Перевод: со всех языков на английский

с английского на все языки

साधनमुक्तावली

  • 61 साधनमालातन्त्र


    sā́dhana-mālā-tantra
    n. N. of wks.

    Sanskrit-English dictionary > साधनमालातन्त्र

  • 62 साधनमुक्तावली


    sā́dhana-muktâ̱valī
    f. N. of wks.

    Sanskrit-English dictionary > साधनमुक्तावली

  • 63 बन्धन _bandhana

    बन्धन a.
    1 Binding, fettering.
    -2 Checking, stop- ping.
    -3 (At the end of comp.) Dependent upon; cf. निबन्धन.
    -नम् [बन्ध्-भावे-ल्युट्]
    1 The act of binding, fastening; tying; स्मरसि स्मर मेखलागुणैरुत गोत्रस्खलितेषु बन्धनम् Ku.4.8.
    -2 Binding on or round, throwing round, clasping; विनम्रशाखाभुजबन्धनानि Ku.3.39; Pt.5.21; घटय भुजबन्धनम् Gīt.1; R.19.17.
    -3 A bond, tie (fig. also); R.12.76; आशाबन्धनम् &c.
    -4 Fettering, chaining, confining. गजभुजङ्गमयोरपि बन्धनम् Bh.2.91.
    -5 A chain, fetter, tether, halter &c.
    -6 Capturing, catching.
    -7 Bondage confinement, imprisonment, captivity; as in बन्धनागार.
    -8 A place of confinement, prison, jail; वसुदेवस्य देवक्यां जातो भोजेन्द्रबन्धने Bhāg.3.2.25; त्वां कारयामि कमलोदरबन्धनस्थम् Ś.6.2; द्विगुणं त्रिगुणं पश्चाद्यावज्जीवं तु बन्धनम् Śukra.4.8; Ms.9.288.
    -9 Forming, building, construction; सेतुबन्धनम् Ku.4.6.
    -1 Connecting, uniting, joining.
    -11 Hurting, injuring.
    -12 A stalk, stem, peduncle (of a flower); कृतं न कर्णार्पितबन्धनं सखे Ś.6.18.; U.2.9; Ku.4.14.
    -13 A sinew, muscle; संधिन्नसंधिः प्रविकीर्णबन्धनो हतः क्षितौ वायुसुतेन राक्षसः Rām.5. 47.36;5.24.4.
    -14 A bandage.
    -15 A bar, barrier.
    -16 Alloyage, mixing.
    -17 An embankment, a bridge.
    -18 A conjunction, connection.
    -19 (In phil.) Mundane bondage (opp. to liberation).
    -नम्, -नी 1 A bond, tie.
    -2 A rope, cord.
    -3 A string, thread.
    -4 A chain, fetter.
    -5 A bondage.
    -Comp. -अ(आ)गारः, -रम्, -आलयः a prison, jail.
    -ग्रन्थिः 1 the knot of a bandage.
    -2 a noose.
    -3 a rope for tying cattle.
    -पालकः, -रक्षिन् m. a jailor.
    -वेश्मन् n. a prison.
    -स्थः a captive, prisoner.
    -स्तम्भः a tying-post, a post to which an animal (e. g. an elephant) is tied.
    -स्थानम् a stable, stall (for horses &c.).

