Перевод: со всех языков на все языки

со всех языков на все языки

साधनसुबोधनी

  • 21 धन


    dhána
    n. the prize of a contest orﾠ the contest itself (lit. a running match, race, orﾠ the thing raced for;

    hitáṉ dhâ̱nam, a proposed prize orﾠ contest;
    dhanaṉ-ji, to win the prize orﾠ the fight) RV. ;
    booty, prey ( dhanam-bhṛi Ā., to carry off the prize orﾠ booty) RV. AV. ;
    any valued object, (esp.) wealth, riches, (movable) property, money, treasure, gift RV. etc. etc.;
    capital (opp. to vṛiddhi interest) Yājñ. II, 58 ;
    = go-dhana Hariv. 3886 ;
    (arithm.) the affirmative quantity orﾠ plus (opp. to ṛiṇa, kshaya, vyaya, hāni);
    N. of the 2nd mansion Var. ;
    m. N. of a merchant HPariṡ. Siṇhâs. ;
    - धनकाम
    - धनकाम्य
    - धनकेलि
    - धनकोश
    - धनक्रीती
    - धनक्रीता
    - धनक्षय
    - धनगर्व
    - धनगर्वित
    - धनगिरि
    - धनगुप्त
    - धनगोप्तृ
    - धनचन्द्र
    - धनच्छू
    - धनच्युत
    - धनजात
    - धनजित्
    - धनंजय
    - धननाममाला
    - धनतम
    - धनतृप्ति
    - धनतृष्णा
    - धनत्यज्
    - धनद
    - धनदण्ड
    - धनदत्त
    - धनदर्प
    - धनदा
    - धनदायिन्
    - धनदेव
    - धनधर्म
    - धनधर्मन्
    - धनधानी
    - धनधाङ्य
    - धननास
    - धननेतृ
    - धनंददा
    - धनपति
    - धनपर
    - धनपाल
    - धनपिशाचिका
    - धनपिशाची
    - धनप्रिय
    - धनभक्ष
    - धनमद
    - धनमित्र
    - धनमूल
    - धनमूल्य
    - धनमोहन
    - धनयौवनशालिन्
    - धनरक्ष
    - धनरक्षक
    - धनरूप
    - धनर्च
    - धनर्चि
    - धनर्ण
    - धनलुब्ध
    - धनलोभ
    - धनलोभिन्
    - धनव
    - धनवत्
    - धनवर्जित
    - धनवर्मन्
    - धनविपर्यय
    - धनविभाग
    - धनवृद्ध
    - धनवृद्धि
    - धनव्यय
    - धनश्री
    - धनसंचय
    - धनसंचयन
    - धनसंचयिन्
    - धनसनि
    - धनसम्पत्ति
    - धनसम्पद्
    - धनसम्मत
    - धनसा
    - धनसाति
    - धनसाधन
    - धनसू
    - धनस्थ
    - धनस्थान
    - धनस्पृत्
    - धनस्वामिन्
    - धनहर
    - धनहरिन्
    - धनहारक
    - धनहारिन्
    - धनहार्य
    - धनहीन
    - धनहृत्

    Sanskrit-English dictionary > धन

  • 22 बन्धन


    bándhana
    mf (ī)n. binding, tying, fettering RV. etc. etc.;

    captivating (with gen. orﾠ ifc.;
    cf. bhāva-b- andﾠ Pāṇ. 4-4, 96 Sch.);
    holding fast, stopping MW. ;
    (ifc.) dependent on ib. ;
    n. the act of binding, tying, fastening, fettering Mn. MBh. etc.;
    ( alsoﾠ ī f. L.) a bond, tie ( alsoﾠ fig.), rope, cord, tether ṠBr. etc. etc. (ifc. with f. ā = bound to orﾠ fettered by);
    binding on orﾠ round, clasping Kāv. Pañcat. ;
    binding up, bandaging, a bandage Suṡr. ;
    catching, capturing, confining, detention, custody, imprisonment orﾠ a prison Mn. Kathās. Pur. ;
    building, construction MBh. R. etc.;
    embanking orﾠ an embankment ib. ;
    bridging over Hit. ;
    alloying (of metals) Bhpr. ;
    joining, junction, connection, coherence RV. MBh. ;
    fixing upon, directing towards (loc.) L. ;
    checking, suppressing Amar. ;
    (in phil.) mundane bondage (opp. to final liberation);
    hurting, killing L. ;
    a stalk, stem, peduncle (of a flower) RV. etc. etc.;
    a sinew, muscle L. ;
    - बन्धनकारिन्
    - बन्धनग्रन्थि
    - बन्धनपालक
    - बन्धनरज्जु
    - बन्धनवेश्मन्
    - बन्धनस्थ
    - बन्धनस्थान

    Sanskrit-English dictionary > बन्धन

  • 23 साधन


    sā́dhana
    mf (ī orﾠ ā) jn. leading straight to a goal, guiding well, furthering RV. ;

    effective, efficient, productive of (comp.) MBh. Kāv. etc.;
    procuring Kāv. ;
    conjuring up (a spirit) Kathās. ;
    denoting, designating, expressive of (comp.) Pāṇ. Sch. ;
    m. N. of the author of RV. X, 157 (having the patr. bhauvana) Anukr. ;
    (ā) f. accomplishment, performance ( seeﾠ mantra-s-);
    propitiation, worship, adoration L. ;
    (am) n. (ifc. f. ā), the act of mastering, overpowering, subduing Kir. Pañcat. ;
    subdueing by charms, conjuring up, summoning (spirits etc.) MBh. Kathās. ;
    subduing a disease, healing, cure Suṡr. MBh. etc.;
    enforcing payment orﾠ recovery (of a debt) Daṡ. ;
    bringing about, carrying out, accomplishment, fullilment, completion, perfection Nir. MBh. etc.;
    establishment of a truth, proof. argument, demonstration Yājñ. Sāh. Sarvad. ;
    reason orﾠ premiss (in a syllogism, leading to a conclusion) Mudr. V, 10 ;
    any means of effecting orﾠ accomplishing, any agent orﾠ instrument orﾠ implement orﾠ utensil orﾠ apparatus, an expedient, requisite for (gen. orﾠ comp.) Mn. R. etc.;
    a means of summoning orﾠ conjuring up a spirit ( orﾠ deity) Kālac. ;
    means orﾠ materials of warfare, military forces, army orﾠ portion of an army (sg. andﾠ pl.) Hariv. Uttar. Rājat. ;
    conflict, battle Ṡiṡ. ;
    means of correcting orﾠ punishing (as « a stick», « rod» etc.) TBr. Sch. ;
    means of enjoyment, goods, commodities etc. R. ;
    efficient cause orﾠ source (in general) L. ;
    organ of generation (male orﾠ female), Sah. ;
    (in gram.) the sense of the instrumental orﾠ agent (as expressed by the case of a noun, opp. to the action itself) Pat. ;
    preparing, making ready, preparation (of food, poison etc.) Kathās. MārkP. ;
    obtaining, procuring, gain, acquisition Kāv. BhP. ;
    finding out by calculation, computation Gaṇit. ;
    fruit, result Pañcat. ;
    the conjugational affix orﾠ suffix which is placed between the root andﾠ terminations (= vīharaṇa q.v.) Pāṇ. 8-4, 30 Vārtt. 1 ;
    (only L. matter, material, substance, ingredient, drug, medicine;
    good works, penance, self-mortification, attainment of beatitude;
    conciliation, propitiation, worship;
    killing, destroying;
    killing metals, depriving them by oxydation etc. of their metallic properties <esp. said of mercury>;
    burning on a funeral pile, obsequies;
    setting out, proceeding, going;
    going quickly;
    going after, following.)
    - साधनक्रिया
    - साधनक्षम
    - साधनचतुष्टय
    - साधनता
    - साधनत्व
    - साधनदीपिका
    - साधननिर्देश
    - साधनपञ्चक
    - साधनपत्त्र
    - साधनपद्धति
    - साधनभाग
    - साधनमालातन्त्र
    - साधनमुक्तावली
    - साधनरूपिन्
    - साधनवत्
    - साधनसागर
    - साधनसुबोधनी

