., Gell. 19, 13, 2. – dah. certum facere alqm, jmd. vergewissern = benachrichtigen (s. Lorenz Plaut. Pseud. 16), Plaut., Verg. u. Ov.: m. Genet., alqm consilii sui, Ov.: m. folg. indir. Fragesatz, face me certum, quid tibi sit, Plaut. - in klass. Prosa nur in der Verbdg. certiorem facere alqm,————jmd. vergewissern, ihm zu wissen tun, ihn wissen lassen = benachrichtigen, jmdm. anzeigen (ohne od. mit litteris, per litteras, per alqm), facies igitur me certiorem, Cic.: m. Genet., qui certiorem me sui consilii fecit, Cic.: m. de u. Abl., nos de Pilia et Attica certiores faciet, Cic.: de Germanorum discessu per exploratores certiores facti, Caes.: gratum tibi esse, quod crebro certior per me fias de omnibus rebus, Cic.: m. folg. Acc. u. Infin., certiorem te faciunt P. Africanum Carthagine deletā simulacrum Dianae maioribus suis restituisse, Cic.: certiorem facit Datamem tempus esse maiores exercitus parari, Nep.: interim Romā (von Rom aus) per litteras certior factus, provinciam Numidiam Mario datam, Sall.: m. folg. indir. Fragesatz, si non erit, faciam te certiorem, quid egerim, Cic.: velim me facias certiorem proximis litteris vivone patre suo naufragio perierit an mortuo, Cic.: Philotimus non modo nullus venit, sed ne per litteras quidem aut per nuntium certiorem facit me, quid egerit, Cic.: m. folg. Konj., celeriter milites certiores facit (zeigt an = läßt den Befehl zukommen), paulisper intermitterent proelium ac tantum modo tela missa exciperent, Caes. b. G. 3, 5, 3.: m. folg. ne u. Konj., simul visum est, ut te certiorem faceremus, ne quid eius modi, si accidisset, nostro consilio civitates putarent factum, Claud. Quadrig. 3. fr. 41 ( bei Gell. 3, 8. § 8). – u. im Abl. absol., non consulibus certiori-————bus factis, Liv. 45, 21, 4. -
34 mos
mōs, mōris, m. (vgl. μῶμαι, μῶσθαι), der Wille eines Menschen, I) der Eigenwille, Eigensinn, alieno more od. ex more alīus vivere, Ter.: oboediens fuit mori patris, Plaut.: dominae pervincere mores, den Eigensinn, Prop. – morem alcī gerere, den Willen tun, zu Willen sein, willfahren, Cic. u.a.: morem gerere voluntati alcis, Cic. u. Nep.: morem gerere animo, sein Mütchen kühlen, Ter.: sine me in hac re mihi gerere morem, laß mich gewähren, Ter.: adulescentulo morem gestum oportuit, Ter.II) der für die Handlungsweise zur Regel gewordene Wille, A) eig., die Sitte, d.i. 1) die Sitte, das Herkommen, die Gewohnheit, der Gebrauch, die Mode, a) übh.: mos antiquus, Cic. u.a.: omnis divinus humanusque mos, Liv.: mos improbus, Plaut.: mores mali, Plaut.: peregrini, Liv. u. Iuven.: mos pravus, Tac., perversus, Cic.: mores prisci, Liv.: mores maiorum, Liv.: mos solitus, Sen.: sollemnis, Liv.: traditus a maioribus mos, Liv.: traditus ab antiquis mos, Hor. u. Liv.: mos vetus, Tac., vetustus, Tac.: mos Romanorum, Macr.: mores vetusti Carthaginiensium, Nep.: mores legesque Lacedaemoniorum, Gell.: mos ritusque sacrorum, Verg.: mos militiae, Dienstvorschrift, Tac.: lavandi mos, das Baden (als Sitte), Augustin. epist. 54, 10. – accommodare suos mores ad ea, Liv.: adumbrare (kopieren) Macedonum morem,————Curt.: qui mos cui potius quam consuli magis usurpandus colendusque est (beobachtet und heilig gehalten werden), Plin. pan.: qui gentis mores condiderunt (begründeten), Curt.: constituere (fest ordnen) regni mores, Liv.: pleraque in iure non legibus sed moribus constant, Quint.: corruptis civitatis moribus, Nep.: de more suo decedere, Cic.: deduci ad parentium (Eltern) consuetudinem moremque, Cic.: proxime morem Romanum ordinati, ganz nach röm. Muster, Liv.: eum ultra Romanorum ac mortalium etiam morem curabant, Sall. hist. fr.: esse in more maiorum (v. Gesetzen, Gebräuchen), Cic.: quod in patriis est moribus, nach der Väter Weise, Cic.: quod moris est, Sen.: ut mos est amicorum, Cic.: ut mos fuit Bithyniae regibus, Cic.: ut moris est, Tac.: ut Domitiano moris erat, Tac.: sicuti Pompeio moris erat, Vell. – mos est m. folg. Genet. Gerund., quia mos est ita rogandi, roga, Cic.: u. alci mos est m. folg. Genet. Gerund., quibus peractis morem sibi discedendi fuisse, seien sie allemal auseinander gegangen, Plin. ep. – mos est od. alcis mos est m. folg. Infin., fabam utique ex frugibus referre mos est auspicii causā, Plin.: magorum mos est non humare corpora suorum, Cic.: hic mos erat patrius Academiae, adversari semper omnibus in disputando, Cic.: mos erat civitatis velut publico latrocinio partam praedam dividere, Liv.: quae mos erat praestare defunctis, Sen.: u. alci mos est m.————Infin., quibus inter acerrimam saepe pugnam in recentem equum ex fesso transultare mos erat, Liv.: quibus omnia honesta atque inhonesta vendere mos erat, Sall.: virginibus Tyriis mos est gestare pharetram, Verg. – moris est u. alci moris est m. folg. Infin., quod (pomoerium) numquam proferre moris apud antiquos fuit, Sen. de brev. vit. 13, 8: moris quippe tum erat quamquam praesentem (Caesarem) scripto adire, Tac. ann. 4, 39, 1: fuit moris antiqui eos... aut honoribus auf pecuniā ornare, Plin. ep. 3, 21, 3: sciant, quibus moris est inlicita mirari, Tac. Agr. 42: illis moris erat leges, quas ut contrarias prioribus legibus arguebant, aliarum collatione convincere, Plin. ep. 2, 19, 8 (vgl. übh. die Beispielsammlung bei Schwarz Plin. pan. 13, 3 u. 82, 5. Kritz Tac. Germ. 13, 1 u. Tac. Agr. 33, 1 u. 39, 1. Clav. Suet. in v. mos). – mos est m. folg. Acc. u. Infin. Act. od. Pass., mos erat lustrationis sacro peracto decurrere exercitum, Liv. 40, 6, 5: quā (populari oratione) mos est Athenis laudari in contione eos qui sint in proeliis interfecti, Cic. or. 151: in ipso discrimine, quo templa deis immortalibus voveri mos erat, Liv. 10, 42, 7 (u. so Liv. 3, 55, 12; 30, 17, 13; 37, 24, 4): vota, quae in proximum lustrum suscipi mos est, Suet. Aug. 97, 1. – moris est mit Acc. u. Infin. Act. u. Pass., quem semper illi astare moris fuit, *Vell. 2, 40, 3 H.: intra illud tempus, quo elugere virum moris est, Edict. praet. bei Iulian.————dig. 3, 2, 1 u. Frgm. Vat. § 320: moris est advocationibus quoque praesides interdicere, Ulp. dig. 48, 19, 9 pr.: moris est ab imperatore ducturo triumphum consules invitari ad cenam, Val. Max. 2, 8, 6. – mos est od. moris est m. folg. ut u. Konj., mos est hominum, ut nolint eundem pluribus rebus excellere, Cic.: negavit moris esse Graecorum, ut in convivio virorum accumberent mulieres, Cic. – moris est m. folg. ne u. Konj., moris erat apud antiquos, ne quis adederet possessiones suas, Schol. Iuven. 1, 95. – fecerat sibi morem (er hatte die S. angenommen) cum tyranno inter paucos ordines circumeundi, Liv.: habebat hoc moris (er hatte es so an der Gewohnheit), quotiens intrasset fidelior amicus, Plin. ep. 1, 12, 7: inducere hoc in mores nostros, Cic.: inducere hunc morem novorum iudiciorum in rem publicam, Cic.: primus hunc morem audiendi induxit Largus Licinius, Plin. ep.: imitari devictarum gentium mores, Curt.: inferre peregrinos mores, Iuven.: quarum (civitatum) mores lapsi ad mollitias pariter sunt immutati cum cantibus, Cic.: hunc morem labefactare conatus, Liv.: si rationum referendarum ius vetus et mos antiquus maneret, Cic.: mutare veterem et quasi avitum gentibus morem novā imperii cupiditate, Iustin.: legi moribusque parendum est, Cic.: alcis aedilitas maxime prosternit mores, Plin.: pervertere vetustos mores Carthaginiensium, Nep.: percrebruerat eā tempestate pravissimus mos,————Tac.: quod in morem vetustas vulgi approbatione perduxit, Cic.: mos non placebat m. folg. Acc. u. Infin., Liv. 2, 53, 5: quae in mores recepta sunt, Quint.: disciplinam militarem ad priscos redigere mores, Liv.: reducere intermissum tam diu morem in publicum consulendi, Plin. ep.: post longam intercapedinem reducere morem transvectionis, Suet.: referre antiquum morem, ut etc., Suet.: hunc morem cursus primus Ascanius rettulit, Verg.: et relatus inconditae olim vitae mos, ut omne ius in viribus esset, Sall. fr.: regi neque moribus neque lege aut imperio cuiusquam, Sall.: retinere eum morem, Cic.: in ea epistula non esse solitum morem secutum, Sen.: servare traditum ab antiquis morem, Hor.: morem eum diu servasse, Mela: non inutilem servare morem, Quint.: in quo (iudicio) non mos consuetudoque servata, Cic.: hunc antiquitus morem servare, ut etc., Liv.: solvere traditum a maioribus morem de omnibus senatum consulendi, Liv.: eum morem tenere (festhalten, beobachten), Cic.: hunc morem sacrorum tenere, Verg.: morem suum adhuc tenere (v. Massilia), Mela.: morem traditum (esse) a maioribus, ut etc., Liv.: veterem illam excellentemque prudentiam Graecorum ad nostrum usum moremque transferre, für uns benutzen u. unserer Weise anpassen, Cic.: in Romanos mores transire (Ggstz. intra peregrina exempla manere), Sen.: iam dolor in morem venit meus, schon zur G.————ward mein Schm., Ov.: quod iam in morem venerat, ut sine publica auctoritate fieret, Liv. 42, 21, 7: quod tum in morem verterat (als Parenthese), wie das damals schon gewöhnlich war, Tac. – im Abl. od. m. Praepp. zu adverbialen Wendungen, omnium Latine loquentium more, Cic.: more maiorum, Plaut., Cic. u.a.: more institutoque maiorum, Cic.: more hominum, wie gewöhnlich in der Welt, Plaut. u. Ter. (s. Spengel Ter. Andr. 967): more pecorum, Sall. hist. fr.: more pecudum, Curt.: meo, tuo, suo more, Cic.: miro more, Ov.: solito more, Sen. u.a.: usitato more, Cic.: vetusto more, Tac.: vetere apud Germanos more, Tac.: ex od. e more, Verg., Plin. ep., Suet. u.a.: vetere ex more, Tac.: prisco e more, Ov.: ex more Persarum, Nep.: ex aliorum more, Sall.: de more, Verg., Plin. pan. u. Suet.: solito de more, Verg. u. Arnob.: de more rituque priscae religionis, Suet.: contra morem maiorum, Cic. u. Sall.: praeter morem, Ter.: supra morem, Verg.: facinus sine more! Stat. – b) insbes.: α) die Unsitte, das Unwesen, mos partium popularium et factionum, Sall. Iug. 41, 1: omittendus mos hic, quem agitis, Sall. hist. fr. 3, 61, 14 (3, 82, 14): qui mos est in publicum procurrendi et obsidendi vias et viros alienos appellandi? Liv. 34, 2, 9. – β) die (bes. die verderbte) Sitte der Menschen, der Zeit, die (bes. die verderbten) Sitten der Menschen, der Zeit, der (herrschende) Zeitgeist, die Mode, teils m.