    Sanskrit-English dictionary > साधन

  • 24 अधिष्ठानम् _adhiṣṭhānam

    अधिष्ठानम् [अधि-स्था-ल्युट्]
    1 Standing or being near, being at hand, approach (सन्निधि); अत्राधिष्ठानं कुरु take a seat here.
    -2 Resting upon, occupying, inhabiting, dwelling in, locating oneself in; प्राणाधिष्ठानं देहस्य &c.
    -3 A position, site, basis, seat; त्र्यधिष्ठानस्य देहिनः Ms.12.4; इन्द्रियाणि मनो बुद्धिरस्याधिष्ठानमुच्यते Bg.3.4, 18.14 the seat (of that desire.)
    -4 Residence, abode; नगरं राजाधिष्ठानम् Pt.1.; so धर्म˚; a place, locality, town; सर्वाविनयाधिष्ठानतां गच्छन्ति K.16; कस्मिंश्चिदधिष्ठाने in a certain place.
    -5 Authority, power, power of control, presiding over; अनधिष्ठानम् H.3.83. lose of position, dimissal from a post (of authority); समर्थस्त्वमिमं जेतुमधिष्ठानपराक्रमैः Rām.; ययेह अश्वैर्युक्तो रथः सार- थिना$धिष्ठितः प्रवर्तते तथा आत्माधिष्ठानाच्छरीरम् Gaudapāda; महाश्वेताकृताच्च सत्याधिष्ठानात् K.346 appeal or reference to truth.
    -6 Government, dominion.
    -7 A wheel (of a car &c.) अधिष्ठानं मनश्चासीत्परिरथ्या सरस्वती Mb.8.34.34; 5.178.74.
    -8 A precedent, prescribed rule.
    -9 A benediction. cf. अधिष्ठानं चक्रपुरप्रभावाध्यासनेष्वपि । Nm.
    -1 Destruction (?); अमित्राणामधिष्ठानाद्वधाद् दुर्योधनस्य च । भीम दिष्ट्या पृथिव्यां ते प्रथितं सुमहद्यशः ॥ Mb.9.61.14.
    -11 Couch, seat, bed; साधिष्ठानानि सर्वशः Rām.6.75.19.
    -12 A butt (for an allurement.) तस्माद् ब्राह्ममधिष्ठानं कृत्वा कार्ये चतुर्विधे । Kau. A.1.1.
    -Comp. -अधिकरणम् Municipal Board. (अधिष्ठान = city; अधिकरण = court and office of administration) EI,XV, p.143; XVII. p. 193 f; XX, pp.61 ff.
    -शरीरम् A body which forms the medium between the subtle and the gross body.

    Sanskrit-English dictionary > अधिष्ठानम् _adhiṣṭhānam

  • 25 अनु _anu

    अनु ind. (Either used with nouns to form adverbial compounds, or as a prefix to verbs and verbal deriva- tives, or as a separable preposition with acc. and regarded as a कर्मप्रवचनीय).
    1 After, behind, along after (पश्चात्); सर्वे नारदमनु उपविशन्ति V.5; प्रमदामनु संस्थितः शुचा नृपतिः सन् R.8.72; तं गच्छन्त्यनु ये विपत्तिषु सदा ते तत्प्रतिष्ठाशया Mu.1. 14; असौ कुमारस्तमजोनुजातः R.6.78; रत्या न साशङ्कमनुप्रयातः Ku.3.23; क्रमेण सुप्तामनु संविवेश सुप्तोत्थितां प्रातरनूदतिष्ठत् R.2. 24; अनुविष्णु = विष्णोः पश्चात् P.II.4.18. Sk.; तदनु कथयेर्मा- धवीयामवास्थाम् Māl.9.26 afterwards.
    -2 Along, alongside, by the side of, lengthwise यस्यचायामः P.II.1.16 जलानि सा तीरनिखातयूपा वहत्ययोध्यामनु राजधानीम् R.13.61; सो$श्वमेधश- तेनेष्ट्वा यमुनामनु वीर्यवान् । त्रिशताश्वान् सरस्वत्यां गङ्गामनु चतुःशतान् Mb.; अनुगङ्गं वाराणसी = गङ्गामन्वायतम् (गङ्गादैर्घ्यसदृशदैर्घ्योपलक्षिता) situated alongside the Gaṅgā P.II.1.16 Sk.; आविर्भू- तप्रथममुकुलाः कन्दलीश्चानुकच्छम् Me.21; गिरिरिव अनुतटपुष्पितकर्णि- कारयष्टिः V.3.3 along the sides or slopes.
    -3 After, in consequence of, being indicated by; जपमनु प्रावर्षत् P.II 3.8 Sk. (हेतुभूतजपोपलक्षितं वर्षणम्); so वृक्षमनु विद्योतते विद्युत्.
    -4 With, along with (सहार्थे); connected with; नगीम- न्वसिता सेना P.I.4.85 Sk. (नद्या सह सम्बद्धा) उमास्तनोद्भेद- मनु प्रवृद्धः Ku.7.24. along with, contemporaneously; Śi. 8.56; दिवसो$नुमित्रमगमद्विलयम् 9.17.
    -5 Inferior or subordi- nate to, (मित्रलाभमनु लाभसम्पदः Ki.13.52 inferior, lower in value or importance; अनु हरिं सुराः = हरेर्हीनाः हीने); P.I.4.86 Sk.
    -6 In a particular relation or state (इत्थं- भूताख्याने प्रकारविशेषनिरूपणे); भक्तो विष्णुमनु Sk. (विष्णोरित्थं- भूतः, भक्तिविशेषयुक्तः) an ardent devotee of Viṣṇu; यस्त्वां द्वेष्टि स मां द्वेष्टि यस्त्वामनु स मामनु Rām. favourably inclined or devoted to.
    -7 Having a part or share, participation; or one that claims a share of (भागे); भागो$स्यास्ति इति भागस्वामी; लक्ष्मीर्हरिमनु (हरेर्भागः) Sk., हरिस्वामिकभागवतीत्यर्थः.
    -8 Repetition, in a distributive sense, mostly in comp. (वीप्सार्थे, विषयतायाम्); अनुदिवसम् day by day, every day; अनुक्षणम् every moment; ˚वेलम् every time, frequently; वृक्षम् वृक्षमनु सिञ्चति Sk. waters tree after tree, i. e. every tree (यावद्वृक्षव्यापकः सेकः).
    -9 Towards, in the direction of, near, to, at (अनुर्यत्समया P.II.1.15); अनुवनमशनिर्गतः Sk.; ˚नदि Śi.7.24 near the river; प्रजिघाय कान्तमनु मुग्धतरः 9.55 to (प्रति); on or in, with the force of the locative; यदेतदस्यानुतटं विभाति 4.39,7.1; तस्माद्रच्छेरनुकनखलं शैलराजाव- तीर्णाम् (जह्नोः कन्याम्) Me.52.
    -1 In orderly succession, according to; अनुक्रमम् in regular order; अनुज्येष्ठम् = ज्येष्ठ- स्यानुपूर्व्येण in order of seniority; ˚पूर्वम्; अनुरूपम् = रूपस्य योग्यम् Sk.
    -11 Corresponding with, like, in imitation of; सर्वं मामनु ते प्रियाविरहजां त्वं तु व्यथां मानुभूः V.4.47; so अनुगर्ज् to roar after or in imitation of.
    -12 Following, conformable to (अनुगत); तथैव सो$भूदन्वर्थो राजा प्रकृतिरञ्ज- नात् R.4.12. (अनुगतो$र्थो यस्य).
    -13 With regard to, towards, in respect of; अर्घ्यदानमनु चोदितो वचः Śi.14,53; साधुर्देवदत्तो मातरमनु;
    -14 On account of, by reason of (with abl.); समस्तो वत लोको$यं भजते कारणादनु । त्वं तु निष्कारणादेव प्रीयसे वरवर्णिनि ॥ Rām. As a separable adverb अनु is used only in the Vedas and means after, afterwards, later on, now, at this time, again, once more, then, and further. (The senses of अनु as given by G. M. are:-- अनु वेदाध्ययनानुष्ठानसामीप्यपश्चाद्भावानुबन्धनसाम्याभीमुखहीनविसर्गं- लक्षणेषु; e. g. वेदे अनुवाकः; अनुष्ठाने अनुतिष्ठति; सामीप्ये अनुमेघं वर्षति; पश्चाद्भावे तदनु; अनुबन्धने अनुशेते; साम्ये अनुकरोति; आभिमुख्ये मातरमनुधावति वत्सः; हीने अनुहरिं सुराः; विसर्गे अनुजानीते; लक्षणे अनुवनमशनिर्गतः.) The senses of अनु may be thus expressed in verse:-- आयामे$परभावे च (पश्चादर्थे) वीप्सायां सन्निधौ तथा । इत्थंभूते लक्षणे च भागसादृश्ययोरपि ॥ योग्य- तायां तथा हीने तृतीयार्थे ह्यनुक्रमे । अर्थेष्वेतेषु बहुशो ह्यनुशब्दः प्रयुज्यते ॥.

    Sanskrit-English dictionary > अनु _anu

  • 26 आकूतम् _ākūtam

    आकूतम् [आ-कू-भावे-क्त]
    1 Meaning, intention, purpose; दुर्योधनस्य चाकूतं तृषितस्येव विप्रुषः Mb.8.9.2. इतीरिताकूत- मनीलवाजिनम् Ki.14.26.
    -2 A feeling, state of heart, emo- tion; चूडा मण्डलबन्धनं तरलयत्याकूतजो वेपथुः U.5.35; भावाकूतम् Amaru.4; Sāṅ. K.31; स्नेहाकूत Māl 9.11; U.6.35; साकूतम् feelingly, meaningly, (oft. occurring in plays as a stage-direction). cf. also चिरयति मयि व्यक्ताकूता मनाक् स्फुरिताधरा Nāg.2.6.
    -3 Wonder or curiosity; सर्वं ˚करम् U.4.
    -4 Wish, desire.

    Sanskrit-English dictionary > आकूतम् _ākūtam

  • 27 आकृतिः _ākṛtiḥ

    आकृतिः f.
    1 Form, figure, shape (of anything); गन्धाकृतिः Bhāg.5.11.1. गोवर्धनस्याकृतिरन्वकारि Śi.3.4.
    -2 Bodily form, body; किमिव हि मधुराणां मण्डनं नाकृती- नाम् Ś.1.2; विकृताकृति Ms.11.52; घोर˚, सौम्य˚ &c.
    -3 Appearance; oft. a good or noble appearance, good form; न ह्याकृतिः सुसदृशं विजहाति वृत्तम् Mk.9.16; यत्राकृतिस्तत्र गुणा वसन्ति Subhāṣ. आकृतिमनुगृह्णन्ति गुणाः Vb.2.
    -4 Specimen, character.
    -5 Tribe, species.
    -6 A form ascertained by senses; मनस्याकृतयो मग्ना Mb.12.24.19. cf. आकृतिस्तु शरीरे स्याद्रूपसामान्ययोरपि.
    -7 A metre.
    -8 (Arth.) The number twentytwo.
    -Comp. -गणः a list of words belonging to a certain grammatical rule which does not give every word belonging to that rule, but only specimens, a list of specimens (frequently occurring in the Gaṇa- pāṭha); e. g. अर्श आदिगण, स्वरादिगण, चादि गण &c.
    -च्छत्रा the plant Achyranthes Aspera (Mar. आघाडा)
    -योगः A certain class of constellations.

    Sanskrit-English dictionary > आकृतिः _ākṛtiḥ

  • 28 उत्सर्गः _utsargḥ

    उत्सर्गः 1 Laying or leaving a side, abandoning, suspension; श्रीलक्षणोत्सर्गविनीतवेवाः Ku.7.45.
    -2 Pouring out, dropping down, emission; तोयोत्सर्गद्रुततरगतिः Me.19, 39; so शुक्र˚.
    -3 A gift, donation, giving away; (धनस्य) उत्सर्गेण शुध्यन्ति Ms.11.193.
    4 Spending; अर्थ˚ Mu.3.
    -5 Loosening, letting loose; as in वृषोत्सर्गः
    -6 An oblation, libation.
    -7 Excretion, voiding by stool &c.; पुरीष˚, मलमूत्र˚.
    -8 Completion (as of study or a vow); cf. उत्सृष्टा वै वेदाः (opp. उपाकृता वै वेदाः).
    -9 A general rule or precept (opp. अपवाद a particular rule or exception); अपवादैरिवो- त्सर्गाः कृतव्यावृत्तयः परैः Ku.2.27, अपवाद इवोत्सर्गं व्यावर्तयितु- मीश्वरः R.15.7.
    -1 Offering what is promised (to gods, Brāhmaṇas &c.) with due ceremonies.
    -11 The anus; मित्रमुत्सर्गे Ms.12.121.
    -12 A heap, mass; अन्नस्य सुबहून् राजन्नुत्सर्गान्पर्वतोपमान् Mb.14.85.38.
    -13 Dedication, securing the services (of priests). उत्सर्गे तु प्रधानत्वात् etc. MS.3.7.19. (where शबर paraphrases उत्सर्ग by परिक्रय).
    -Comp. -समितिः carefulness in the act of excretion so that no living creature be hurt (Jaina).

    Sanskrit-English dictionary > उत्सर्गः _utsargḥ

  • 29 उदरम् _udaram

    उदरम् [उद्-ऋ-अप्]
    1 The belly; दुष्पूरोदरपूरणाय Bh. 2.119; cf. कृशोदरी, उदरभरणम्, उदरंभरि &c.
    -2 The interior or inside of anything, cavity; तडाग˚ Pt.2.15; R.5.7; U.2.16,4.29; त्वां कारयामि कमलोदरबन्धनस्थम् Ś.6.2; Śānti.1.5; Ś.1.19; Amaru.88; जलदोदरेभ्यः Mk.5; Rs.3.12; घनानां वारिगर्भोदराणाम् Ś.7.7.
    -3 Enlargement of the abdomen from dropsy or flatulence; तस्य होदरं जज्ञे Ait. Br.
    -4 Any morbid abdominal affection, such as liver, spleen &c. (said to be of 8 kinds वात˚, पित्त˚, कफ˚, त्रिलिङ्ग˚ or दूषी˚, प्लीहा˚, बद्धगुद˚, आगन्तुक˚ and जल˚).
    -5 Slaughter [cf. L. uterus; Zend. udara].
    -6 Battle.
    -Comp. -अग्निः The digestive faculty.
    -आध्मानः flatu- lence of the belly.
    -आमयः disease of the belly, dysentery, diarrhœa.
    -आमयिन् a. suffering from dysentery.
    -आवर्तः the navel.
    -आवेष्टः the tape-worm.
    -ग्रन्थिः, -गुल्मः disease of the spleen.
    -त्राणम् 1 a cuirass, armour covering the front of the body.
    -2 a belly- band.
    -पिशाच a. [उदरे तत्पूर्तौ पिशाच इव] gluttonous, voracious (having a devilish appetite). (
    -चः) a glutton.
    -पूरम् ind. till the belly is full; P.III.4.31. उदरपूरं भुङ्क्ते Sk. eats his fill.
    -पोषणम्, -भरणम् feeding the belly, support of life (cf. उदरंभरि).
    -शय a. अधिकरणे शेतेः P.III.2.15; sleeping on the face or the belly. (
    -यः) fœtus.
    -सर्वस्वः a glutton, an epicure (one to whom the belly is all-in-all

    Sanskrit-English dictionary > उदरम् _udaram

  • 30 उपनिहित _upanihita

    उपनिहित p. p.
    1 Deposited with. प्रीत्योपनिहितस्य (धनस्य) Ms.8.196.
    -2 Placed near to; ये म इम उप- निहिता इति Ch. Up.1.1.2.
    -3 Presented, offered, Māl.5.25.