————Genet. saeculi, temporum, wie huius saeculi more, Sen.: saeculi mores, Flor.: mores temporum, Plin. ep. – teils bl. mos, mores, zB. ambitio iam more sancta est, Plaut.: petere honorem pro flagitio more fit, Plaut.: si demutant mores ingenium tuum, Plaut.: mores leges perduxerunt iam in potestatem suam, Plaut.: praesertim cum hi mores tantum iam ad nimiam levitatem et ad ambitionem incubuerint, Cic.: quoniam ita se mores habent, Sall.: ita se habent mores, ut etc., Vell.: novis moribus favere (huldigen), Plin.2) die Sitte = das Betragen, Benehmen, die Lebensart, Aufführung, a) übh.: qui istic mos est? Ter. heaut. 562. – gew. Plur. mores, die Sitten, das Wesen, Benehmen, der Wandel (Lebenswandel), das Temperament, der Charakter, praefectus morum, Sittenrichter (zu Karthago), Nep.: praefectura morum, Sittenrichteramt (in Rom), Suet.: morum perversitas alcis, Suet.: imitatio morum alienorum, quae ηθοποιΐα dicitur, Quint. – mores commodi, Cic.: dissoluti, Phaedr. u. Eutr.: mores feri immanisque natura, Cic.: alcis mores integri, iusti, religiosi, timidi, perferentes iniuriarum, Cic.: mores nocentissimi, ganz ruchlose, Quint.: mores perditi, Cic.: mores pessimi, Tac.: mores pudici, severi, Plin.: suavissimi, Cic.: varii, ungleicher Wandel, Tac.: sordidum me et incultis moribus aiunt, ungeschlacht, Sall.: o rem minime————aptam meis moribus! Cic.: vir probus et morum veterum, Eutr. – abire in avi mores atque instituta, Liv.: astringere disciplinae severitate alcis mores, Quint.: colligere ex vultibus hominum mores, Petron.: compescere mores rabidos, Ov.: pars una philosophiae, quā mores conformari putantur, Cic.: congruere cum alcis moribus et natura, Cic.: hoc vitā et moribus comprobare, Cic.: conveniunt mores, ihr Wesen (Charakter) stimmt überein, Ter.: describere hominum sermones moresque, Cic.: diutius durant exempla quam mores, Strafexempel als der Wandel eines Menschen, Tac.: repente exuere antiquos mores, Liv.: formare novos collegas in suos mores, Liv.: sui cuique mores fingunt fortunam hominibus, Poët. vet. bei Nep.: suis ea (fortuna) cuique fingitur moribus, Poët. vet. bei Cic.: imitari avi mores disciplinamque, Cic.: induere severos, non modo pudicos mores, Plin.: quae res tam repente mutavit mores tuos? Ter.: pellucent mores ex voce atque actione, Quint.: perdere liberorum suorum mores, Quint.: referre alienos mores ad suos, Nep. – v. Temperament, Character der Tiere, mores (equorum) autem laudantur, qui sunt ex placido concitati et ex concitato mollissimi, Colum.: mores huius pecudis (der Stiere) probabiles habentur, qui sunt propiores placidis quam concitatis, sed non inertes, Colum. – b) bes.: α) gute Sitten, gute Aufführung (guter Lebenswandel), gutes Betragen (vgl.————Korte Lucan. 1, 161. Hildebr. Apul. apol. 75. p. 592), mores et vitia, Manil.: periere mores, Sen.: quis (= quibus) neque mos neque cultus erat, ohne (durch Gesetz geregelte) Sitte u. Zucht, Verg.: postquam res eorum civibus moribus (Gesittung) agris aucta, Sall. Cat. 6, 3. – euphem., mores meretricis, gefälliges Betragen = Gefälligkeiten, Gunstbezeigungen, Plaut. most. 286. – β) schlechte Sitten, schlechte Aufführung (schlechter Lebenswandel), schlechtes Betragen, si per mores nostros liceret, Tac. hist. 3, 72.B) übtr.: 1) die Art und Weise, Natur, Beschaffenheit, a) übh.: caeli, Verg.: siderum, Verg.: more, ad morem od. in morem, nach Art, wie, mit folg. Genet., Cic., Verg. u. Quint. – b) Die Art, ein Kleid zu tragen, die Tracht, Mode, eodem ornatu et populum vestiri iubet: quem morem vestis exinde gens universa tenet, Iustin. 1, 2, 3.2) das Gesetz, die Vorschrift, Regel, mores viris ponere, Verg.: regere populos pacisque imponere morem, Verg. – übtr., v. Lebl., more palaestrae, Hor.: ferrum patitur mores, nimmt Gesetze an, gehorcht, Plin.: sine more furit tempestas, regellos, ohne sich an Gesetze zu binden, unerhört, entsetzlich, Verg.: in morem, regelmäßig, gehörig, Verg. -
35 cēlō
cēlō āvī, ātus, āre [2 CAL-], to hide from, keep ignorant of, conceal from: te partum, T.: vos celavi quod nunc dicam, T.: te sermonem: iter omnīs, N.: homines, quid iis adsit copiae.— Pass, to be kept in ignorance of: nosne hoc celatos tam diu, T.: quod te celatum volebam: id Alcibiades celari non potuit, N.: de armis celare te noluit?: de illo veneno celata mater.—With acc. of person only, to keep ignorant, elude, hide from: Iovis numen: emptores: celabar, excludebar. — To conceal, hide, cover, keep secret: tam insperatum gaudium, T.: sententiam: factum, V.: sol diem qui Promis et celas, H.: voltūs manibus, O.: crudelia consilia dulci formā, Ct.: periuria, Tb.: sacra alia terrae, in the earth, L.: plerosque ii, qui receperant, celant, Cs.: aliquem silvis, V.: diu celari (virgo) non potest, T.: Celata virtus, H.: parte tertiā (armorum) celatā, Cs.: quod celari opus erat: celabitur auctor, H.: tempus ad celandum idoneum: non est celandum, no secret is to be made of it, N.* * *Icelare, celavi, celatus V TRANSconceal, hide, keep secret; disguise; keep in dark/in ignorance; shieldII -
36 celata
cēlo, āvi, ātum, 1, v. a. (contract. form of the gen. plur. part. pass. celatum = celatorum, Plaut. Trin. 2, 1, 15 Ritschl N. cr.) [cf. caligo], to hide something from one, to keep secret, to conceal; constr.,I.With a double acc., as in Gr kruptô tina ti; cf. Zumpt, Gram. § 391 (class. in prose and poetry): neque enim id est celare, quicquid reticeas;II.sed cum, quod tu scias, id ignorare emolumenti tui causā velis eos, quorum intersit id scire, etc.,
Cic. Off. 3, 13, 57:te atque alios partum ut celaret suum,
Ter. Hec. 3, 3, 24:ea ne me celet, consuefeci filium,
id. Ad. 1, 1, 29; id. Hec. 3, 1, 40:non te celavi sermonem T. Ampii,
Cic. Fam. 2, 16, 3:iter omnis celat,
Nep. Eum. 8, 7:ut tegat hoc celetque viros,
Ov. F. 4, 149.—Rare, aliquem de aliquā re:de armis, de ferro, de insidiis celare te noluit?
Cic. Deiot. 6, 18; id. Fam. 7, 20, 3 (more freq. in pass.: v. the foll.).— Pass.: celor rem, but more freq. celor hoc, illud, etc., something is concealed from me:nosne hoc celatos tam diu,
Ter. Hec. 4, 4, 23:sed tamen indicabo tibi quod mehercule inprimis celatum volebam,
Cic. Q. Fr. 3, 5, 4.—More freq. celor de re:non est profecto de illo veneno celata mater,
Cic. Clu. 66, 189:credo celatum esse Cassium de Sullā uno,
id. Sull. 13, 39:debes existimare te maximis de rebus a fratre esse celatum,
id. Fam. 5, 2, 9:quod neque celari Alexandrini possent in apparanda fugā, Auct. B. Alex. 7.— More rare, mihi res celatur: id Alcibiadi diutius celari non potuit,
Nep. Alcib. 5, 2 (al. Alcibiades).—With one acc.A.With acc. of the direct object: aliquid, to conceal, hide, cover; and of persons: aliquem, to hide, conceal one.1.Aliquid (so most freq.):2.celem tam insperatum gaudium?
Ter. Heaut. 3, 1, 5:iras,
id. Hec. 2, 2, 11:sententiam,
Cic. Ac. 2, 18, 60: crudelia consilia dulci formā, * Cat. 64, 175:perjuria,
Tib. 1, 9, 3:factum,
Verg. A. 1, 351:aurum,
Hor. C. 3, 3, 42:fontium origines,
id. ib. 4, 14, 45:sol diem qui Promis et celas,
id. C. S. 10:manibus uterum,
to conceal by covering, Ov. M. 2, 463:vultus manibus,
id. ib. 4, 683.—With dat. (locat.) of place:sacra alia terrae celavimus,
Liv. 5. 5, 1, § 9 Weissenb. ad loc. (al. terrā).— Pass.:quod celatum est atque occultatum usque adhuc,
Plaut. Aul. 2, 3, 10; cf. id. Trin. 1, 2, 127:quod turpiter factum celari poterat,
Caes. B. G. 7, 80, 5:armorum tertia pars celata,
id. ib. 2, 32 fin.:amor celatus,
Ter. And. 1, 1, 105:ut celetur consuetio,
Plaut. Am. 1, 2, 28; so Lucr. 1, 904; 5, 1159; Tib. 1, 2, 34; Prop. 3 (4), 25, 11; Hor. C. 4, 9, 30; Ov. M. 9, 516 et saep.—Aliquem, to hide, conceal one:B.plerosque hi qui receperant, celant,
Caes. B. C. 1, 76:aliquem silvis,
Verg. A. 10, 417; cf. id. ib. 6, 443:fugitivum,
Dig. 11, 4, 1:se tenebris,
Verg. A. 9, 425:a domino,
Dig. 21, 1, 17 pr.— Pass.:diu celari (virgo) non potest,
Ter. Eun. 2, 3, 4; id. Heaut. 4, 3, 20:celabitur auctor,
Hor. S. 2, 4, 11:capillamento celatus,
Suet. Calig. 11; cf. id. Dom. 1.—With acc. of the remote object: celare aliquem (diff. from the preced.), to conceal, hide from one:C.Jovis hospitalis numen numquam celare potuisset, homines fortasse celavisset,
Cic. Deiot. 6, 18; so id. Off. 3, 13, 57; Ov. H. 18, 13 al.— Pass.:celabar, excludebar,
Cic. Agr. 2, 5, 12; id. Fam. 5, 19, 2; id. Q. Fr. 2, 15 (16), 5:non ego celari possum, quid, etc.,
Tib. 1, 8, 1.— -
37 celo
cēlo, āvi, ātum, 1, v. a. (contract. form of the gen. plur. part. pass. celatum = celatorum, Plaut. Trin. 2, 1, 15 Ritschl N. cr.) [cf. caligo], to hide something from one, to keep secret, to conceal; constr.,I.With a double acc., as in Gr kruptô tina ti; cf. Zumpt, Gram. § 391 (class. in prose and poetry): neque enim id est celare, quicquid reticeas;II.sed cum, quod tu scias, id ignorare emolumenti tui causā velis eos, quorum intersit id scire, etc.,
Cic. Off. 3, 13, 57:te atque alios partum ut celaret suum,
Ter. Hec. 3, 3, 24:ea ne me celet, consuefeci filium,
id. Ad. 1, 1, 29; id. Hec. 3, 1, 40:non te celavi sermonem T. Ampii,
Cic. Fam. 2, 16, 3:iter omnis celat,
Nep. Eum. 8, 7:ut tegat hoc celetque viros,
Ov. F. 4, 149.—Rare, aliquem de aliquā re:de armis, de ferro, de insidiis celare te noluit?
Cic. Deiot. 6, 18; id. Fam. 7, 20, 3 (more freq. in pass.: v. the foll.).— Pass.: celor rem, but more freq. celor hoc, illud, etc., something is concealed from me:nosne hoc celatos tam diu,
Ter. Hec. 4, 4, 23:sed tamen indicabo tibi quod mehercule inprimis celatum volebam,
Cic. Q. Fr. 3, 5, 4.—More freq. celor de re:non est profecto de illo veneno celata mater,
Cic. Clu. 66, 189:credo celatum esse Cassium de Sullā uno,
id. Sull. 13, 39:debes existimare te maximis de rebus a fratre esse celatum,
id. Fam. 5, 2, 9:quod neque celari Alexandrini possent in apparanda fugā, Auct. B. Alex. 7.— More rare, mihi res celatur: id Alcibiadi diutius celari non potuit,
Nep. Alcib. 5, 2 (al. Alcibiades).—With one acc.A.With acc. of the direct object: aliquid, to conceal, hide, cover; and of persons: aliquem, to hide, conceal one.1.Aliquid (so most freq.):2.celem tam insperatum gaudium?