    Sanskrit-English dictionary > उपनिहित _upanihita

  • 31 किन्नर _kinnara

    किन्नर See under किम्.
    *****
    1 किम् ind. Used for कु only at the beginning of comp. to convey the senses of 'badness', 'deteriora- tion', 'defect', 'blame' or 'censure'; e. g. किंसखा a bad friend; किन्नरः a bad or deformed man &c.; see comp. below.
    -Comp. -ज a. born somewhere (not in a noble family) मन्ये किंजमहं घ्नन्तं त्वामक्षत्रियजे रणे Bk.6.133.
    -दासः a bad slave, or servant.
    -नरः a bad or deformed man; a mythical being with a human figure and the head of a horse (अश्वमुख); चयोदाहरणं बाह्वोर्गापयामास किन्नरान् R.4.78; उद्गास्य- तामिच्छति किन्नराणां तानप्रदायित्वमिवोपगन्तुम् Ku.1.8. ˚ईशः, ˚ईश्वरः
    1 an epithet of Kubera.
    -2 a kind of musical instrument. (
    -री f.)
    1 a female Kinnara; Me.58.
    -2 a kind of lute.
    -पुरुषः 'a low or despicable man', a mythical being with a human head and the form of a horse; Ku.1.14; किंपुरुषाणां हनुमान् Bhāg.11.16.29. ˚ईश्वरः an epithet of Kubera.
    -प्रभुः a bad master or king; हितान्न यः संशृणुते स किंप्रभुः Ki.1.5.
    -राजन् a. having a bad king. (-m.) a bad king.
    -विवक्षा Slandering; Rām.5.
    -सखि m. (nom. sing. किंसखा) a bad friend; स किंसखा साधु न शास्ति यो$धिपम् Ki.1.5.
    *****2
    किम् pron. a. (nom. sing. कः m., का f., किम् n.)
    1 Who, what, which used interrogatively); प्रजासु कः केन पथा प्रयातीत्यशेषतो वेदितुमस्ति शक्तिः Ś.6.26; करुणाविमुखेन मृत्युना हरता त्वां वद किं न मे हृतम् R.8.67; का खल्वनेन प्रार्थ्यमानात्मना विकत्थते V.2; कः को$त्र भोः. कः कौ के कं कौ कान् हसति च हसतो हसन्ति हरणाक्ष्यः Udb. The pronoun is often used to imply 'power or authority to do a thing'; i. e. के आवां परित्रातुं दुष्यन्तमाक्रन्द Ś.1; 'who are we &c.', i. e. what power have we &c.; नृपसद्मनि नाम के वयम् Bh.3.27; who are we, i. e. what position have we &c. Sometimes किम् means 'long' as applied to time especially in combi- nation with खलु or अपि or इव; का खलु वेला पत्रभवत्याः प्राप्तायाः Ve.1; 'what a time' i. e. a long time has elapsed, &c.; so को$पि कालस्तस्या आगत्य गतायाः Ratn 3; or क इव कालः Māl.3.
    -2 The neuter (किम्) is frequently used with instr. of nouns in the sense of 'what is the use of'; किं स्वामिचेष्टानिरूपणेन H.1; लोभश्चेदगुणेन किम् &c. Bh.2.55; किं तया दृष्ट्या Ś.3; किं कुलेनोपदिष्टेन शीलमेवात्र कारणम् Mk.9.7. अपि, चित्, चन, चिदपि or स्वित् are often added to किम् to give it an indefinite sense; विवेश कश्चिज्जटिलस्तपोवनम् Ku.5.3. a certain ascetic; दमघोषसुतेन कश्चन प्रतिशिष्टः प्रतिभानवानथ Śi.16.1; कश्चित्कान्ताविरहगुरुणा स्वाधिकारात्प्रमत्तः Me.1. &c.; का$पि तत एवागतवती Māl.1; a certain lady; कस्या$पि को$पिति निवेदितं च 1.33; किमपि, किमपि... जल्पतोरक्रमेण U.1.27; कस्मिंश्चिदपि महाभागधेयजन्मनि मन्मथ- विकारमुपलक्षितवानस्मि Māl.1; किमपि, किंचित् 'a little', वस्तु- सिद्धिर्विचारेण न किंचित् कर्मकोटिभिः Vivekachūdamaṇi; 'some- what' Y.2.116; U.6.35. किमपि also means 'indeseribable'; see अपि. इव is sometimes added to किम् in the sense of 'possibly', 'I should like to know'; (mostly adding force and elegance to the period); विना सीतादेव्या किमिव हि न दुःखं रघुपतेः U.6.3; किमिच हि मधुराणां मण्डनं नाकृतीनाम् Ś.1.2; see इव also. -ind.
    1 A particle of interroga- tion; जातिमात्रेण किं कश्चिद्धन्यते पूज्यते क्वचित् H.1.55 'is any one killed or worshipped' &c.; ततः किम् what then.
    -2 A particle meaning 'why', 'wherefore'; किमकारणमेव दर्शनं बिलपन्त्यै रतये न दीयते Ku.4.7.
    -3 Whether (its correlatives in the sense of 'or' being किं, उत, उताहो, आहोस्वित्, वा, किंवा, अथवा; see these words).
    -Comp. -अपि ind.
    1 to some extent, somewhat, to a considerable extent.
    -2 inexpressibly, indescribably (as to quality, quantity, nature &c.).
    -3 very much, by far; किमपि कमनीयं वपुरिदम् Ś.3; किमपि भीषणम्, किमपि करालम् &c.
    -अर्थ a. having what motive or aim; किमर्थोयं यत्नः.
    -अर्थम् ind. why, wherefore.
    -आख्य a. having what name; किमाख्यस्य राजर्षेः सा पत्नी. Ś.7.
    -इति ind. why, indeed, why to be sure, for what purpose (emphasizing the question); तत्किमित्युदासते भरताः Māl.1; किमित्यपास्याभरणानि यौवने धृतं त्वया वार्धकशोभि वल्कलम् Ku.5.44.
    -उ, -उत 1 whether-or (showing doubt or uncertainty); किमु विष- विसर्पः किमु मदः U.1.35; Amaru.12.
    -2 why (indeed) कं च ते परमं कामं करोमि किमु हर्षितः Rām.1.18.52. प्रियसुहृ- त्सार्थः किमु त्यज्यते.
    -3 how much more, how much less; यौवनं धनसंपत्तिः प्रभुत्वमविवेकिता । एकैकम यनर्थाय किमु यत्र चतुष्टयम् ॥.II Pr.11; सर्वाविनयानामेकैकमप्येषामायतनं किमुत समवायः K.13; R.14.35; Ku.7.65.
    -कथिका f. A doubt or hesita- tion; यत्र कर्मणि क्रियमाणे किंकथिका न भवति तत्कर्तव्यम् । यत्र तु हृदयं न तुष्यति तद्वर्जनीयम् ॥ Medhātithi's gloss on Ms.4.161.
    -करः a servant, slave; अवेहि मां किंकरमष्टमूर्तेः R.2.35. (
    -रा) a female servant. (
    -री) the wife of a servant.
    -कर्तव्यता, -कार्यता any situation in which one asks oneself what should be done; यथा किंकार्यतामूढा वयस्यास्तस्य जज्ञिरे Ks.1.11. किंकर्तव्यतामूढः 'being at a loss or perplexed what to do'.
    -कारण a. having what reason or cause,
    -किल ind. what a pity (expressing displeasure or dissatisfaction न संभावयामि न मर्षयामि तत्रभवान् किंकिल वृषलं याजयिष्यति Kāshika on P.III.3.146.
    -कृते ind. what for ? कामस्य किंकृते पुष्पकार्मुकारोपणग्रहः Ks.71.79.
    -क्षण a. one who says 'what is a moment', a lazy fellow who does not value moments; H.2.89.
    -गोत्र a. belonging to what family; किंगोत्रो नु सोम्यासि Ch. Up.4.4.4.
    -च ind. moreover, and again, further.
    -चन ind. to a certain degree, a little;
    -चित् ind. to a certain degree, somewhat, a little; किंचिदुत्क्रान्तशैशवौ R.15.33, 2.46,12.21. ˚ज्ञ a. 'knowing little', a smatterer. ˚कर a. doing something useful. ˚कालः sometime, a little time. ˚प्राण a. having a little life. ˚मात्र a. only a little.
    -छन्दस् a. conversant with which Veda.
    -स्तनुः a species of spider.
    -तर्हि ind. how then, but, however.
    -तु ind. but, yet, however, nevertheless; अवैमि चैनामनघेति किंतु लोकापवादो बलवान्मतो मे R.14.43,1.65.
    -तुघ्नः one of the eleven periods called Karaṇa.
    -दवः an inferior god, demi-god; किंदेवाः किन्नराः नागाः किम्पुरुषादयः Bhāg.11.14.6.
    -देवत a. having what deity.
    -नामधेय, -नामन् a. having what name.
    -निमित्त a. having what cause or reason, for what purpose.
    -निमित्तम् ind. why, wherefore,
    -नु ind.
    1 whether; किं नु मे मरणं श्रेयो परित्यागो जनस्य वा Nala.1.1.
    -2 much more, much less; अपि त्रैलोक्यराज्यस्य हेतोः किं नु महीकृते Bg.1.35.
    -3 what indeed; किं नु मे राज्येनार्थः
    -4 but, however; किं नु चित्तं मनुष्याणामनित्यमिति मे मतम् Rām.2.4.27.
    -नु खलु ind.
    1 how possibly, how is it that, why indeed, why to be sure; किं नु खलु गीतार्थमाकर्ण्य इष्टजनविरहा- दृते$पि बलवदुत्कण्ठितो$स्मि Ś.5.
    -2 may it be that; किं नु खलु यथा वयमस्यामेवमियमप्यस्मान् प्रति स्यात् Ś.1.
    -पच, -पचान a. miserly, niggardly.
    -पराक्रम a. of what power or energy.
    -पाक a. not mature, ignorant, stupid.
    -कः a. medical plant, Strychnos nux vomica (Mar. कुचला); न लुब्धो बुध्यते दोषान्किंपाकमिव भक्षयन् Rām.2.66.6.
    -पुनर् ind. how much more, how much less; स्वयं रोपितेषु तरुषूत्पद्यते स्नेहः किं पुनरङ्गसंभवेष्वपत्येषु K.291; Me.3.17; Ve.3.
    -पुरुषः an inferior man, Bhāg.11.14.6.
    -प्रकारम् ind. in what manner.
    -प्रभाव a. possessing what power.
    -भूत a. of what sort of nature.
    -रूप a. of what form or shape.
    -वदन्ति, -न्ती f. rumour, report; स किंवदन्तीं वदतां पुरोगः (पप्रच्छ) R.14.31. मत्संबन्धात्कश्मला किंवदन्ती U.1.42; U.1.4.
    -वराटकः an extravagant man.
    -वा ind.
    1 a particle of interroga- tion; किं वा शकुन्तलेत्यस्य मातुराख्या Ś.7.
    -2 or (corr. of किं 'whether'); राजपुत्रि सुप्ता किं वा जागर्षि Pt.1; तत्किं मारयामि किं वा विषं प्रयच्छामि किं वा पशुधर्मेण व्यापादयामि ibid.; Ś. Til.7.
    -विद a. knowing what.
    -व्यापार a. following what occupation.
    -शील a. of what habits,
    -स्वित् ind. whether, how; अद्रेः शृङ्गं हरति पवनः किंस्विदित्युन्मुखीभिः Me.14.

    Sanskrit-English dictionary > किन्नर _kinnara

  • 32 गुणः _guṇḥ

    गुणः [गुण्-अच्]
    1 A quality (good or bad); सुगुण, दुर्गुण; यदङ्गनारूपसरूपतायाः कञ्चिद्गुणं भेदकमिच्छतीभिः Śi.3.42.
    -2 (a) A good quality, merit, virtue, excellence; कतमे ते गुणाः Māl.1; वसन्ति हि प्रेम्णि गुणा न वस्तुनि Ki.8.37; R.1.9,22; साधुत्वे तस्य को गुणः Pt.4.18. (b) Eminence.
    -3 Use, advantage, good (with instr. usually), Pt. 5.; कः स्थानलाभे गुणः 2.21; H.1.49; Mu.1.15.
    -4 Effect, result, efficacy, good result; संभावनागुणमवेहि तमीश्वराणाम् Ś.7.4; गुणमहतां महते गुणाय योगः Ki.1.25;6. 7.
    -5 (a) A single thread or string. (b) Thread, string, rope, cord, मेखलागुणैः Ku.4.8;5.1; तृणैर्गुणत्व- मापन्नैर्वध्यन्ते मत्तदन्तिनः H.1.32; यतः परेषां गुणग्रहीतासि Bv.1. 9 (where गुण also means 'a merit').
    -6 The bow- string; गुणकृत्ये धनुषो नियोजिता Ku.4.15,29; कनकपिङ्गतडिद्- गुणसंयुतम् R.9.54.
    -7 The string of a musical instrument; कलवल्लकीगुणस्वानमानम् Śi.4.57.
    -8 A sinew.
    -9 A quali- ty, attribute, property in general; यादृग्गुणेन भर्त्रा स्त्री संयुज्येत यथाविधि Ms.9.22.
    -1 A quality, characte- ristic or property of all substances, one of the seven categories of padārthas of the Vaiśeṣikas, (the number of these properties is 24).
    -11 An ingredient or constituent of nature, any one of the three proper- ties belonging to all created things; (these are स्त्व, रजस् and तमस्); गुणत्रयविभागाय Ku.2.4; सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिसंभवाः Bg.14.5; R.3.27.
    -12 A wick, cotton thread; नृपदीपो धनस्नेहं प्रजाभ्यः संहरन्नपि । अन्तर- स्थैर्गुणैः शुभ्रैर्लक्ष्यते नैव केनचित् ॥ Pt.1.221.
    -13 An object of sense, (these are five रूप, रस, गन्ध, स्पर्श, and शब्द); गुणैर्गुणान्स भुञ्जान आत्मप्रद्योतितैः प्रभुः Bhāg.11.3.5.
    -14 Repetition, multiplication, denoting 'folds' or 'times', usually at the end of comp. after numerals; आहारो द्विगुणः स्त्रीणां बुद्धिस्तासां चतुर्गुणा । ष़ड्गुणो व्यवसायश्च कामश्चाष्टगुणः स्मृतः ॥ Chāṇ.78; so त्रिणुण; शतगुणीभवति becomes a hundred-fold, अध्यर्धगुणमाहुर्यं बले शौर्ये च केशव Mb.11.2.1.
    -15 A secondary element, a subordinate part (opp. मुख्य); न च गुणानुग्रहार्थं प्रधानस्यावृत्तिर्युक्ता ŚB. on MS.12.1.4.
    -16 Excess, abundance, superfluity; पराङ्मुखवधं कृत्वा को$त्र प्राप्तस्त्वया गुणः Rām.4.17.16.
    -17 An adjective, a word subordinate to another in a sentence.
    -18 The substitution of ए, ओ, अर् and अल् for इ, उ, ऋ (short or long) and लृ, or the vowels अ, ए, ओ and अर् and अल्.
    -19 (In Rhet.) Quality considered as an inherent property of a Rasa or sentiment. Mammaṭa thus defines गुण. --ये रहस्याङ्गिनो धर्माः शौर्यादय इवात्मनः । उत्कर्ष- हेतवस्ते स्युरचलस्थितयो गुणाः ॥ K. P.8. (Some writers on rhetoric, such as Vāmana, Jagannātha Paṇḍita, Daṇḍin and others, consider Guṇas to be properties both of शब्द and अर्थ, and mention ten varieties under each head. Mammaṭa, however, recognises only three, and, after discussing and criticizing the views of others, says: माधुर्यौजःप्रसादाख्यास्त्रयस्ते न पुनर्दश K. P.8); Ki.17.6.
    -2 (In gram. and Mīm.) Property considered as the meaning of a class of words; e. g. grammarians recognise four kinds of the meaning of words; जाति, गुण, किया and द्रव्य, and give गौः, शुक्लः, चलः and डित्थः as in- stances to illustrate these meanings.
    -21 (In politics) A proper course of action, an expedient. (The expedi- ents to be used by a king in foreign politics are six:-- 1 सन्धि peace or alliance; 2 विग्रह war; 3 यान march or expedition; 4 स्थान or आसन halt; 5 संश्रय seeking shelter; 6 द्वैध or द्वैधीभाव duplicity; सन्धिर्ना विग्रहो यानमासनं द्वैधमाश्रयः Ak.) see Y.1.346; Ms.7.16; Śi.2.26; R.8.21.
    -22 The number 'three' (derived from the three qualities).
    -23 The chord of an arc (in geom.).
    -24 An organ of sense.
    -25 A subordinate dish; Ms. 3.226,233.
    -26 A cook.
    -27 An epithet of Bhīma as in युधिष्टिरो$पि गुणप्रियः Vas.
    -28 Leaving, abandonment.
    -29 A multiplier, coefficient (in math.)
    -3 Division, subdivision, species, kind.
    -31 The peculiar property of letters which are pronounced with external utter- ance (बाह्यप्रयत्न); they are eleven.
    -Comp. -अग्ऱ्यम् a principal quality; ˚वर्तिन्; स्वमूर्तिभेदेन गुणाग्ऱ्यवर्तिना पतिः प्रजानामिव सर्गमात्मनः R.3.27.
    -अगुणः merit and demerit Ms.3.22;9.331; अनपेक्ष्य गुणागुणौ जनः स्वरुचिं निश्चयतो$नु- धावति Si.16.44.
    -अतीत a. freed from all properties, being beyond them; सर्वारम्भपरित्यागी गुणातीतः स उच्यते Bg.14.25. (
    -तः) the Supreme Being.
    -अधिष्ठानकम् the region of the breast where the girdle is fastened.
    -अनुबन्धित्वम् connection or association with virtues; गुणा गुणानुबन्धित्वात्तस्य सप्रसवा इव R.1.22.
    -अनुरागः love or appreciation of the good qualities of others; गुणा- नुरागादिव सख्यमीयिवान्न बाधते$स्य त्रिगणः परस्परम् Ki.1.11.
    -अनुरोधः conformity or suitableness to good qualities.
    -अन्तरम् a different (higher) quality; गुणान्तरं व्रजति शिल्पमाधातुः M.1.6.
    -अन्वित, -उपपन्न, -युक्त, -संपन्न a. endowed with good qualities, meritorious, worthy, good, excellent.
    -अपवादः, -निन्दा disparagement, detraction.
    -अभिधानम् A subsidiary injunction; द्रव्योपदेशाद्वा गुणा- भिधानं स्यात् M.8.4.5.
    -आकरः 1 'a mine of merits', one endowed with all virtues; सृजति तावदशेषगुणाकरं पुरुषरत्न- मलङ्करणं मुवः Bh.2.92.
    -2 N. of Śiva.
    -आढ्य a. rich in virtues.
    -आत्मन् a. having qualities.
    -आधारः 'a receptacle of virtues', a virtuous or meritorious person.