Ter. Heaut. 3, 1, 5:iras,
id. Hec. 2, 2, 11:sententiam,
Cic. Ac. 2, 18, 60: crudelia consilia dulci formā, * Cat. 64, 175:perjuria,
Tib. 1, 9, 3:factum,
Verg. A. 1, 351:aurum,
Hor. C. 3, 3, 42:fontium origines,
id. ib. 4, 14, 45:sol diem qui Promis et celas,
id. C. S. 10:manibus uterum,
to conceal by covering, Ov. M. 2, 463:vultus manibus,
id. ib. 4, 683.—With dat. (locat.) of place:sacra alia terrae celavimus,
Liv. 5. 5, 1, § 9 Weissenb. ad loc. (al. terrā).— Pass.:quod celatum est atque occultatum usque adhuc,
Plaut. Aul. 2, 3, 10; cf. id. Trin. 1, 2, 127:quod turpiter factum celari poterat,
Caes. B. G. 7, 80, 5:armorum tertia pars celata,
id. ib. 2, 32 fin.:amor celatus,
Ter. And. 1, 1, 105:ut celetur consuetio,
Plaut. Am. 1, 2, 28; so Lucr. 1, 904; 5, 1159; Tib. 1, 2, 34; Prop. 3 (4), 25, 11; Hor. C. 4, 9, 30; Ov. M. 9, 516 et saep.—Aliquem, to hide, conceal one:B.plerosque hi qui receperant, celant,
Caes. B. C. 1, 76:aliquem silvis,
Verg. A. 10, 417; cf. id. ib. 6, 443:fugitivum,
Dig. 11, 4, 1:se tenebris,
Verg. A. 9, 425:a domino,
Dig. 21, 1, 17 pr.— Pass.:diu celari (virgo) non potest,
Ter. Eun. 2, 3, 4; id. Heaut. 4, 3, 20:celabitur auctor,
Hor. S. 2, 4, 11:capillamento celatus,
Suet. Calig. 11; cf. id. Dom. 1.—With acc. of the remote object: celare aliquem (diff. from the preced.), to conceal, hide from one:C.Jovis hospitalis numen numquam celare potuisset, homines fortasse celavisset,
Cic. Deiot. 6, 18; so id. Off. 3, 13, 57; Ov. H. 18, 13 al.— Pass.:celabar, excludebar,
Cic. Agr. 2, 5, 12; id. Fam. 5, 19, 2; id. Q. Fr. 2, 15 (16), 5:non ego celari possum, quid, etc.,
Tib. 1, 8, 1.— -
38 dies
dĭes (dīes, Liv. Andron. Fragm. Odys. 7), ēi ([etilde]ī, Verg. A. 4, 156; Hor. S. 1, 8, 35 et saep.;I.dissyl.: di-ei,
Ter. Eun. 4, 7, 31; also gen. dies, die, and dii—dies, as in acies, facies, pernicies, etc., Enn. ap. Gell. 9, 14; Ann. v. 401 Vahl.; Cic. Sest. 12, 28 ap. Gell. l. l.:die,
Prisc. p. 780 P.; even in Verg. G. 1, 208, where Gellius reads dies, v. Wagner ad loc., nearly all MSS. have die; cf. Rib. and Forbig. ad loc.; so,die,
Plaut. Ps. 4, 7, 59; id. Capt. 4, 2, 20; Caes. B. G. 7, 11, 5; id. B. C. 1, 14, 3; 3, 76, 2; Just. 2, 11, 17; cf. Oud. ad B. G. 2, 23, 1. Die appears to be certain in Sall. J. 52, 3; 97, 3. Also in Cic. Sest. 12, 28, Gellius reads dies, where our MSS., except the Cod. Lamb., have diei;perh. those words do not belong to Cicero himself. Form dii,
Verg. A. 1, 636, Rib. and Forbig. after Serv. and Gell. l. l.— Dat., diēī, saep. die, Plaut. Am. 1, 1, 120, acc. to Serv. Verg. G. 1, 208; Plaut. Am. 1, 3, 48; id. Capt. 3, 1, 4; id. Trin. 4, 2, 1;once dii,
id. Merc. 1, Prol. 13; cf. Roby, Gram. 1, 121 sq.); m. (in sing. sometimes f., esp. in the signif. no. I. B. 1.) [root Sanscr. dī, gleam: dinas, day; Gr. dios, heavenly; cf. Lat. Jovis (Diovis), Diana, deus, dīvus, etc. Old form, dius (for divus); cf.: nudius, diu, etc. The word also appears in composition in many particles, as pridem, hodie, diu, etc., v. Corss. Auspr. 2, 855 sq.], a day (cf.: tempus, tempestas, aetas, aevum, spatium, intervallum).Lit.A.In gen., the civil day of twenty-four hours.(α).Masc.:(β).dies primus est veris in Aquario... dies tertius... dies civiles nostros, etc.,
Varr. R. R. 1, 28, 1; cf. Plin. 2, 77, 79, § 188; Macr. S. 1, 3; Gell. 3, 2: REBVS IVRE IVDICATIS TRIGINTA DIES IVSTI SVNTO, XII. Tab. ap. Gell. 20, 1, 45; and 15, 13 fin.; for which;per dies continuos XXX., etc.,
Gai. Inst. 3, 78: multa dies in bello conficit unus, Enn. ap. Macr. S. 6, 2 (Ann. v. 297 ed. Vahl.); cf.:non uno absolvam die,
Plaut. Capt. 3, 5, 73:hic dies,
id. Aul. 4, 9, 11:hic ille est dies,
id. Capt. 3, 3, 3:ante hunc diem,
id. ib. 3, 4, 101:illo die impransus fui,
id. Am. 1, 1, 98; cf.:eo die,
Caes. B. G. 1, 22 fin.; 2, 6; 2, 32 fin.; 4, 11, 4; 5, 15 fin. et saep.:postero die,
id. ib. 1, 15, 1; 3, 6, 3 et saep.; Cic. Verr. 2, 2, 17; Sall. J. 29, 5; 38, 9 et saep.:in posterum diem,
Caes. B. G. 7, 41 fin.; id. B. C. 1, 65 fin. et saep.:diem scito esse nullum, quo die non dicam pro reo,
Cic. Q. Fr. 3, 3:domi sedet totos dies,
Plaut. Aul. 1, 1, 34:paucos dies ibi morati,
Caes. B. G. 7, 5, 4:dies continuos XXX. sub bruma esse noctem,
id. ib. 5, 13, 3:hosce aliquot dies,
Ter. Heaut. 4, 5, 4; cf. id. Eun. 1, 2, 71 et saep.:festo die si quid prodegeris,
Plaut. Aul. 2, 8, 10; so,festus,
id. Cas. 1, 49; id. Poen. 3, 5, 13; 4, 2, 26 et saep.—Fem. (freq. in poetry metri gratiā; rare in prose), postrema, Enn. ap. Gell. 9, 14:b.omnia ademit Una dies,
Lucr. 3, 912; cf. id. 3, 921; 5, 96 and 998: homines, qui ex media nocte ad proximam mediam noctem in his horis XXIV. nati sunt, una die nati dicuntur, Varr. ap. Gell. 3, 2, 2 (uno die, Macr. S. 1, 3):quibus effectis armatisque diebus XXX., a qua die materia caesa est,
Caes. B. C. 1, 36 fin.:Varronem profiteri, se altera die ad colloquium venturum,
id. ib. 3, 19, 4 (for which, shortly before: quo cum esset postero die ventum); cf.:postera die,
Sall. J. 68, 2 (for which, in the same author, more freq.:postero die): pulchra,
Hor. Od. 1, 36, 10:suprema,
id. ib. 1, 13, 20:atra,
Verg. A. 6, 429:tarda,
Ov. M. 15, 868 et saep.—(But Caes. B. C. 3, 26, 1; 3, 37, 1, read altero, tertio.)—Connections:B.postridie ejus diei, a favorite expression of Caesar,
Caes. B. G. 1, 23, 1: 1, 47, 2; 1, 48, 2 et saep., v. postridie;and cf.: post diem tertium ejus diei,
Cic. Att. 3, 7; Sulpic. ap. Cic. Fam. 4, 12, 2; Liv. 27, 35:diem ex die exspectabam,
from day to day, id. ib. 7, 26 fin.; cf.:diem ex die ducere,
Caes. B. G. 1, 16, 5; for which also: diem de die prospectans, Liv. 5, 48; and: diem de die differre, id. 25, 25: LIBRAS FARRIS ENDO DIES DATO, for every day, day by day, daily, XII. Tab. ap. Gell. 20, 1, 45; cf.:affatim est hominum, in dies qui singulas escas edunt,
Plaut. Men. 3, 1, 10; so,in dies,
every day, Cic. Top. 16, 62; Caes. B. G. 3, 23, 7; 5, 58, 1; 7, 30, 4; Vell. 2, 52, 2; Liv. 21, 11 Drak.; 34, 11 al.; less freq. in sing.:nihil usquam sui videt: in diem rapto vivit,
Liv. 22, 39; cf.:mutabilibus in diem causis (opp. natura perpetua),
id. 31, 29 (in another signif. v. the foll., no. II. A. 3); and: cui licet in diem ( = singulis diebus, daily) dixisse Vixi, etc., Hor. Od. 3, 29, 42. And still more rarely: ad diem, Treb. Gallien. 17; Vop. Firm. 4:ante diem, v. ante.—Die = quotidie or in diem,
daily, Verg. E. 2, 42; 3, 34:quos mille die victor sub Tartara misi,
id. A. 11, 397:paucissimos die composuisse versus,
Quint. 10, 3, 8:saepius die,
Plin. 15, 6, 6, § 22: die crastini, noni, pristini, quinti, for die crastino, nono, etc., v. h. vv. crastinus, nonus, etc.; and cf. Gell. 10, 24; Macr. S. 1, 4.—In partic.1.A set day, appointed time, term in the widest sense of the word (for appearing before court, in the army, making a payment, etc.).(α).Masc.: MORBVS SONTICVS... STATVS DIES CVM HOSTE... QVID HORVM FVIT VNVM IVDICI ARBITROVE REOVE DIES DIFFISVS ESTO, XII. Tab. ap. Cic. Off. 1, 12; Fest. p. 273, 26 Müll.; for which: STATVS CONDICTVSVE DIES CVM HOSTE, acc. to Cincius ap. Gell. 16, 4, 4;(β).and with comic reference to the words of this law,
Plaut. Curc. 1, 1, 5 (found also in Macr. S. 1, 16);and freq.: status dies,
Plin. Ep. 9, 39, 1; Suet. Claud. 1; Flor. 1, 13, 16 et saep.:hic nuptiis dictus est dies,
Ter. And. 1, 1, 75; cf.:dies colloquio dictus est ex eo die quintus,
Caes. B. G. 1, 42, 4; so,dictus,
id. ib. 5, 27, 5:iis certum diem conveniendi dicit,
id. ib. 5, 57, 2:die certo,
Sall. J. 79, 4; cf.constituto,
id. ib. 13 fin.:decretus colloquio,
id. ib. 113, 3:praestitutus,
Liv. 3, 22:praefinitus,
Plin. 35, 10, 36, § 109; Gell. 16, 4, 3:ascriptus,
Phaedr. 4, 11, 8 et saep.:quoniam advesperascit, dabis diem nobis aliquem, ut contra ista dicamus,
Cic. N. D. 3, 40; Caes. B. G. 1, 16, 5; id. B. C. 1, 11, 2; Sall. J. 109, 3; Liv. 35, 35 et saep.:dies ater,
an unlucky day, Sen. Vit. Beat. 25.—Fem. (so commonly in this sense in class. prose, but only in sing., v. Mützell ad Curt. 3, 1, 8):(γ).ut quasi dies si dicta sit,
Plaut. As. 5, 1, 11; so,dicta,
Cic. Fam. 16, 10 fin.; cf.:edicta ad conveniendum,
Liv. 41, 10 fin.:praestituta,
Plaut. Ps. 1, 3, 140; 2, 2, 28; Ter. Ph. 3, 2, 38; Cic. Verr. 2, 3, 14 fin.; id. Vatin. 15, 37; id. Tusc. 1, 39; Liv. 45, 11 et saep.; cf.constituta,
Cic. Caecin. 11, 32; Caes. B. G. 1, 4, 2; 1, 8, 3: certa eius rei constituta, id. B. C. 3, 33, 1:pacta et constituta,
Cic. Cat. 1, 9, 24:statuta,
Liv. 31, 29:stata,
id. 27, 23 fin.:certa,
Caes. B. G. 1, 30, 4, 5, 1, 8; id. B. C. 1, 2, 6; Nep. Chabr. 3 et saep.:annua,
Cic. Fam. 7, 23; id. Att. 12, 3 fin.; cf.longa,
Plaut. Ep. 4, 1, 18:die caecā emere, oculatā vendere,
i. e. to buy on credit and sell for cash, id. Ps. 1, 3, 67, v. caecus, no. II. B.:haec dies summa hodie est, mea amica sitne libera, an, etc.,
id. Pers. 1, 1, 34:puto fore istam etiam a praecone diem,
Cic. Att. 13, 3:ubi ea dies venit (preceded by tempore ejus rei constituto),
Caes. B. G. 7, 3:praeterita die, qua suorum auxilia exspectaverant,
id. ib. 7, 77, 1; cf. id. ib. 6, 33, 4:esse in lege, quam ad diem proscriptiones fiant,
Cic. Rosc. Am. 44, 128 et saep.—Both genders together:b.diem dicunt, qua die ad ripam Rhodani omnes conveniant: is dies erat a. d. V. Kal. Apr., etc.,
Caes. B. G. 1, 6 fin.; Cic. Att. 2, 11; id. Q. Fr. 3, 1, 3; Liv. 34, 35 al.—Hence: dicere diem alicui, to impeach, lay an accusation against:2.diem mihi, credo, dixerat,
Cic. Mil. 14, 36:Domitium Silano diem dixisse scimus,
id. Div. in Caec. 20, 67.—A natural day, a day, as opp. to night: ut vel, quia est aliquid, aliud non sit, ut Dies est, nox non est; vel, quia est aliquid, et aliud sit: Sol est super terram, dies est, Quint. 5, 8, 7: pro di immortales, quis hic illuxit dies, Cic. Fragm. ap. Quint. 9, 4, 76:3.credibile non est, quantum scribam die, quin etiam noctibus,
in the daytime, id. Att. 13, 26:negat ullum esse cibum tam gravem, quin is die et nocte concoquatur,
in a single day and night, id. N. D. 2, 9, 24; cf.in this signif.: die ac nocte,
Plin. 29, 6, 36, § 113:nocte et die,
Liv. 25, 39;and simply die,
Hor. S. 2, 1, 4; Quint. 10, 3, 8; cf.also: currus rogat ille paternos, Inque diem alipedum jus et moderamen equorum,
Ov. M. 2, 48; and, connected with nox:(Themistocles) diem noctemque procul ab insula in salo navem tenuit in ancoris,
Nep. Them. 8 fin.; cf. Cic. Div. 2, 27, 59; Liv. 22, 1 fin. —But more freq.: diem noctemque, like our day and night, i. q. without ceasing, uninterruptedly; Caes. B. G. 7, 77, 11; 7, 42 fin.; id. B. C. 1, 62;for which less freq.: diem et noctem,
Hirt. B. Hisp. 38, 1;diem ac noctem,
Liv. 27, 4 and 45:noctemque diemque,
Verg. A. 8, 94; cf. Quint. 9, 4, 23:continuate nocte ac die itinere,
Caes. B. C. 3, 11, 1; 3, 36, 8; and in plur.:dies noctesque,
Plaut. Rud. 2, 3, 49; Ter. Eun. 1, 2, 113; Cic. Att. 7, 9 fin.; Nep. Dat. 4, 4 et saep.; also, reversing the order: noctesque diesque, Enn. ap. Cic. de Sen. 1, 1 (Ann. v. 338 ed. Vahl.); Hor. S. 1, 1, 76:noctesque et dies,
Ter. And. 4, 1, 52; id. Eun. 5, 8, 49:noctes atque dies,
Lucr. 2, 12; 3, 62; Cic. Fin. 1, 16, 51; Verg. A. 6, 127 al.:noctes diesque,
id. ib. 9, 488:noctes ac dies,
Cic. Arch. 11, 29:noctes et dies,
id. Brut. 90, 308; id. de Or. 1, 61, 260; id. Tusc. 5, 25 and 39; Ter. Eun. 5, 8, 49; cf.also: neque noctem neque diem intermittit,
Caes. B. G. 5, 38:Galli dies... sic observant, ut noctem dies subsequatur,
id. ib. 6, 18, 2 Herz ad loc. So, too, in gen.:qui nocte dieque frequentat Limina,
Mart. 10, 58, 11:cum die,
at break of day, Ov. M. 13, 677:orto die ( = orta luce),
Tac. A. 1, 20; 1, 68; id. H. 2, 21:ante diem ( = ante lucem),
Hor. Ep. 1, 2, 35:dies fit, late Lat. for lucescit,
Vulg. Luc. 22, 66: de die, in open day, broad day; v. de.—Dies alicujus (like the Heb. ; v. Gesen. Lex. s. h. v.).a.I. q. dies natalis, a birthday:b.diem meum scis esse III. Non. Jan. Aderis igitur,
Cic. Att. 13, 42, 2; cf.in full: natali die tuo,
id. ib. 9, 5 al. So the anniversary day of the foundation of a city is, dies natalis urbis, Cic. Div. 2, 47, 98.—I. q. dies mortis, dying-day:c.quandocumque fatalis et meus dies veniet statuarque tumulo,
Tac. Or. 13 fin. Called, also: supremus dies. Suet. Aug. 99; id. Tib. 67; cf.:supremus vitae dies,
Cic. de Sen. 21, 78; Suet. Aug. 61. Hence:diem suum obire,
to die, Sulp. in Cic. Fam. 4, 12, 2;and in the same sense: obire diem supremum,
Nep. Milt. 7 fin.; id. Dion. 2 fin.; Suet. Claud. 1:exigere diem supremum,
Tac. A. 3, 16:explere supremum diem,
id. ib. 1, 6; 3, 76;and simply: obire diem,
Plin. 2, 109, 112, § 248; Suet. Tib. 4; id. Vesp. 1; id. Gr. 3; cf.also: fungi diem,
Just. 19, 1, 1.—I. q. dies febris, fever-day: etsi Non. Mart., [p. 574] die tuo, ut opinor, exspectabam epistolam a te longiorem, Cic. Att. 9, 2 init.; 7, 8, 2 al.II.Transf.A.In gen. (from no. I. A.).1.A day, for that which is done in it (cf. the Hebr., the Gr. eleutheron êmar, etc.):2.is dies honestissimus nobis fuerat in senatu,
Cic. Fam. 1, 2, 3:non tam dirus ille dies Sullanus C. Mario,
id. Att. 10, 8, 7:equites Romanos daturos illius diei poenas,
id. Sest. 12, 28:hic dies et Romanis refecit animos et Persea perculit,
Liv. 42, 67 Drak.; cf. id. 9, 39 fin.; Vell. 2, 35 Ruhnk.; 2, 86; Just. 9, 3 fin.; Flor. 2, 6, 58 Duker.:imponite quinquaginta annis magnum diem,
Tac. Agr. 34:quid pulchrius hac consuetudine excutiendi totum diem?... totum diem mecum scrutor, facta ac dicta mea remetior, etc., Sen. de Ira, 3, 36: dies Alliensis, i. q. pugna Alliensis,
Liv. 6, 1; Suet. Vit. 11:Cannensis,
Flor. 4, 12, 35 al. And so even of one's state of mind on any particular day:qualem diem Tiberius induisset,
what humor, temper, Tac. A. 6, 20. —A day's journey:3.hanc regionem, dierum plus triginta in longitudinem, decem inter duo maria in latitudinem patentem,
Liv. 38, 59; Just. 36, 2, 14 al.—In gen. (like, hêmera, and our day, for) time, space of time, period:B.diem tempusque forsitan ipsum leniturum iras,
Liv. 2, 45;so with tempus,
id. 22, 39; 42, 50: amorem intercapedine ipse lenivit dies, Turp. ap. Non. 522, 7;so in the masc. gender: longus,
Stat. Th. 1, 638; Luc. 3, 139;but also longa,
Plaut. Epid. 4, 1, 18; Plin. Ep. 8, 5 fin.; cf.perexigua,
a brief respite, Cic. Verr. 1, 2 fin.:nulla,
Ov. M. 4, 372 al.:ex ea die ad hanc diem quae fecisti, in judicium voco,
Cic. Verr. 2, 1, 12 fin.:ut infringatur hominum improbitas ipsa die, quae debilitat cogitationes, etc.,
id. Fam. 1, 6; cf. id. ib. 7, 28 fin.; id. Tusc. 3, 22, 53 al.: indutiae inde, non pax facta;quarum et dies exierat, et ante diem rebellaverant,
i. e. the term of the truce, Liv. 4, 30 fin.; 30, 24; 42, 47 fin. (for which: quia tempus indutiarum cum Veienti populo exierat, id. 4, 58).—Prov.:dies adimit aegritudinem,
Ter. Heaut. 3, 1, 13: dies festus, festival-time, festival:—diem festum Dianae per triduum agi, Liv. 25, 23 et saep.:die lanam et agnos vendat,
at the right time, Cato R. R. 150, 2:praesens quod fuerat malum, in diem abiit,
to a future time, Ter. Ph. 5, 2, 16; so in diem, opp. statim, Q. Cic. Pet. cons. 12, 48;and simply in diem,
Plaut. Mil. 3, 2, 48; Ter. Eun. 5, 7, 19; Cic. Cael. 24.—Esp. freq. in diem vivere, to live on from day to day, regardless of the future, Cic. de Or. 2, 40, 169; id. Tusc. 5, 11, 33; Plin. Ep. 5, 5, 4 et saep; cf. the equivoque with de die, under de.—In partic. (acc. to no. I. B. 2— poet., and in postAug. prose).1.Light of day, daylight:2.contraque diem radiosque micantes Obliquantem oculos,
Ov. M. 7, 411; 5, 444; 13, 602:multis mensibus non cernitur dies,
Plin. 33, 4, 21, § 70; Plin. Ep. 6, 20, 6; 9, 36, 2 al.; also of the eyesight, Stat. Th. 1, 237;and trop. of the conscience: saeva dies animi scelerumque in pectore Dirae,
id. ib. 1, 52.—For caelum, the sky, the heavens:b.sub quocumque die, quocumque est sidere mundi,
Luc. 7, 189; 1, 153:incendere diem nubes oriente remotae,
id. 4, 68; 8, 217; Stat. Th. 1, 201.—Hence, like caelum,The weather:3.totumque per annum Durat aprica dies,
Val. Fl. 1, 845:tranquillus,
Plin. 2, 45, 44, § 115:mitis,
id. 11, 10, 10, § 20:pestilens,
id. 22, 23, 49, § 104.—The air:III.nigrique volumina fumi Infecere diem,
Ov. M. 13, 600:cupio flatu violare diem,
Claud. in Ruf. 1, 63.Dies personified.A.I. q. Sol, opp. Luna, Plaut. Bacch. 2, 3, 21;B.coupled with Mensis and Annus,
Ov. M. 2, 25.—As fem., the daughter of Chaos, and mother of Heaven and Earth, Hyg. Fab. praef.; of the first Venus, Cic. N. D. 3, 23, 59. -
39 moltus
multus (old form moltus), a, um; comp. plus; sup. plurimus (v. at the end of this art.), adj. [etym. dub.], much, great, many, of things corporeal and incorporeal.I.Posit.A.In gen.: multi mortales, Cato ap. Gell. 10, 3, 17: multi suam rem [p. 1173] bene gessere: multi qui, etc., Enn. ap. Cic. Fam. 7, 6, 1 (Trag. v. 295 sq. Vahl.):B.multi fortissimi viri,
Cic. Fam. 5, 17, 3:rationes,
id. de Or. 1, 51, 222. tam multis verbis scribere, at such length, id. Fam. 3, 8, 1:beneficia. Cato ap. Fest. s. v. ratissima, p. 286 Mull.: multi alii,
Ter. And. 5, 4, 28.—When used with another adjective it is usually connected with it by a conjunction:multae et magnae contentiones,
many great conlests, Cic. Phil. 2, 3, 7; 3, 10, 26:O multas et graves offensiones,
id. Att. 11, 7, 3:multi et graves dolores,
id. Verr. 2, 5, 45, § 119:multi et varii timores,
Liv. 3, 16, 3:multae bonaeque artes animi,
Sall. J. 28, 5:multa et clara facinora,
Tac. A. 12, 31.—But when the second adjective is used substantively the conjunction is omitted:multi improbi,
Cic. Off. 2, 8, 28; 2, 19, 65:multi boni, docti, prudentes,
id. Fl. 4, 8:multi nobiles,
id. Planc. 20, 50:multa acerba habuit ille annus,
id. Sest. 27, 58; 66, 139:multa infanda,
Liv. 28, 12, 5:multa falsa,
id. 35, 23, 2.—Also, when the second adjective forms with its substantive a single conception:multa secunda proelia,
victories, Liv. 9, 42, 5; 35, 1, 3; 41, 17, 1:multa libera capita,
freemen, id. 42, 41, 11:multae liberae civitates,
republics, Cic. Verr. 2, 4, 30, § 68:multos fortes viros,
id. Cat. 3, 2, 7; id. Mur. 8, 17:multi clari viri,
noblemen, id. Leg. 1, 5, 17:multi primarii viri,
id. Verr. 2, 2, 61, § 149.—Similarly, et is omitted between multi and adjectives which form with their substantives familiar phrases:multi clarissimi viri,
Cic. Phil. 11, 10, 24:multi amplissimi viri,
id. Fin. 2, 17, 55; id. Deiot. 14, 39; id. Fam. 10, 25, 2; id. Att. 10, 8, 7; 16, 16, 11; id. Verr. 1, 7, 19:multi honestissimi homines,
id. Fam. 15, 15, 3:multi peritissimi homines,
id. Caecin. 24, 69:multi summi homines,
id. Arch. 12, 30; id. Har. Resp. 26, 56:multi clarissimi et sapientissimi viri,
id. Planc. 4, 11; id. Cael. 18, 43.—Et is also omitted when the substantive stands between the two adjectives:in veteribus patronis multis,
Cic. Div. in Caecil. 1, 2:multa praeterea bella gravia,
id. Agr. 2, 33, 90:multis suppliciis justis,
id. Cat. 1, 8, 20:multa majores nostri magna et gravia bella gesserunt,
id. Imp. Pomp. 2, 6:plurima signa pulcherrima,
id. Verr. 2, 1, 23, § 61.—When both adjectives follow the substantive, et is sometimes inserted:virtutes animi multae et magnae,
Cic. Imp. Pomp. 22, 64:causas ille multas et graves habuit,
id. Clu. 30, 82;and is sometimes omitted, the emphasis then falling on the second adjective: utebatur hominibus improbis, multis,
id. Cael. 5, 12:prodigia multa, foeda,
Liv. 40, 29, 1.—With a partitive gen.:multi hominum,
Plin. 16, 25, 40, § 96:multae silvestrium arborum,
id. 16, 31, 56, § 128.—In neutr. plur.: multa, orum, many things, much:nimium multa,
Cic. Fam. 4, 14, 3:nimis multa,
id. Fin. 2, 18, 57:insulae non ita multae,
not so many, not so very many, Plin. 5, 7, 7, § 41:parum multa scire,
too few, Auct. Her. 1, 1, 1: bene multi, a good many, Asin. ap. Cic. Fam. 10, 33, 4:quam minime multa vestigia servitutis,
as few as possible, Nep. Tim. 3, 3:minime multi remiges,
exceedingly few, Cic. Verr. 2, 5, 34, § 88:in multas pecunias alienissimorum hominum invasit,
id. Phil. 2, 16, 41; id. Verr. 2, 5, 19, § 48:multae pecuniae variis ex causis a privatis detinentur,
Plin. Ep. 10, 17, 3.—Sometimes multi stands for multi alii, many others:nam certe Pompeio, et a Curionibus patre et filio, et a multis exprobratum est,
Suet. Caes. 50.—The sing. also is used poet. for the plur., many a:aut trudit acres hinc et hinc multa cane Apros in obstantes plagas,
with many dogs, Hor. Epod. 2, 31:multa prece prosequi,
id. C. 4, 5, 33:multa victima,
Verg. E. 1, 34: agna. Ov. F. 4, 772:avis,
id. Am. 3, 5, 4:tabella,
Tib. 1, 3, 28; so of persons: multus sua vulnera puppi Affixit moriens, many a one, for multi affixerunt, Luc. 3, 707.—In sing., to denote quantity, much, great, abundant: multum aurum et argentum. Plaut. Rud. 5, 2, 8; 22:exstructa mensa multa carne rancida,
Cic. Pis. 27, 67:multo labore quaerere aliquid,
with much labor, great exertion, Cic. Sull. 26, 73:cura,
Sall. J. 7, 4:sol,
much sun, Plin. 31, 7, 39, § 81: sermo, much conversalion, Brut. ap. Cic. Fam. 11, 20, 1: stilus tuus multi sudoris est. Cic. de Or. 1, 60, 257: multo cibo et potione completi, id. Tusc. 5, 35, 100:multo sanguine ea Poenis victoria stetit,
Liv. 23, 30, 2:multum sanguinem haurire,
Curt. 4, 14, 17; 8, 14, 32:multam harenam mare evomit,
id. 4, 6, 8:arbor,
id. 7, 4, 26:silva,
id. 8, 10, 14:multae vestis injectu opprimi,
Tac. A. 6, 50:multa et lauta supellex,
Cic. Phil. 2, 27, 66:aurum,
Sall. J. 13, 6; Tac. A. 6, 33; Liv. 26, 11, 9; Curt. 3, 3, 12:libertas,
Hor. S. 1, 4, 5:multam salutem dicere alicui,
to greet heartily, Plaut. Poen. 1, 2, 194:cum auro et argento multo,
Sall. J. 13, 6.—Of time:Itaque multum diei processerat,
a great part of the day, Sall. J. 51, 2:ad multum diem,
till far in the day, Cic. Att. 13, 9, 1:multo adhuc die,
when much of the day was still remaining, when it was still high day, Tac. H. 2, 44:multo denique die,
when the day was far spent, Caes. B. G. 1, 22:multa nocte,
late at night, Cic. Q. Fr. 2, 9, 2:multo mane,
very early, id. Att. 5, 4, 1:multa opinio, for multorum,
the general opinion, Gell. 3, 16, 1:velut multa pace,
as in a general peace, as if there were peace everywhere, Tac. H. 4, 35:multus homo,
one who gives himself up to the lusts of many, Cat. 112, 1.— multi, orum, m., the many, the common mass, the multitude: probis probatus potius, quam multis forem, Att. ap. Non. 519, 9:video ego te, mulier, more multarum utier,
id. ib. —Esp.: unus e (or de) multis, one of the multitude, a man of no distinction:tenuis L. Virginius unusque e multis,
Cic. Fin. 2, 20, 62:unus de multis esse,
id. Off. 1, 30, 109: M. Calidius non fuit orator unus e multis;potius inter multos prope singularis fuit,
id. Brut. 79, 274:numerarer in multis,
among the herd of orators, id. ib. 97, 333:e multis una sit tibi,
no better than others, Ov. R. Am. 682:multum est,
it is of importance, Verg. G. 2, 272.—In neutr. absol.: ne multa, or ne multis, not to be prolix, in short:ne multa: perquiritur a coactoribus,
Cic. Clu. 64, 181:ne multis: Diogenes emitur,
id. ib. 16, 47:quid multis moror?