    -आश्रय a. virtuous, excellent.
    -ईश्वरः 1 the Supreme Being.
    -2 the Chitrakūṭa mountain.
    -उत्कर्षः excellence of merit, possession of superior qualities.
    -उत्कीर्तनम् panegyric, eulogium.
    -उत्कृष्ट a. superior in merit; Ms.8.73.
    -उपेत a. endowed with good qualities; पुत्रमेवङ्गुणोपेतं चक्रवर्तिनमाप्नुहि Ś.1.12.
    -ओघः, -घम् su- perior or abundant merits.
    -कथनम् extolling, praising.
    -2 a condition or state of mind of the hero of a drama to which he is reduced by Cupid.
    -कर्तृत्वम् the state of an agent of properties; गुणकर्तृत्वे$पि तथा कर्तेव भवत्युदासीनः Sāṅ. K.2.
    -कर्मन् n.
    1 an unessential or secondary action.
    -2 (in gram.) the secondary or less immediate (i. e. indirect) object of an action; e. g. in the example नेता$श्वस्य स्रुघ्नं स्रुघ्नस्य वा, स्रुघ्नम् is a गुणकर्मन्.
    ˚विभाग a. distinguishing an action and an attribute.
    -कल्पना f. imputing a figurative meaning, one of the modes of interpreting a sentence. According to it an expression may be understood as conveying not what is actually expressed by it but the quality or qualities thereof. e. g. सिंहो देवदत्तः means प्रसह्यकरी देवदत्तः; ŚB. on MS.1.2.1.
    -काण्डः a series of subsidiary (details); एवमेक उत्कृष्यमाणः सर्वं गुणकाण्डमुत्कर्षति ŚB. on MS.5. 1.24.
    -कार a. productive of good qualities, profit- able, salutary.
    (-रः) 1 a cook who prepares side- dishes or any secondary articles of food.
    -2 an epithet of Bhīma.
    -3 (in math.) the multiplier.
    -कीर्तनम्, -श्लाघा, -स्तुतिः f. praise, extolling.
    -कृत्यम् the function of a bow-string; गुणकृत्ये धनुषो नियोजिता Ku.4.15.
    -गणः a number or series of good qualities; Bhāg.5.3.11.
    -गानम् singing of merits, panegyric, praise.
    -गृध्नु a.
    1 desiring good qualities; ये चान्ये गुणगृध्नवः Bhāg.3.14.2.
    -2 possessing enviable or good qualities.
    -गृह्य a. appreciating or admiring merits (wherever they may be), attached to merits; appreciative; ननु वक्तृविशेषनिःस्पृहा गुणगृह्या वचने विपश्चितः Ki.2.5.
    -गौरी a woman chaste by virtuous conduct; अनृतगिरं गुणगौरि मा कृथा माम् Śi.
    -ग्रहणम् appreciating merits.
    -ग्रहीतृ, -ग्राहक, -ग्राहिन् a. appreciating the merits (of others); श्रीहर्षो निपुणः कविः परिषदप्येषा गुणग्राहिणी Ratn.1.4; Śi.2.82; Bv.1.9.
    -ग्रामः a collection of virtues or merits; गुरुतरगुणग्रामांभोजस्फुटोज्ज्वलचन्द्रिका Bh.3.116; गणयति गुणग्रामम् Gīt.2; Bv.1.13.
    -घातिन् a. detractor, envious, censorious.
    -ज्ञ a. knowing how to admire or appreciate merits, appreciative; भगवति कमलालये भृशमगुणज्ञासि Mu.2; गुणा गुणज्ञेषु गुणा भवन्ति H. Pr.47.
    -त्रयम्, -त्रितयम् the three constituent proper- ties of nature; i. e. सत्त्व, रजस् and तमस्. ˚आभासः life.
    -दोषौ (du.) virtue and vice; ˚कथा; Pt.2.67.
    -धर्मः the virtue or duty incidental to the possession of certain qualities.
    -निधिः a store of virtues.
    -पदी a woman having feet as thin as cords.
    -पूगम् great merits; भवद्गुणपूगपूरितम् (श्रवणम्) Śi.9.64.
    -प्रकर्षः excellence of merits, great merit; गुणप्रकर्षादुडुपेन शम्भोरलङ्- घ्यमुल्लङ्घितमुत्तमाङ्गम् Mk.4.23.
    -भावः being subsidiary to something else; परार्थता हि गुणभावः । ŚB. on MS.4.3.1.
    -भोक्तृ a. perceiving the properties of things; निर्गुणं गुणभोक्तृ च Bg.13.14.
    -महत् a superior quality.
    -मुष्टिः f. a particular method of stringing the bow; cf. पताका वज्रमुष्टिश्च सिंहकर्णस्तथैव च । मत्सरी काकतुण्डी च योजनीया यथा- क्रमम् ॥ Dhanur.84.
    -रागः delighting in the merits of others; गुणरागगतां तस्य रूपिणीमिव दुर्गतिम् Ks.2.51.
    -राशिः an epithet of Śiva
    -लक्षणम् mark or indication of an internal property.
    -लयनिका, -लयनी a tent.
    -लुब्ध a.
    1 desirous of merits.
    -2 attached to merits.
    -वचनम्, -वाचकः a word which connotes an attribute or quality, an adjective, or substantive used attributively; as श्वेत in श्वेतो$श्वः.
    -वादः 1 pointing out good merits.
    -2 a statement in a secondary sense; गुणवादस्तु MS. 1.2.1 (Śabara explains this as: गौण एष वादो भवति यत् सम्बन्धिनि स्तोतव्ये सम्बन्ध्यन्तरं स्तूयते । ŚB. on ibid.).
    -3 a statement contradictory to other arguments; Madhu- sūdana.
    -विवेचना discrimination in appreciating the merits of others, a just sense of merit.
    -विशेषाः external organs, mind and spiritual ignorance; परस्पर- विलक्षणा गुणविशेषाः (बाह्येन्द्रियमनो$हङ्काराश्च) Sāṅ. K.36.
    -षः a different property.
    -वृक्षः, -वृक्षकः a mast or a post to which a ship or boat is fastened.
    -वृत्तिः f.
    1 a secondary or unessential condition or relation (opp. मुख्यवृत्ति).
    -2 the character or style of merits.
    -वैशेष्यम् pre-eminence of merit; अन्योन्यगुणवैशेष्यान्न किंचिदतिरिच्यते Ms.9.296.
    -शब्दः an adjective.
    -संख्यानम् 'enumeration of the three essential qualities', a term applied to the Sāṅkhya (including the Yoga) system of philosophy; ज्ञानं कर्म च कर्ता च त्रिधैव गुणभेदतः प्रोच्यते गुणसंख्याने Bg.18.19.
    -संगः 1 association with qualities or merits.
    -2 attach- ment to objects of sense or worldly pleasures.
    -संग्रहः a collection of merits or properties; कथं गुणज्ञो विरमेद्विना पशुं श्रीर्यत्प्रवव्रे गुणसंग्रहेच्छया Bhāg.4.2.26.
    -संपद् f. ex- cellence or richness of merits, great merit, perfection; गुणसंपदा समधिगम्य Ki.5.24.
    -सागरः 1 'an ocean of merit, a very meritorious man.
    -2 an epithet of Brahmā.
    -हीन a.
    1 void of merit', meritless; काममामरणात्तिष्ठेद्- गृहे कन्यर्तुमत्यपि । न चैवैनां प्रयच्छेत्तु गुणहीनाय कर्हिचित् Ms.9. 89.
    -2 poor (as food).