Ter. And. 1, 1, 87.—Sometimes multa is used (particularly by the poets) adverbially, much, greatly, very:multa reluctari,
Verg. G. 4, 301:gemens,
id. ib. 3, 226; id. A. 5, 869:deos testatus,
id. ib. 7, 593:invehi,
Nep. Ep. 6, 1 (cf. nonnulla invehi, id. Tim. 5, 3):haud multa moratus,
Verg. A. 3, 610.—Rarely in multum:in multum velociores,
by far, Plin. 10, 36, 52, § 108.—In partic.1.Too much, overmuch, excessive:2.supellex modica, non multa,
Nep. Att. 13, 5.—In speech, much-speaking, diffuse, prolix:3.qui in aliquo genere aut inconcinnus aut multus est,
Cic. de Or. 2, 4, 17:ne in re nota et pervulgata multus et insolens sim,
id. ib. 2, 87, 358:nolo in stellarum ratione multus vobis videri,
id. N. D. 2, 46, 119.—Frequent, frequently present:A.in operibus, in agmine, atque ad vigilias multus adesse,
Sall. J. 96, 3:multus in eo proelio Caesar fuit,
was in many places, Flor. 4, 2, 50:hen hercle hominem multum et odiosum mihi!
troublesome, tedious, Plaut. Men. 2, 2, 41:instare,
Sall. J. 84, 1.—Hence, adv., in two forms.multum, much, very much, greatly, very, often, frequently, far, etc. (class.):B.salve multum, gnate mi,
Plaut. Trin. 5, 2, 56:multum vale,
farewell, id. Stich. 3, 2, 40:hominem ineptum multum et odiosum mihi,
id. Men. 2, 2, 42:opinor, Cassium uti non ita multum sorore,
not very much, Cic. Fam. 7, 23, 3:multum mecum municipales homines loquuntur,
often, id. Att. 8, 13, 2:non multum ille quidem nec saepe dicebat,
id. Brut. 34, 128:non multum confidere,
not very much, not particularly, Caes. B. G. 3, 25:sunt in venationibus,
often, frequently, id. ib. 4, 1:in eodem genere causarum multum erat T. Juventius,
Cic. Brut. 48, 178:multum fuisse cum aliquo,
to have had much intercourse with, id. Rep. 1, 10, 16:sum multum equidem cum Phaedro in Epicuri hortis,
id. Fin. 5, 1, 3:gratia valere,
to be in great favor, Nep. Con. 2, 1:res multum et saepe quaesita,
Cic. Leg. 3, 15, 33:longe omnes multumque superabit,
id. Verr. 2, 5, 44, § 115:multum et diu cogitans,
id. Div. 2, 1, 1:diu multumque scriptitare,
id. de Or. 1, 33, 152.—With an adj.:multum loquaces,
very talkative, Plaut. Aul. 2, 1, 5:mepti labores,
very, Plin. Ep. 1, 9.— Poet. also with comp.:multum improbiores sunt quam a primo credidi,
much, far, Plaut. Most. 3, 2, 139:multum robustior illo,
Juv. 19, 197:majora,
Sil. 13, 708.— So with infra, post:haud multum infra viam,
Liv. 5, 37, 7; Plin. 98, 7, § 20:haud multum post mortem ejus,
Tac. A. 5, 3:ut multum,
at most, Mart. 10, 11, 6; Vop. Aur. 46.—multō by much, much, a great deal, far, by far (class.).1.With comparatives and verbs which imply comparison:2.multo tanto carior,
Plaut. Bacch. 2, 3, 76:pauciores oratores,
Cic. de Or. 1, 3, 11:facilius atque expeditius iter,
Caes. B. G. 1, 6.—With verbs:virtutem omnibus rebus multo anteponentes,
Cic. Fin. 4, 18, 49:multo ceteros anteibant,
Tac. H. 4, 13:multo praestat beneficii, quam maleficii immemorem esse,
Sall. J. 31, 28.—With malle:multo mavolo,
Plaut. Poen. 1, 2, 88; id. Ps. 2, 4, 38:meo judicio multo stare malo, quam, etc.,
Cic. Att. 12, 21, 1.—With sup. (rare but class.), by far, by much:3.quae tibi mulier videtur multo sapientissuma,
Plaut. Stich. 1, 2, 66; id. Am. 2, 2, 150: multo optimus hostis, by far, Lucil. ap. Non. 4, 413:simulacrum multo antiquissimum,
Cic. Verr. 2, 4, 49, § 109; 2, 4, 23, § 50; id. Cat. 4, 8, 17:maxima pars,
id. Imp. Pomp. 18, 54; cf. Hor. S. 2, 3, 82:multo id bellum maximum fuit,
Liv. 1, 11, 5:pars multo maxima,
id. 30, 18, 14: multo molestissima, Cic. Div. in. Caecil. 11, 36:multo gratissima lux,
Hor. S. 1, 5, 39:foedissimum,
Quint. 9, 4, 72:optimum,
id. ib. 26:pulcherrimum,
id. 1, 2, 24:utilissima,
id. 2, 10, 1:maxime,
Auct. Her. 4, 44, 58:multo maxime miserabile,
Sall. C. 36, 4:multo maxime ingenio validus,
id. J. 6, 1.—With particles denoting a difference, far, greatly, very:4.multo aliter,
Ter. And. prol. 4:multo aliter ac sperabat,
far otherwise than, Nep. Ham. 2:quod non multo secus fieret, si,
not far otherwise, not very different, Cic. Fam. 4, 9, 1: multo infra Cyrenaicum. Plin. 19, 3, 15, § 40. —In specifications of time, before ante and post, long, much:5.non multo ante urbem captam,
Cic. Div. 1, 45, 101:non multo ante,
not long before, Nep. Eum. 3, 3:multo ante,
Cic. Fam. 4, 1, 1:non multo post, quam, etc.,
not long after, id. Att. 12, 49, 9:haud multo ante solis occasum,
Liv. 5, 39, 2:multo ante noctem,
id. 27, 42, 13.—Very rarely with the positive for multum:6.maligna multo,
very, Ter. Hec. 1, 2, 83 Umpf.—Doubled, multo multoque, with comparatives:II.multo multoque longior,
far, very much, Front. ad M. Caes. 2, 5:multo multoque operosius est,
Val. Max. 4, 1, 2: multo multoque magis, Front. Laud. Negl. § 3.Comp.: plūs, pluris; in the plur., plures, plura (in sing. anciently written plous; three times in the S. C. de Bacch. Here perh. belongs, in the plur., pleores and pleoris, for plures, in the Song of the Arval Brothers.—For the class. neuter of the plur., plura, the form pluria was used in ante-class. Latinity. Gellius cites M. Cato, Q. Claudius, Valerius Antias, L. AElius, P. Nigidius, and M. Varro as authorities for this form, Gell. 5, 21, 6; yet Plautus and Terence have only plura; and the earlier reading pluria, in Lucr. 1, 877; 2, 1135; 4, 1085, is now supplanted by the critically certain plura and plurima.—The gen. plur. plurium, however, has remained the predominant form, e. g. Quint. 7, 1, 1; 8, 4, 27; 9, 4, 66 et saep.) [from the root ple; Gr. pleon, pimplêmi; cf. plenus, plera, compleo, etc.; also locu-ples, plebes, populus, etc.], more.A.In the sing. (used both substantively and adverbially): LIBRAS FARRIS ENDO DIES DATO. SI VOLET PLVS DATO, Fragm. XII. Tab. in Gell. 20, 1, 45: SI PLVS MINVSVE SECVERVNT, SE FRAVDE ESTO, ib.;(β).so (perh. in imitation of this legal phrase): ebeu, cur ego plus minusve feci quam aequom fuit!
Plaut. Capt. 5, 3, 18; Ter. Phorm. 3, 3, 21:ne plus minusve loqueretur,
Suet. Aug. 84; cf. Plaut. Men. 4, 2, 27; and in the signif. of circiter, about: septingenti sunt paulo plus aut minus anni... postquam, etc., Enn. ap. Varr. R. R. 3, 1, 2 (Ann. v. 493 Vahl.);so. non longius abesse plus minus octo milibus,
Hirt. B. G. 8, 20, 1 Oud.; cf.:speranti plures... venerunt plusve minusve duae,
Mart. 8, 71, 4:aut ne quid faciam plus, quod post me minus fecisse satius sit,
too much... too little, Ter. Hec. 5, 1, 4:tantum et plus etiam ipse mihi deberet,
Cic. Att. 7, 3, 7:vos et decem numero, et, quod plus est, Romani estis,
and what is more, Liv. 9, 24, 8:verbane plus an sententia valere debeat,
Cic. Top. 25, 96: [p. 1174] cf.:apud me argumenta plus quam testes valent,
id. Rep. 1, 38, 59:valet enim salus plus quam libido,
id. ib. 1, 40, 63.—With a partitive gen.:(γ).vultis pecuniae plus habere,
Cic. Inv. 1, 47, 88; cf.:nostri casus plus honoris habuerunt quam laboris,
id. Rep. 1, 4, 7; so,plus virium,
id. Leg. 1, 2, 6:plus hostium,
Liv. 2, 42:plus dapis et rixae multo minus invidiaeque,
Hor. Ep. 1, 17, 51:in hac causa eo plus auctoritatis habent, quia, etc.,
Cic. Rep. 3, 16, 26; cf.:plus ingenii,
id. ib. 1, 14, 22:Albano non plus animi erat quam fidei,
as little courage as fidelity, Liv. 1, 27, 5.—With quam (some examples of which have already been given above):(δ).non plus quam semel,
Cic. Off. 3, 15, 61:confiteor eos... plus quam sicarios esse,
id. Phil. 2, 13, 31:ne plus reddat quam acceperit,
id. Lael. 16, 58 et saep.:non plus quam in tres partis posse distribui putaverunt,
into not more than, id. Inv. 1, 34, 57:plus quam decem dies abesse,
id. Phil. 2, 13, 31:nulla (navis) plus quam triginta remis agatur,
with more than, Liv. 38, 38, 8.—Without quam:(ε).HOMINES PLOVS V. OINVORSEI VIREI ATQVE MVLIERES, S. C. de Bacch. 19 (Wordsw. Fragm. and Spec. p. 173): plus mille capti,
Liv. 24, 44:plus milies audivi,
Ter. Eun. 3, 1, 32: plus semel, Varr. ap. Plin. 14, 14, 17, § 96:plus quingentos colaphos infregit mihi,
Ter. Ad. 2, 1, 46:ferre plus dimidiati mensis cibaria,
Cic. Tusc. 2, 16, 37:non plus mille quingentos aeris,
id. Rep. 2, 22, 40:paulo plus ducentos passus a castris,
Liv. 31, 34:cum plus annum aeger fuisset,
id. 40, 2:parte plus dimidia rem auctam,
id. 29, 25.—With a compar. or adverbial abl., or with an abl. of measure:2.VIREI PLOVS DVOBVS, S. C. de Bacch. 20 (Wordsw. Fragm. and Spec. p. 173): de paupertate tacentes Plus poscente ferent,
more than the importunate, Hor. Ep. 1, 17, 44:ex his alius alio plus habet virium,
Cic. Leg. 1, 2, 6: cave putes hoc tempore plus me quemquam cruciari, Balb. ap. Cic. Att. 8, 15, A, 2:alterum certe non potest, ut plus una vera sit,
Cic. N. D. 1, 2, 5; cf.:in columba plures videri colores, nec esse plus uno,
id. Ac. 2, 25, 79: HOC PLVS NE FACITO, more than this, Fragm. XII. Tab. ap. Cic. Leg. 2, 23, 59:annos sexaginta natus es Aut plus eo,
or more than that, Ter. Heaut. 1, 1, 11:plus aequo,
Cic. Lael. 16, 58:plus paulo,
Ter. Heaut. 2, 1, 8:paulo plus,
Liv. 31, 34: multo plus, Anton. ap. Cic. Att. 10, 8, A, 1:plus nimio,
overmuch, Hor. Ep. 1, 10, 30: quam molestum est uno digito plus habere, too much by a finger, i. e. a finger too much, Cic. N. D. 1, 35, 99:uno plus Etruscorum cecidisse in acie,
one man more, Liv. 2, 7, 2.—In the gen. pretii, pluris, of more value, of a higher price, for more, higher, dearer:3.ut plus reddant musti et olei, et pretii pluris,
of greater value, Varr. R. R. 1, 7, 4:ager multo pluris est,
is worth much more, Cic. Rosc. Com. 12, 33; cf.:quo pluris sint nostra oliveta,
id. Rep. 3, 9, 16:pluris emere,
dearer, id. Fam. 7, 2, 1; so,vendere,
id. Off. 3, 12, 51; id. Verr. 2, 3, 19, § 48; Hor. S. 2, 3, 300:aedificare,
Col. 1, 4, 7:pluris est oculatus testis quam auriti decem,
of more value, Plaut. Truc. 2, 6, 8:mea mihi conscientia pluris est, quam omnium sermo,
Cic. Att. 12, 28, 2:facio pluris omnium hominem neminem,
id. ib. 8, 2, 4:facere aliquem pluris,
make more of one, esteem him more highly, id. Fam. 3, 4, 2:pluris habere,
id. Phil. 6, 4, 10:aestimare,
id. Par. 6, 2, 48:ducere,
id. Att. 7, 3, 5:putare,
id. Off. 3, 4, 18 et saep.—Rarely, instead of the genitive, in the abl. pretii: plure vendunt, Lucil. ap. Charis. 2, p. 189 P.: plure altero tanto, quanto ejus fundus est, velim, Plaut. ib.: plure venit, Cic. ib.—4.Plus plusque, more and more: quem mehercule plus plusque in dies diligo. Cic. Att. 6, 2, 10.—* 5.Like magis, with an adj.:B.plus formosus, for formosior,
Nemes. Ecl. 4, 72.—In the plur.1.Comparatively, more in number:2.omnes qui aere alieno premantur, quos plures esse intellego quam putaram,
Cic. Att. 7, 3, 5; id. Rep. 2, 22, 40:nemini ego plura acerba esse credo ex amore homini umquam oblata quam mihi,
Ter. Hec. 3, 1, 1:ne plura insignia essent imperii in libero populo quam in regno fuissent,
Cic. Rep. 2, 31, 55:multo plura,
many more things, Quint. 3, 6, 28.—In gen., of a great number, many: qui plus fore dicant in pluribus consilii quam in uno. Cic. Rep. 1, 35, 55: cf.: quid quaeso interest inter unum et plures, si justitia est in pluribus? id. ib. 1, 39, 61;b.1, 34, 52: non possunt una in civitate multi rem ac fortunas amittere, ut non plures secum in eandem trahant calamitatem,
id. Imp. Pomp. 7, 19:quod pluribus praesentibus eas res jactari nolebat,
Caes. B. G. 1, 18:plura castella Pompeius tentaverat,
id. B. C. 3, 52:summus dolor plures dies manere non potest,
Cic. Fin. 2, 28, 93:pluribus diebus, Quint. prooem. § 7: illic plurium rerum est congeries,
id. 8, 4, 27:quae consuetudo sit, pluribus verbis docere,
Cic. Clu. 41, 115:eum pluribus verbis rogat, ut, etc.,
id. Verr. 2, 4, 28, § 64;without verba: quid ego plura dicam?