    Sanskrit-English dictionary > गुणः _guṇḥ

  • 33 दीपः _dīpḥ

    दीपः [दीप्-णिच् अच्]
    1 A lamp, light; नृपदीपो धनस्नेहं प्रजाभ्यः संहरन्नपि । अन्तरस्थैर्गुणैः शुभ्रैर्लक्ष्यते नैव केनचित् ॥ Pt.1. 221. न हि दीपौ परस्परस्योपकुरुतः Ś. B.; so ज्ञानदीपः &c.
    -Comp. -अङ्कुर; the flame or light of a lamp; दीपाङ्कुरच्छाया- चञ्चलमाकलय्य Bh.3.68. कुरण्टकविपाण्डुरं दधति धाम दीपाङ्कुराः Vb.
    -अन्विता 1 the day of new moon (अमा).
    -2 = दीपाली q. v.
    -आराधनम् worshipping an idol by waving a light before it.
    -आलिः, -ली, -आवली, -उत्सवः 1 a row of lights, nocturnal illumination.;
    -2 parti- cularly, the festival called Diwali held on the night of new moon in आश्विन.
    -उच्छिष्टम् soot, lamp-black.
    -कलिका 1 the flame of a lamp.
    -2 N. of a com. on Yajñavalkya.
    -किट्टम् lamp-black, soot.
    -कूपी, -खोरी the wick of a lamp.
    -द a. one who gives a lamp; दीपद- श्चक्षुरुत्तमम् Ms.4.229.
    -दण्डः A lamp-post.
    -ध्वजः 1 lamp-black.
    -2 lamp-stand.
    -पुष्पः the Champaka tree.
    -भाजनम् a lamp; वामनार्चिरिव दीपभाजनम् (अभूत्) R. 19.51.
    -माला lighting, illumination; अद्यापि तां धवलवेश्मनि रत्नदीपमालामयूखपटलैर्दलितान्धकारे Ch. P.18.
    -वर्तिः the wick of a lamp.
    -वृक्षः 1 a lampstand. कनकोज्ज्वलदीप्तदीपवृक्षम् (आसनम्) Bu. Ch.5.44. तथेह पञ्चेन्द्रियदीपवृक्षा ज्ञानप्रदीप्ताः परवन्त एव Mb.12.22.9. A treelike column of building (Mar. दीपमाळ); Rām.2.6.18; also दीपपादय (a candle-stick).
    -2 a light.
    -3 a lantern.
    -4 the tree called devadāru q. v.
    -शत्रुः a moth.
    -शिखा 1 the flame of a lamp. अनङ्गमङ्गलावासरत्नदीपशिखामिव Ks.18.77.
    -2 lamp-black.
    -शृङ्खला a row of lights, illumination.

    Sanskrit-English dictionary > दीपः _dīpḥ

  • 34 धनंजयः _dhanañjayḥ

    धनंजयः 1 N. of Arjuna (the name is thus derived in Mb.4.44.13:-- सर्वान् जनपदान् जित्वा वित्तमादाय केवलं । मध्ये धनस्य तिष्ठामि तेनाहुर्मां धनंजयम् ॥).
    --2 An epithet of fire.
    -3 N. of Viṣṇu.
    -4 A kind of vital air nourishing the body.

    Sanskrit-English dictionary > धनंजयः _dhanañjayḥ

  • 35 नभस् _nabhas

    नभस् n. [नह्यते मेधैः नह्-असुन् भश्चान्तादेशः; cf. Uṇ. 4.21]
    1 The sky, atmosphere; R.5.29; नभश्च पृथिवीं चैव तुमुलो व्यनुनादयन् Bg.1.19; वनान्तरे तोयमिति प्रधाविता निरीक्ष्य भिन्नाञ्जनसंनिभं नभः Ṛs.1.11.
    -2 A cloud.
    -3 Fog, vapour.
    -4 Water.
    -5 Period of life, age. -m.
    1 The rains or rainy season.
    -2 The nose, smell.
    -3 N. of the month of Śrāvaṇa (corresponding to July- August), (said to be n. also in this sense); प्रत्यासन्ने नभसि दयिताजीवितालम्बनार्थी Me.4; R.12.29;17.41;18.6; N.9.84; श्रावणे तु स्यान्नभाः श्रावणिकश्च सः Ak.; पञ्चमो$यं तु संप्राप्तः नभाः श्यामनभाः शुभः Śiva. B.26.57.
    -4 The fibres in the root of the lotus.
    -5 A spitting-pot.-- (du.) Both the worlds, heaven and earth.
    -Comp. -अम्बुपः the Chātaka bird.
    -केतनः, -पान्थः the sun,
    -क्रान्तिन् m. a lion.
    -ग a. going in the sky (as a star, god, bird &c.).
    -गजः a cloud.
    -गति f. soaring, flying.
    -चक्षुस् m. the sun.
    -चमसः 1 the moon.
    -2 magic.
    -चर a. moving in the sky; निकामतप्ता विविधेन वह्निना नभश्चरेणेन्धनसंभृतेन सा Ku.5.23.
    (-रः) 1 a god or demi-god; नभश्चरैर्गीतयशाः स लेभे R.18.6.
    -2 a bird.
    -तलम् 1 the atmosphere.
    -2 the lower region of the sky; (लेभे) नभस्तलश्यामतनुं तनूजम् R.18.6.
    -दुहः a cloud.
    -दृष्टि a.
    1 blind.
    -2 looking towards the sky.
    -द्वीपः, -धूमः a cloud.
    -नदी the celestial Ganges.
    -प्राणः wind.
    -मणिः the sun.
    -मण्डलम् the firmament the atmosphere; नेदं नभोमण्डलमम्बुराशिः S. D.1. ˚दीप. the moon.
    -योनिः an epithet of Śiva.
    -रजस् n. darkness.
    -रूप a. gloomy, dark.
    -रेणुः f. fog-mist.
    -लयः smoke.
    -लिह् a. licking the sky, lofty, very high; cf. अ<?>लिह.
    -वटः atmosphere.
    -वीथी the sun's path.
    -श्वासः wind.
    -सद् m.
    1 a bird.
    -2 a star.
    -3 a god; अतीनि<?>पज्ञान- निधिर्नभःसदः Śi.1.11.
    -सरित् f.
    1 the milky way.
    -2 the celestial Ganges.
    -स्थलः an epithet of Śiva.
    -स्थली the sky.
    -स्पृश् a. reaching the sky, lofty.