id. de Or. 1, 5, 18:pluribus haec exsecutus sum,
Phaedr. 3, 10, 59;also elliptically, quid plura? and, ne plura, like quid multa? and ne multa: hic sacra, hic genus, hic majorum multa vestigia. Quid plura? hanc vides villam, etc.,
what need of many words? in short, Cic. Leg. 2, 1, 3:sed—ne plura—dicendum enim aliquando est—Pomponium Atticum sic amo, ut alterum fratrem,
id. Fam. 13, 1, 5.—Esp.: plures.(α).The mass, the multitude, opp. pauciores, = hoi oligoi, Plaut. Trin. 1, 1, 13.—(β).Euphemistically, acc. to the Gr. hoi pleiones, the dead:(γ).quin prius Me ad plures penetravi?
Plaut. Trin. 2, 2, 14.—The greater number, the majority:III.plures nesciebant qua ex causa convenissent,
Vulg. Act. 19, 32.Sup.: plūrĭmus (archaic form, plisima plurima, Paul. ex Fest. p. 204 and 205 Mull.: PLIOIRVME (I), Epit. of Scipio), a, um [from root ple; whence also plus, q. v., ploirumus for ploisumus; and thence the predominant form plurimus], most, very much, or many (as an adj. in good prose mostly in the plur., except the standing formula of greeting: salutem plurimam dicere alicui; v. infra):(β).hujus sunt plurima simulacra,
Caes. B. G. 6, 17:nos plurimis ignotissimi gentibus,
Cic. Rep. 1, 17, 26:plurimae et maximae partes,
id. ib. 1, 4, 8:plurimorum seculorum memoria,
id. ib. 3, 9, 14:haec plurimis a me verbis dicta sunt,
id. ib. 1, 7, 12 et saep.—In sing.:me plurima praeda onustum,
Plaut. Rud. 4, 2, 4:sermo,
Quint. 2, 2, 5:risus,
id. 6, 3, 85:res,
id. 6, 1, 51:exercitatio,
id. 8 prooem. §28: mons,
very large, Verg. A. 1, 419:cervix,
id. G. 3, 52:Aetna,
Ov. Ib. 600.—Of a greeting: impertit salutem plurimam, Lucil. ap. Non. 472. 16; and esp. freq.: salutem plurimam dicit (commonly abbrev. S. P. D.) at the beginning of letters; v. salus.— Poet.:medio cum plurimus orbe Sol erat,
very powerful, oppressive, Ov. M. 14, 53: plurima qua silva est. thickest, id. ib. 14, 361:coma plurima,
very thick, id. ib. 13, 844:sed plurima nantis in ore Alcyone conjux,
mostly, chiefly, id. ib. 11, 562.—And collect.:plurimus in Junonis honorem Aptum dicet equis Argos,
many a one, very many, Hor. C. 1, 7, 8; so,oleaster plurimus,
Verg. G. 2, 183:qua plurima mittitur ales,
Mart. 9, 56, 1:plurima lecta rosa est,
Ov. F. 4, 441.— In neutr. absol. (substant. or adverb.):ut haberet quam plurimum,
as much as possible, Cic. Rab. Post. 14, 39:caput autem est, quam plurimum scribere,
id. de Or. 1, 33, 150:ut in quoque oratore plurimum esset,
id. Rep. 1, 27, 123.— Adv.: plūrĭmum:et is valebat in suffragio plurimum, cujus plurimum intererat, esse in optimo statu civitatem,
Cic. Rep. 2, 22, 40:auspiciis plurimum obsecutus est Romulus,
id. ib. 2, 9, 16:si vero populus plurimum potest,
id. ib. 3, 14, 23; cf.:qui apud me dignitate plurimum possunt,
id. Rosc. Am. 1, 4:plurimum aliis praestare,
id. Inv. 2, 1, 1:ut te plurimum diligam,
id. Fam. 1, 7, 1; id. Tusc. 5, 27, 78:hoc ego utor uno omnium plurimum,
id. Fam. 11, 16, 2:quantum (al. quanto) plurimum possunt,
Quint. 11, 3, 120: plurimum quantum also signifies very much indeed, exceedingly (post-class.):plurimum quantum veritati nocuere,
Min. Fel. Oct. 22:gratulor,
id. ib. 40:(elleborum) ex aqua datur plurimum drachma,
at the most, Plin. 25, 5, 22, § 54; 9, 36, 60, § 125; 30, 6, 16, § 48; so,cum plurimum,
id. 2, 17, 15, § 78 (opp. to cum minimum); 18, 7, 10, § 60: nec tam numerosa differentia; tribus ut plurimum bonitatibus distat, for the most part, commonly, usually, = plerumque, Plin. 15, 3, 4, § 18.—In neutr. with a partit. gen.: sententiarum et gravitatis plurimum, Cic. Inv. 1, 18, 25:(γ).artis,
Quint. 10, 5, 3:auctoritatis et ponderis,
id. 9, 4, 91:ut laboris sic utilitatis etiam longe plurimum,
id. 10, 3, 1:virtutum,
id. 12, 1, 20 plurimum quantum favoris partibus dabat fratermtas ducum, Flor. 4, 2, 74.—In the gen. pretii:plurimi: immo unice unum plurimi pendit,
values very highly, esteems very much, Plaut. Bacch. 2, 2, 29:quem unum Alexander plurimi fecerat,
Nep. Eum. 2, 2:ut quisque quod plurimi est possidet,
Cic. Par. 6, 2, 48. -
40 multi
multus (old form moltus), a, um; comp. plus; sup. plurimus (v. at the end of this art.), adj. [etym. dub.], much, great, many, of things corporeal and incorporeal.I.Posit.A.In gen.: multi mortales, Cato ap. Gell. 10, 3, 17: multi suam rem [p. 1173] bene gessere: multi qui, etc., Enn. ap. Cic. Fam. 7, 6, 1 (Trag. v. 295 sq. Vahl.):B.multi fortissimi viri,
Cic. Fam. 5, 17, 3:rationes,
id. de Or. 1, 51, 222. tam multis verbis scribere, at such length, id. Fam. 3, 8, 1:beneficia. Cato ap. Fest. s. v. ratissima, p. 286 Mull.: multi alii,
Ter. And. 5, 4, 28.—When used with another adjective it is usually connected with it by a conjunction:multae et magnae contentiones,
many great conlests, Cic. Phil. 2, 3, 7; 3, 10, 26:O multas et graves offensiones,
id. Att. 11, 7, 3:multi et graves dolores,
id. Verr. 2, 5, 45, § 119:multi et varii timores,
Liv. 3, 16, 3:multae bonaeque artes animi,
Sall. J. 28, 5:multa et clara facinora,
Tac. A. 12, 31.—But when the second adjective is used substantively the conjunction is omitted:multi improbi,
Cic. Off. 2, 8, 28; 2, 19, 65:multi boni, docti, prudentes,
id. Fl. 4, 8:multi nobiles,
id. Planc. 20, 50:multa acerba habuit ille annus,
id. Sest. 27, 58; 66, 139:multa infanda,
Liv. 28, 12, 5:multa falsa,
id. 35, 23, 2.—Also, when the second adjective forms with its substantive a single conception:multa secunda proelia,
victories, Liv. 9, 42, 5; 35, 1, 3; 41, 17, 1:multa libera capita,
freemen, id. 42, 41, 11:multae liberae civitates,
republics, Cic. Verr. 2, 4, 30, § 68:multos fortes viros,
id. Cat. 3, 2, 7; id. Mur. 8, 17:multi clari viri,
noblemen, id. Leg. 1, 5, 17:multi primarii viri,
id. Verr. 2, 2, 61, § 149.—Similarly, et is omitted between multi and adjectives which form with their substantives familiar phrases:multi clarissimi viri,
Cic. Phil. 11, 10, 24:multi amplissimi viri,
id. Fin. 2, 17, 55; id. Deiot. 14, 39; id. Fam. 10, 25, 2; id. Att. 10, 8, 7; 16, 16, 11; id. Verr. 1, 7, 19:multi honestissimi homines,
id. Fam. 15, 15, 3:multi peritissimi homines,
id. Caecin. 24, 69:multi summi homines,
id. Arch. 12, 30; id. Har. Resp. 26, 56:multi clarissimi et sapientissimi viri,
id. Planc. 4, 11; id. Cael. 18, 43.—Et is also omitted when the substantive stands between the two adjectives:in veteribus patronis multis,
Cic. Div. in Caecil. 1, 2:multa praeterea bella gravia,
id. Agr. 2, 33, 90:multis suppliciis justis,
id. Cat. 1, 8, 20:multa majores nostri magna et gravia bella gesserunt,
id. Imp. Pomp. 2, 6:plurima signa pulcherrima,
id. Verr. 2, 1, 23, § 61.—When both adjectives follow the substantive, et is sometimes inserted:virtutes animi multae et magnae,
Cic. Imp. Pomp. 22, 64:causas ille multas et graves habuit,
id. Clu. 30, 82;and is sometimes omitted, the emphasis then falling on the second adjective: utebatur hominibus improbis, multis,
id. Cael. 5, 12:prodigia multa, foeda,
Liv. 40, 29, 1.—With a partitive gen.:multi hominum,
Plin. 16, 25, 40, § 96:multae silvestrium arborum,
id. 16, 31, 56, § 128.—In neutr. plur.: multa, orum, many things, much:nimium multa,
Cic. Fam. 4, 14, 3:nimis multa,
id. Fin. 2, 18, 57:insulae non ita multae,
not so many, not so very many, Plin. 5, 7, 7, § 41:parum multa scire,
too few, Auct. Her. 1, 1, 1: bene multi, a good many, Asin. ap. Cic. Fam. 10, 33, 4:quam minime multa vestigia servitutis,
as few as possible, Nep. Tim. 3, 3:minime multi remiges,
exceedingly few, Cic. Verr. 2, 5, 34, § 88:in multas pecunias alienissimorum hominum invasit,
id. Phil. 2, 16, 41; id. Verr. 2, 5, 19, § 48:multae pecuniae variis ex causis a privatis detinentur,
Plin. Ep. 10, 17, 3.—Sometimes multi stands for multi alii, many others:nam certe Pompeio, et a Curionibus patre et filio, et a multis exprobratum est,
Suet. Caes. 50.—The sing. also is used poet. for the plur., many a:aut trudit acres hinc et hinc multa cane Apros in obstantes plagas,
with many dogs, Hor. Epod. 2, 31:multa prece prosequi,
id. C. 4, 5, 33:multa victima,
Verg. E. 1, 34: agna. Ov. F. 4, 772:avis,
id. Am. 3, 5, 4:tabella,
Tib. 1, 3, 28; so of persons: multus sua vulnera puppi Affixit moriens, many a one, for multi affixerunt, Luc. 3, 707.—In sing., to denote quantity, much, great, abundant: multum aurum et argentum. Plaut. Rud. 5, 2, 8; 22:exstructa mensa multa carne rancida,
Cic. Pis. 27, 67:multo labore quaerere aliquid,
with much labor, great exertion, Cic. Sull. 26, 73:cura,
Sall. J. 7, 4:sol,
much sun, Plin. 31, 7, 39, § 81: sermo, much conversalion, Brut. ap. Cic. Fam. 11, 20, 1: stilus tuus multi sudoris est. Cic. de Or. 1, 60, 257: multo cibo et potione completi, id. Tusc. 5, 35, 100:multo sanguine ea Poenis victoria stetit,
Liv. 23, 30, 2:multum sanguinem haurire,
Curt. 4, 14, 17; 8, 14, 32:multam harenam mare evomit,
id. 4, 6, 8:arbor,
id. 7, 4, 26:silva,
id. 8, 10, 14:multae vestis injectu opprimi,
Tac. A. 6, 50:multa et lauta supellex,
Cic. Phil. 2, 27, 66:aurum,
Sall. J. 13, 6; Tac. A. 6, 33; Liv. 26, 11, 9; Curt. 3, 3, 12:libertas,
Hor. S. 1, 4, 5:multam salutem dicere alicui,
to greet heartily, Plaut. Poen. 1, 2, 194:cum auro et argento multo,
Sall. J. 13, 6.—Of time:Itaque multum diei processerat,
a great part of the day, Sall. J. 51, 2:ad multum diem,
till far in the day, Cic. Att. 13, 9, 1:multo adhuc die,
when much of the day was still remaining, when it was still high day, Tac. H. 2, 44:multo denique die,
when the day was far spent, Caes. B. G. 1, 22:multa nocte,
late at night, Cic. Q. Fr. 2, 9, 2:multo mane,
very early, id. Att. 5, 4, 1:multa opinio, for multorum,
the general opinion, Gell. 3, 16, 1:velut multa pace,
as in a general peace, as if there were peace everywhere, Tac. H. 4, 35:multus homo,
one who gives himself up to the lusts of many, Cat. 112, 1.— multi, orum, m., the many, the common mass, the multitude: probis probatus potius, quam multis forem, Att. ap. Non. 519, 9:video ego te, mulier, more multarum utier,
id. ib. —Esp.: unus e (or de) multis, one of the multitude, a man of no distinction:tenuis L. Virginius unusque e multis,
Cic. Fin. 2, 20, 62:unus de multis esse,
id. Off. 1, 30, 109: M. Calidius non fuit orator unus e multis;potius inter multos prope singularis fuit,
id. Brut. 79, 274:numerarer in multis,
among the herd of orators, id. ib. 97, 333:e multis una sit tibi,
no better than others, Ov. R. Am. 682:multum est,
it is of importance, Verg. G. 2, 272.—In neutr. absol.: ne multa, or ne multis, not to be prolix, in short:ne multa: perquiritur a coactoribus,
Cic. Clu. 64, 181:ne multis: Diogenes emitur,
id. ib. 16, 47:quid multis moror?
Ter. And. 1, 1, 87.—Sometimes multa is used (particularly by the poets) adverbially, much, greatly, very:multa reluctari,
Verg. G. 4, 301:gemens,
id. ib. 3, 226; id. A. 5, 869:deos testatus,
id. ib. 7, 593:invehi,
Nep. Ep. 6, 1 (cf. nonnulla invehi, id. Tim. 5, 3):haud multa moratus,
Verg. A. 3, 610.—Rarely in multum:in multum velociores,
by far, Plin. 10, 36, 52, § 108.—In partic.1.Too much, overmuch, excessive:2.supellex modica, non multa,
Nep. Att. 13, 5.—In speech, much-speaking, diffuse, prolix:3.qui in aliquo genere aut inconcinnus aut multus est,
Cic. de Or. 2, 4, 17:ne in re nota et pervulgata multus et insolens sim,
id. ib. 2, 87, 358:nolo in stellarum ratione multus vobis videri,
id. N. D. 2, 46, 119.—Frequent, frequently present:A.in operibus, in agmine, atque ad vigilias multus adesse,
Sall. J. 96, 3:multus in eo proelio Caesar fuit,
was in many places, Flor. 4, 2, 50:hen hercle hominem multum et odiosum mihi!
troublesome, tedious, Plaut. Men. 2, 2, 41:instare,
Sall. J. 84, 1.—Hence, adv., in two forms.multum, much, very much, greatly, very, often, frequently, far, etc. (class.):B.salve multum, gnate mi,
Plaut. Trin. 5, 2, 56:multum vale,
farewell, id. Stich. 3, 2, 40:hominem ineptum multum et odiosum mihi,
id. Men. 2, 2, 42:opinor, Cassium uti non ita multum sorore,
not very much, Cic. Fam. 7, 23, 3:multum mecum municipales homines loquuntur,
often, id. Att. 8, 13, 2:non multum ille quidem nec saepe dicebat,
id. Brut. 34, 128:non multum confidere,
not very much, not particularly, Caes. B. G. 3, 25:sunt in venationibus,
often, frequently, id. ib. 4, 1:in eodem genere causarum multum erat T. Juventius,
Cic. Brut. 48, 178:multum fuisse cum aliquo,
to have had much intercourse with, id. Rep. 1, 10, 16:sum multum equidem cum Phaedro in Epicuri hortis,
id. Fin. 5, 1, 3:gratia valere,
to be in great favor, Nep. Con. 2, 1:res multum et saepe quaesita,
Cic. Leg. 3, 15, 33:longe omnes multumque superabit,
id. Verr. 2, 5, 44, § 115:multum et diu cogitans,
id. Div. 2, 1, 1:diu multumque scriptitare,
id. de Or. 1, 33, 152.—With an adj.:multum loquaces,
very talkative, Plaut. Aul. 2, 1, 5:mepti labores,
very, Plin. Ep. 1, 9.— Poet. also with comp.:multum improbiores sunt quam a primo credidi,
much, far, Plaut. Most. 3, 2, 139:multum robustior illo,
Juv. 19, 197:majora,
Sil. 13, 708.— So with infra, post:haud multum infra viam,
Liv. 5, 37, 7; Plin. 98, 7, § 20:haud multum post mortem ejus,
Tac. A. 5, 3:ut multum,
at most, Mart. 10, 11, 6; Vop. Aur. 46.—multō by much, much, a great deal, far, by far (class.).1.With comparatives and verbs which imply comparison:2.multo tanto carior,
Plaut. Bacch. 2, 3, 76:pauciores oratores,
Cic. de Or. 1, 3, 11:facilius atque expeditius iter,
Caes. B. G. 1, 6.—With verbs:virtutem omnibus rebus multo anteponentes,
Cic. Fin. 4, 18, 49:multo ceteros anteibant,
Tac. H. 4, 13:multo praestat beneficii, quam maleficii immemorem esse,
Sall. J. 31, 28.—With malle:multo mavolo,
Plaut. Poen. 1, 2, 88; id. Ps. 2, 4, 38:meo judicio multo stare malo, quam, etc.,
Cic. Att. 12, 21, 1.—With sup. (rare but class.), by far, by much:3.quae tibi mulier videtur multo sapientissuma,
Plaut. Stich. 1, 2, 66; id. Am. 2, 2, 150: multo optimus hostis, by far, Lucil. ap. Non. 4, 413:simulacrum multo antiquissimum,
Cic. Verr. 2, 4, 49, § 109; 2, 4, 23, § 50; id. Cat. 4, 8, 17:maxima pars,
id. Imp. Pomp. 18, 54; cf. Hor. S. 2, 3, 82:multo id bellum maximum fuit,
Liv. 1, 11, 5:pars multo maxima,
id. 30, 18, 14: multo molestissima, Cic. Div. in. Caecil. 11, 36:multo gratissima lux,
Hor. S. 1, 5, 39:foedissimum,
Quint. 9, 4, 72:optimum,
id. ib. 26:pulcherrimum,
id. 1, 2, 24:utilissima,
id. 2, 10, 1:maxime,
Auct. Her. 4, 44, 58:multo maxime miserabile,
Sall. C. 36, 4:multo maxime ingenio validus,
id. J. 6, 1.—With particles denoting a difference, far, greatly, very:4.multo aliter,
Ter. And. prol. 4:multo aliter ac sperabat,
far otherwise than, Nep. Ham. 2:quod non multo secus fieret, si,
not far otherwise, not very different, Cic. Fam. 4, 9, 1: multo infra Cyrenaicum. Plin. 19, 3, 15, § 40. —In specifications of time, before ante and post, long, much:5.non multo ante urbem captam,
Cic. Div. 1, 45, 101:non multo ante,
not long before, Nep. Eum. 3, 3:multo ante,
Cic. Fam. 4, 1, 1:non multo post, quam, etc.,
not long after, id. Att. 12, 49, 9:haud multo ante solis occasum,
Liv. 5, 39, 2:multo ante noctem,
id. 27, 42, 13.—Very rarely with the positive for multum:6.maligna multo,
very, Ter. Hec. 1, 2, 83 Umpf.—Doubled, multo multoque, with comparatives:II.multo multoque longior,
far, very much, Front. ad M. Caes. 2, 5:multo multoque operosius est,
Val. Max. 4, 1, 2: multo multoque magis, Front. Laud. Negl. § 3.Comp.: plūs, pluris; in the plur., plures, plura (in sing. anciently written plous; three times in the S. C. de Bacch. Here perh. belongs, in the plur., pleores and pleoris, for plures, in the Song of the Arval Brothers.—For the class. neuter of the plur., plura, the form pluria was used in ante-class. Latinity. Gellius cites M. Cato, Q. Claudius, Valerius Antias, L. AElius, P. Nigidius, and M. Varro as authorities for this form, Gell. 5, 21, 6; yet Plautus and Terence have only plura; and the earlier reading pluria, in Lucr. 1, 877; 2, 1135; 4, 1085, is now supplanted by the critically certain plura and plurima.—The gen. plur. plurium, however, has remained the predominant form, e. g. Quint. 7, 1, 1; 8, 4, 27; 9, 4, 66 et saep.) [from the root ple; Gr. pleon, pimplêmi; cf. plenus, plera, compleo, etc.; also locu-ples, plebes, populus, etc.], more.A.In the sing. (used both substantively and adverbially): LIBRAS FARRIS ENDO DIES DATO. SI VOLET PLVS DATO, Fragm. XII. Tab. in Gell. 20, 1, 45: SI PLVS MINVSVE SECVERVNT, SE FRAVDE ESTO, ib.;(β).so (perh. in imitation of this legal phrase): ebeu, cur ego plus minusve feci quam aequom fuit!