    Sanskrit-English dictionary > नभस् _nabhas

  • 36 पर्यायः _paryāyḥ

    पर्यायः 1 Going or winding round, revolution.
    -2 Lapse, course, expiration (of time) कालपर्याययोगेन राजा मित्रसहो$भवत् Rām.7.65.17.
    -3 Regular recurrence or repetition.
    -4 Turn, succession, due or regular order; पर्यायसेवामुत्सृज्य Ku.2.36; Māl 9.32; Ms.4.87; Mu.3.27.
    -5 Method, arrangement.
    -6 Manner, way, method of proceeding.
    -7 A synonym, convertible term; पर्यायो निधनस्यायं निर्धनत्वं शरीरिणाम् Pt.2.99; पर्वतस्य पर्याया इमे &c.
    -8 An opportunity, occasion.
    -9 Crea- tion, formation, preparation, manufacture; लोकपर्याय- वृत्तान्तं प्राज्ञो जानाति नेतरः Mb.12.174.3.
    -1 Comprehen- siveness.
    -11 A strophe of a hymn.
    -12 Property, quality.
    -13 A means, stratagem (उपाय); न पर्यायो$स्ति यत् साम्यं त्वयि कुर्युर्विशांपते Mb.5.73.7.
    -14 End (अन्त); पर्यायकाले धर्मस्य प्राप्ते कलिरजायत Mb.5.74.12.
    -15 Contrariety, reverse; कालपर्यायमाज्ञाय मा स्म शोके मनः कृथाः Mb.6.2.5.
    -16 (In Rhet.) A figure of speech; see K. P.1; Chandr.5.18,19; S. D.733. [Note. पर्यायेण is often used adverbially in the sense of:
    1 in turn or succession, by regular gradation, (opp. तन्त्रेण); पर्यायेण क्रियायामेवं दोषः । तन्त्रेण तु क्रियायां भवति क्वचित् संभवः । ŚB. on MS.6.2.2.
    -2 Occassionally, now and then; पर्यायेण हि दृश्यन्ते स्वप्नाः कामं शुभाशुभाः Ve.2.14].
    -3 Alternately; मत्सदृशं किमपि पुरूपं मां च पर्यायेण निर्वर्ण- यन्ती Dk.5.
    -Comp. -अन्नम् food intended for another.
    -उक्तम् a figure of speech in Rhetoric; it is a circum- locutory or periphrastic way of speaking, when the fact to be intimated is expressed by a turn of speech or periphrasis; e. g. see Chandr.5.66. or S. D.733.
    -क्रमः order of succession.
    -च्युत a. supplanted, super- seded.
    -वचनम्, -शब्दः a synonym.
    -वाचकः a. ex- pressing a corresponding notion.
    -शयनम् alternate sleeping and watching.
    -सेवा service by rotation; पर्यायसेवामुत्सृज्य Ku.2.36.

    Sanskrit-English dictionary > पर्यायः _paryāyḥ

  • 37 प्रभावः _prabhāvḥ

    प्रभावः 1 Lustre, splendour, brilliance.
    -2 Dignity, glory, majesty, grandeur, majestic lustre; प्रभाववानिव लक्ष्यते Ś1; अहो प्रभावो महात्मनाम् K.
    -3 Strength, valour, power, efficacy; पूज्यते यदपूज्योपि यदगम्योपि गम्यते । वन्द्यते यदवन्द्योपि स प्रभावो धनस्य च ॥ Pt.1.7; जानपदः प्रतिपत्तिमानुत्साह- प्रभावयुक्तः Kau. A.1.9.
    -4 Regal power (one of the three Śaktis, q. v.).
    -5 A superhuman power of faculty, miraculous power; अनुभावांश्च जानासि ब्राह्मणानां न संशयः । प्रभावांश्चैव वेत्थ त्वं सर्वेषामेव पार्थिव ॥ Mb.3.24.8 ('अनुभावो निश्चये स्यात् प्रभावः शक्तितेजसोः' Viśva.); प्रत्याहतास्त्रो गिरिश- प्रभावात् R.2.41,62;3.4.
    -6 Magnanimity.
    -7 Ex- tension, circumference.
    -Comp. -ज a. Proceeding from majesty or regal power.

    Sanskrit-English dictionary > प्रभावः _prabhāvḥ

  • 38 बन्धन _bandhana

    बन्धन a.
    1 Binding, fettering.
    -2 Checking, stop- ping.
    -3 (At the end of comp.) Dependent upon; cf. निबन्धन.
    -नम् [बन्ध्-भावे-ल्युट्]
    1 The act of binding, fastening; tying; स्मरसि स्मर मेखलागुणैरुत गोत्रस्खलितेषु बन्धनम् Ku.4.8.
    -2 Binding on or round, throwing round, clasping; विनम्रशाखाभुजबन्धनानि Ku.3.39; Pt.5.21; घटय भुजबन्धनम् Gīt.1; R.19.17.
    -3 A bond, tie (fig. also); R.12.76; आशाबन्धनम् &c.
    -4 Fettering, chaining, confining. गजभुजङ्गमयोरपि बन्धनम् Bh.2.91.
    -5 A chain, fetter, tether, halter &c.
    -6 Capturing, catching.
    -7 Bondage confinement, imprisonment, captivity; as in बन्धनागार.
    -8 A place of confinement, prison, jail; वसुदेवस्य देवक्यां जातो भोजेन्द्रबन्धने Bhāg.3.2.25; त्वां कारयामि कमलोदरबन्धनस्थम् Ś.6.2; द्विगुणं त्रिगुणं पश्चाद्यावज्जीवं तु बन्धनम् Śukra.4.8; Ms.9.288.
    -9 Forming, building, construction; सेतुबन्धनम् Ku.4.6.
    -1 Connecting, uniting, joining.
    -11 Hurting, injuring.
    -12 A stalk, stem, peduncle (of a flower); कृतं न कर्णार्पितबन्धनं सखे Ś.6.18.; U.2.9; Ku.4.14.
    -13 A sinew, muscle; संधिन्नसंधिः प्रविकीर्णबन्धनो हतः क्षितौ वायुसुतेन राक्षसः Rām.5. 47.36;5.24.4.
    -14 A bandage.
    -15 A bar, barrier.
    -16 Alloyage, mixing.
    -17 An embankment, a bridge.
    -18 A conjunction, connection.
    -19 (In phil.) Mundane bondage (opp. to liberation).
    -नम्, -नी 1 A bond, tie.
    -2 A rope, cord.
    -3 A string, thread.
    -4 A chain, fetter.
    -5 A bondage.
    -Comp. -अ(आ)गारः, -रम्, -आलयः a prison, jail.
    -ग्रन्थिः 1 the knot of a bandage.
    -2 a noose.
    -3 a rope for tying cattle.
    -पालकः, -रक्षिन् m. a jailor.
    -वेश्मन् n. a prison.
    -स्थः a captive, prisoner.
    -स्तम्भः a tying-post, a post to which an animal (e. g. an elephant) is tied.
    -स्थानम् a stable, stall (for horses &c.).

    Sanskrit-English dictionary > बन्धन _bandhana

  • 39 बोधन _bōdhana

    बोधन a. [बुध्-णिच् ल्यु-ल्युट् वा]
    1Informing, acquain- ting.
    -2 Explaining, indicating.
    -3 Arousing, waking.
    -4 Kindling, inflaming.
    -नः The planet Mercury (बुधः); बुध इव शिशिरांशोर्बोधनस्येव देवः V.5.21.
    -नम् 1 Informing, teaching, instruction, giving a knowledge of; भयरुषोश्च तदिङ्गितबोधनम् R.9.49.
    -2 Denoting, signifying.
    -3 Arousing, awakening; समयेन तेन चिरसुप्तमनोभवबोधनं सममबोधिषत Śi.9.24.
    -4 Observing, perceiving.
    -5 Waking, being awake.
    -6 Making attentive.
    -7 Burning incence.
    -नी 1 The eleventh day in the bright half of Kārtika when Viṣṇu rises from his four months' sleep; शयनीबोधनीमध्ये या कृष्णैकादशी भवेत् । सैवोपोष्या गृहस्थेन नान्या कृष्णा कदाचन Tithyādi.
    -2 Long pepper.
    -3 Understanding, knowledge.

    Sanskrit-English dictionary > बोधन _bōdhana

  • 40 व्यूढ _vyūḍha

    व्यूढ p. p.
    1 Expanded, developed, broad, wide; व्यूढोरस्को वृषस्कन्धः R.1.13.
    -2 Firm, compact.
    -3 Pla- ced in order, arranged, marshalled (as an army); तेन व्यूढेन सैन्येन लोकानुद्वर्तयन्निव Mb.3.283.15; दृष्ट्वा तु पाण्डवा- नीकं व्यूढं दुर्योधनस्तदा Bg.1.3.
    -4 Disarranged, placed out of order; दिक्षु व्यूढाङ्घ्रिपाङ्गस्तृणजटिलचलत्पांशुदण्डो$न्तरिक्षे Ve.2.19.
    -5 Married; व्यूढायाश्चापि पुंश्चल्या मनो$भ्येति नवं नवम् Bhāg.1.6.48.
    -6 Large, great.
    -Comp. -कङ्कट a. mailed, clad in armour.

    Sanskrit-English dictionary > व्यूढ _vyūḍha

Страницы

См. также в других словарях:

Поделиться ссылкой на выделенное

Прямая ссылка:
… Нажмите правой клавишей мыши и выберите «Копировать ссылку»