Plaut. Capt. 5, 3, 18; Ter. Phorm. 3, 3, 21:ne plus minusve loqueretur,
Suet. Aug. 84; cf. Plaut. Men. 4, 2, 27; and in the signif. of circiter, about: septingenti sunt paulo plus aut minus anni... postquam, etc., Enn. ap. Varr. R. R. 3, 1, 2 (Ann. v. 493 Vahl.);so. non longius abesse plus minus octo milibus,
Hirt. B. G. 8, 20, 1 Oud.; cf.:speranti plures... venerunt plusve minusve duae,
Mart. 8, 71, 4:aut ne quid faciam plus, quod post me minus fecisse satius sit,
too much... too little, Ter. Hec. 5, 1, 4:tantum et plus etiam ipse mihi deberet,
Cic. Att. 7, 3, 7:vos et decem numero, et, quod plus est, Romani estis,
and what is more, Liv. 9, 24, 8:verbane plus an sententia valere debeat,
Cic. Top. 25, 96: [p. 1174] cf.:apud me argumenta plus quam testes valent,
id. Rep. 1, 38, 59:valet enim salus plus quam libido,
id. ib. 1, 40, 63.—With a partitive gen.:(γ).vultis pecuniae plus habere,
Cic. Inv. 1, 47, 88; cf.:nostri casus plus honoris habuerunt quam laboris,
id. Rep. 1, 4, 7; so,plus virium,
id. Leg. 1, 2, 6:plus hostium,
Liv. 2, 42:plus dapis et rixae multo minus invidiaeque,
Hor. Ep. 1, 17, 51:in hac causa eo plus auctoritatis habent, quia, etc.,
Cic. Rep. 3, 16, 26; cf.:plus ingenii,
id. ib. 1, 14, 22:Albano non plus animi erat quam fidei,
as little courage as fidelity, Liv. 1, 27, 5.—With quam (some examples of which have already been given above):(δ).non plus quam semel,
Cic. Off. 3, 15, 61:confiteor eos... plus quam sicarios esse,
id. Phil. 2, 13, 31:ne plus reddat quam acceperit,
id. Lael. 16, 58 et saep.:non plus quam in tres partis posse distribui putaverunt,
into not more than, id. Inv. 1, 34, 57:plus quam decem dies abesse,
id. Phil. 2, 13, 31:nulla (navis) plus quam triginta remis agatur,
with more than, Liv. 38, 38, 8.—Without quam:(ε).HOMINES PLOVS V. OINVORSEI VIREI ATQVE MVLIERES, S. C. de Bacch. 19 (Wordsw. Fragm. and Spec. p. 173): plus mille capti,
Liv. 24, 44:plus milies audivi,
Ter. Eun. 3, 1, 32: plus semel, Varr. ap. Plin. 14, 14, 17, § 96:plus quingentos colaphos infregit mihi,
Ter. Ad. 2, 1, 46:ferre plus dimidiati mensis cibaria,
Cic. Tusc. 2, 16, 37:non plus mille quingentos aeris,
id. Rep. 2, 22, 40:paulo plus ducentos passus a castris,
Liv. 31, 34:cum plus annum aeger fuisset,
id. 40, 2:parte plus dimidia rem auctam,
id. 29, 25.—With a compar. or adverbial abl., or with an abl. of measure:2.VIREI PLOVS DVOBVS, S. C. de Bacch. 20 (Wordsw. Fragm. and Spec. p. 173): de paupertate tacentes Plus poscente ferent,
more than the importunate, Hor. Ep. 1, 17, 44:ex his alius alio plus habet virium,
Cic. Leg. 1, 2, 6: cave putes hoc tempore plus me quemquam cruciari, Balb. ap. Cic. Att. 8, 15, A, 2:alterum certe non potest, ut plus una vera sit,
Cic. N. D. 1, 2, 5; cf.:in columba plures videri colores, nec esse plus uno,
id. Ac. 2, 25, 79: HOC PLVS NE FACITO, more than this, Fragm. XII. Tab. ap. Cic. Leg. 2, 23, 59:annos sexaginta natus es Aut plus eo,
or more than that, Ter. Heaut. 1, 1, 11:plus aequo,
Cic. Lael. 16, 58:plus paulo,
Ter. Heaut. 2, 1, 8:paulo plus,
Liv. 31, 34: multo plus, Anton. ap. Cic. Att. 10, 8, A, 1:plus nimio,
overmuch, Hor. Ep. 1, 10, 30: quam molestum est uno digito plus habere, too much by a finger, i. e. a finger too much, Cic. N. D. 1, 35, 99:uno plus Etruscorum cecidisse in acie,
one man more, Liv. 2, 7, 2.—In the gen. pretii, pluris, of more value, of a higher price, for more, higher, dearer:3.ut plus reddant musti et olei, et pretii pluris,
of greater value, Varr. R. R. 1, 7, 4:ager multo pluris est,
is worth much more, Cic. Rosc. Com. 12, 33; cf.:quo pluris sint nostra oliveta,
id. Rep. 3, 9, 16:pluris emere,
dearer, id. Fam. 7, 2, 1; so,vendere,
id. Off. 3, 12, 51; id. Verr. 2, 3, 19, § 48; Hor. S. 2, 3, 300:aedificare,
Col. 1, 4, 7:pluris est oculatus testis quam auriti decem,
of more value, Plaut. Truc. 2, 6, 8:mea mihi conscientia pluris est, quam omnium sermo,
Cic. Att. 12, 28, 2:facio pluris omnium hominem neminem,
id. ib. 8, 2, 4:facere aliquem pluris,
make more of one, esteem him more highly, id. Fam. 3, 4, 2:pluris habere,
id. Phil. 6, 4, 10:aestimare,
id. Par. 6, 2, 48:ducere,
id. Att. 7, 3, 5:putare,
id. Off. 3, 4, 18 et saep.—Rarely, instead of the genitive, in the abl. pretii: plure vendunt, Lucil. ap. Charis. 2, p. 189 P.: plure altero tanto, quanto ejus fundus est, velim, Plaut. ib.: plure venit, Cic. ib.—4.Plus plusque, more and more: quem mehercule plus plusque in dies diligo. Cic. Att. 6, 2, 10.—* 5.Like magis, with an adj.:B.plus formosus, for formosior,
Nemes. Ecl. 4, 72.—In the plur.1.Comparatively, more in number:2.omnes qui aere alieno premantur, quos plures esse intellego quam putaram,
Cic. Att. 7, 3, 5; id. Rep. 2, 22, 40:nemini ego plura acerba esse credo ex amore homini umquam oblata quam mihi,
Ter. Hec. 3, 1, 1:ne plura insignia essent imperii in libero populo quam in regno fuissent,
Cic. Rep. 2, 31, 55:multo plura,
many more things, Quint. 3, 6, 28.—In gen., of a great number, many: qui plus fore dicant in pluribus consilii quam in uno. Cic. Rep. 1, 35, 55: cf.: quid quaeso interest inter unum et plures, si justitia est in pluribus? id. ib. 1, 39, 61;b.1, 34, 52: non possunt una in civitate multi rem ac fortunas amittere, ut non plures secum in eandem trahant calamitatem,
id. Imp. Pomp. 7, 19:quod pluribus praesentibus eas res jactari nolebat,
Caes. B. G. 1, 18:plura castella Pompeius tentaverat,
id. B. C. 3, 52:summus dolor plures dies manere non potest,
Cic. Fin. 2, 28, 93:pluribus diebus, Quint. prooem. § 7: illic plurium rerum est congeries,
id. 8, 4, 27:quae consuetudo sit, pluribus verbis docere,
Cic. Clu. 41, 115:eum pluribus verbis rogat, ut, etc.,
id. Verr. 2, 4, 28, § 64;without verba: quid ego plura dicam?
id. de Or. 1, 5, 18:pluribus haec exsecutus sum,
Phaedr. 3, 10, 59;also elliptically, quid plura? and, ne plura, like quid multa? and ne multa: hic sacra, hic genus, hic majorum multa vestigia. Quid plura? hanc vides villam, etc.,
what need of many words? in short, Cic. Leg. 2, 1, 3:sed—ne plura—dicendum enim aliquando est—Pomponium Atticum sic amo, ut alterum fratrem,
id. Fam. 13, 1, 5.—Esp.: plures.(α).The mass, the multitude, opp. pauciores, = hoi oligoi, Plaut. Trin. 1, 1, 13.—(β).Euphemistically, acc. to the Gr. hoi pleiones, the dead:(γ).quin prius Me ad plures penetravi?
Plaut. Trin. 2, 2, 14.—The greater number, the majority:III.plures nesciebant qua ex causa convenissent,
Vulg. Act. 19, 32.Sup.: plūrĭmus (archaic form, plisima plurima, Paul. ex Fest. p. 204 and 205 Mull.: PLIOIRVME (I), Epit. of Scipio), a, um [from root ple; whence also plus, q. v., ploirumus for ploisumus; and thence the predominant form plurimus], most, very much, or many (as an adj. in good prose mostly in the plur., except the standing formula of greeting: salutem plurimam dicere alicui; v. infra):(β).hujus sunt plurima simulacra,
Caes. B. G. 6, 17:nos plurimis ignotissimi gentibus,
Cic. Rep. 1, 17, 26:plurimae et maximae partes,
id. ib. 1, 4, 8:plurimorum seculorum memoria,
id. ib. 3, 9, 14:haec plurimis a me verbis dicta sunt,
id. ib. 1, 7, 12 et saep.—In sing.:me plurima praeda onustum,
Plaut. Rud. 4, 2, 4:sermo,
Quint. 2, 2, 5:risus,
id. 6, 3, 85:res,
id. 6, 1, 51:exercitatio,
id. 8 prooem. §28: mons,
very large, Verg. A. 1, 419:cervix,
id. G. 3, 52:Aetna,
Ov. Ib. 600.—Of a greeting: impertit salutem plurimam, Lucil. ap. Non. 472. 16; and esp. freq.: salutem plurimam dicit (commonly abbrev. S. P. D.) at the beginning of letters; v. salus.— Poet.:medio cum plurimus orbe Sol erat,
very powerful, oppressive, Ov. M. 14, 53: plurima qua silva est. thickest, id. ib. 14, 361:coma plurima,
very thick, id. ib. 13, 844:sed plurima nantis in ore Alcyone conjux,
mostly, chiefly, id. ib. 11, 562.—And collect.:plurimus in Junonis honorem Aptum dicet equis Argos,
many a one, very many, Hor. C. 1, 7, 8; so,oleaster plurimus,
Verg. G. 2, 183:qua plurima mittitur ales,
Mart. 9, 56, 1:plurima lecta rosa est,
Ov. F. 4, 441.— In neutr. absol. (substant. or adverb.):ut haberet quam plurimum,
as much as possible, Cic. Rab. Post. 14, 39:caput autem est, quam plurimum scribere,
id. de Or. 1, 33, 150:ut in quoque oratore plurimum esset,
id. Rep. 1, 27, 123.— Adv.: plūrĭmum:et is valebat in suffragio plurimum, cujus plurimum intererat, esse in optimo statu civitatem,
Cic. Rep. 2, 22, 40:auspiciis plurimum obsecutus est Romulus,
id. ib. 2, 9, 16:si vero populus plurimum potest,
id. ib. 3, 14, 23; cf.:qui apud me dignitate plurimum possunt,
id. Rosc. Am. 1, 4:plurimum aliis praestare,
id. Inv. 2, 1, 1:ut te plurimum diligam,
id. Fam. 1, 7, 1; id. Tusc. 5, 27, 78:hoc ego utor uno omnium plurimum,
id. Fam. 11, 16, 2:quantum (al. quanto) plurimum possunt,
Quint. 11, 3, 120: plurimum quantum also signifies very much indeed, exceedingly (post-class.):plurimum quantum veritati nocuere,
Min. Fel. Oct. 22:gratulor,
id. ib. 40:(elleborum) ex aqua datur plurimum drachma,
at the most, Plin. 25, 5, 22, § 54; 9, 36, 60, § 125; 30, 6, 16, § 48; so,cum plurimum,
id. 2, 17, 15, § 78 (opp. to cum minimum); 18, 7, 10, § 60: nec tam numerosa differentia; tribus ut plurimum bonitatibus distat, for the most part, commonly, usually, = plerumque, Plin. 15, 3, 4, § 18.—In neutr. with a partit. gen.: sententiarum et gravitatis plurimum, Cic. Inv. 1, 18, 25:(γ).artis,
Quint. 10, 5, 3:auctoritatis et ponderis,
id. 9, 4, 91:ut laboris sic utilitatis etiam longe plurimum,
id. 10, 3, 1:virtutum,
id. 12, 1, 20 plurimum quantum favoris partibus dabat fratermtas ducum, Flor. 4, 2, 74.—In the gen. pretii:plurimi: immo unice unum plurimi pendit,
values very highly, esteems very much, Plaut. Bacch. 2, 2, 29:quem unum Alexander plurimi fecerat,
Nep. Eum. 2, 2:ut quisque quod plurimi est possidet,
Cic. Par. 6, 2, 48.
См. также в других словарях:
Tam diu — (lat.), so lange; daher im Scherz ein Tamdiu, von kleinen Leuten gebraucht … Pierer's Universal-Lexikon
My Tam — Mỹ Tâm My Tam Background information Born January 16, 1981 (1981 01 16) (age 30) Da Nang, Vietnam … Wikipedia
Weib — (s. ⇨ Frau). 1. A jüng Weib is wie a schön Vögele, was män muss halten in Steigele (Vogelbauer). (Jüd. deutsch. Warschau.) 2. A schämedig (schamhaftes) Weib is güt zü schlugen. (Warschau.) – Blass, 11. Weil es, um keinen Scandal zu machen, den… … Deutsches Sprichwörter-Lexikon
Liebe — 1. Ade, Lieb , ich kann nicht weine, verlier ich dich, ich weiss noch eine. Auch in der Form: Adieu Lieb, ich kan nit weinen, wilt du nit, ich weiss schon einen. (Chaos, 60.) »Wenn dir dein Liebchen untreu war, musst du dich nur nicht gleich… … Deutsches Sprichwörter-Lexikon
Lernen — 1. As (wenn) dü lernst, Chasergüt. (Jüd. deutsch. Warschau.) Wortspiel mit Chaser = Schwein, und dem Zeitworte chasern = wiederholen. 2. Bat me lärt hiät, dat friet iäm kain Brot af. (Iserlohn.) – Woeste, 72, 184. 3. Bei was man ist, das lernt… … Deutsches Sprichwörter-Lexikon
Deutsche Sprachgeschichte — Die historische Entwicklung des deutschen Sprachraumes Das deutsche Sprachgebiet um 19 … Deutsch Wikipedia
Liste de locutions latines — Cet article contient une liste de locutions latines présentée par ordre alphabétique. Pour des explications morphologiques et linguistiques générales, consulter l article : Expression latine. Sommaire A B … … Wikipédia en Français
MARIA — I. MARIA Angliae Regina. Filia Henrici VIII. ex Catharina Arragonia, Eduardo VI. non sine veneni suspicione exstincto, successit A. C. 1553. Iohannâ Suffolciâ, quam Rex heredem scripserat, cum marito et socero Dudlaeo, aliisque, capite plexâ. Mox … Hofmann J. Lexicon universale
Glück — 1. Am Glück ist alles gelegen. Frz.: Il n y a qu heure et malheur en ce monde. Lat.: Fortuna homini plus quam consilium valet. 2. Bâr d s Glück hat, fürt di Braut hem. (Henneberg.) – Frommann, II, 411, 141. 3. Bei grossem Glück bedarf man gute… … Deutsches Sprichwörter-Lexikon
Wolf — 1. Alten Wolf reiten Krähen. – Eiselein, 647. 2. Alten Wolf verspotten die Hunde. – Schlechta, 362. 3. Als der Wolf predigte, hatte er Gänse zu Zuhörern. 4. Als der Wolff in der Grube lag, wollt er ein heiliger Mönch werden. – Mathesy, 108a. 5.… … Deutsches Sprichwörter-Lexikon
Rede — 1. A gute Red find a guate Statt. – Nefflen, 450. 2. A Red is kan Pfeil, a Forz is kan Donnerkeil. (Wien.) 3. An der Red erkennt man den Thoren wie den Esel an den Ohren. – Simrock, 8262. Lat.: Ex verbis fatuos, ex aure tenemus asellos. (Eiselein … Deutsches Sprichwörter-Lexikon