    Sanskrit-English dictionary > बन्धन _bandhana

  • 64 साधन _sādhana

    साधन a. (
    -नी f.) [साध् णिच् ल्यु ल्युट् वा]
    1 Accompli- shing, effecting &c.
    -2 Procuring.
    -3 Conjuring up (a spirit).
    -4 Denoting, expresssive of.
    -नम् 1 Accom- plishing, effecting, performing, as in स्वार्थसाधनम्.
    -2 Fulfilment, accomplishment, complete attiainment of an object; प्रजार्थसाधने तौ हि पर्यायोद्यतकार्मुकौ R.4.16.
    -3 A means, an expedient, a means of accomplishing any- thing; असाधना अपि प्राज्ञा बुद्धिमन्तो बहुश्रुताः । साधयन्त्याशु कार्याणि Pt.2.1; शरीरमाद्यं खलु धर्मसाधनम् Ku.5.33,52; R.1.19; 4.36,62.
    -4 An instrument, agent; कुठारः छिदिक्रिया- साधनम्
    -5 The efficient cause, source, cause in general.
    -6 The instrumental case.
    -7 Implement, apparatus.
    -8 Appliance, materials.
    -9 Matter, ingredients, substance.
    -1 An army or a part thereof; व्यावृत्तं च विपक्षतो भवति यत्तत्साधनं सिद्धये Mu.5.1.
    -11 Aid, help, assistance (in general).
    -12 Proof, substantiation, demonstration.
    -13 The hetu or middle term in a syllo- gism, reason, that which leads to a conclusion; साध्ये निश्चितमन्वयेन घटितं बिभ्रत् सपक्षे स्थितिं । व्यावृत्तं च विपक्षतो भवति यत्तत् साधनं सिद्धये ॥ Mu.5.1.
    -14 Subduing, overcoming.
    -15 Subduing by charms.
    -16 Accomplishing anything by charms or magic.
    -17 Healing, curing.
    -18 Killing, destroying; फलं च तस्य प्रतिसाधनम् Ki.14.17.
    -19 Conci- liating, propitiating, winning over.
    -2 Going out, setting forward, departure.
    -21 Going after, following.
    -22 Penance, self-mortification.
    -23 Attainment of final beatitude.
    -24 A medicinal preparation, drug, medicine.
    -25 (In law) Enforcement of the the deli- very of anything, or of the payment of debt, infliction of fine.
    -26 A bodily organ.
    -27 The penis.
    -28 An udder.
    -29 Wealth.
    -3 Friendship.
    -31 Profit, advantage.
    -32 Burning a dead body.
    -33 Obsequies.
    -34 Killing or oxydation of metals.
    -35 Proof, argu- ment.
    -36 Conflict, battle.
    -37 (In gram.) Instru- ment, agent.
    -38 Making ready, preparation.
    -39 Gain, acquisition.
    -4 Calculation.
    -Comp. -अध्यक्षः Superintendent or captain of the military forces.
    -अर्ह a. worthy of being proved or accomplished.
    -क्रिया 1 a finite verb.
    -2 an action connected with a Kāraka.
    -क्षम a. admitting proof.
    -निर्देशः production of proof.
    -पत्रम् a document used as evidence.

    Sanskrit-English dictionary > साधन _sādhana

  • 65 धन


    dhána
    n. the prize of a contest orﾠ the contest itself (lit. a running match, race, orﾠ the thing raced for;

    hitáṉ dhâ̱nam, a proposed prize orﾠ contest;
    dhanaṉ-ji, to win the prize orﾠ the fight) RV. ;
    booty, prey ( dhanam-bhṛi Ā., to carry off the prize orﾠ booty) RV. AV. ;
    any valued object, (esp.) wealth, riches, (movable) property, money, treasure, gift RV. etc. etc.;
    capital (opp. to vṛiddhi interest) Yājñ. II, 58 ;
    = go-dhana Hariv. 3886 ;
    (arithm.) the affirmative quantity orﾠ plus (opp. to ṛiṇa, kshaya, vyaya, hāni);
    N. of the 2nd mansion Var. ;
    m. N. of a merchant HPariṡ. Siṇhâs. ;
    - धनकाम
    - धनकाम्य
    - धनकेलि
    - धनकोश
    - धनक्रीती
    - धनक्रीता
    - धनक्षय
    - धनगर्व
    - धनगर्वित
    - धनगिरि
    - धनगुप्त
    - धनगोप्तृ
    - धनचन्द्र
    - धनच्छू
    - धनच्युत
    - धनजात
    - धनजित्
    - धनंजय
    - धननाममाला
    - धनतम
    - धनतृप्ति
    - धनतृष्णा
    - धनत्यज्
    - धनद
    - धनदण्ड
    - धनदत्त
    - धनदर्प
    - धनदा
    - धनदायिन्
    - धनदेव
    - धनधर्म
    - धनधर्मन्
    - धनधानी
    - धनधाङ्य
    - धननास
    - धननेतृ
    - धनंददा
    - धनपति
    - धनपर
    - धनपाल
    - धनपिशाचिका
    - धनपिशाची
    - धनप्रिय
    - धनभक्ष
    - धनमद
    - धनमित्र
    - धनमूल
    - धनमूल्य
    - धनमोहन
    - धनयौवनशालिन्
    - धनरक्ष
    - धनरक्षक
    - धनरूप
    - धनर्च
    - धनर्चि
    - धनर्ण
    - धनलुब्ध
    - धनलोभ
    - धनलोभिन्
    - धनव
    - धनवत्
    - धनवर्जित
    - धनवर्मन्
    - धनविपर्यय
    - धनविभाग
    - धनवृद्ध
    - धनवृद्धि
    - धनव्यय
    - धनश्री
    - धनसंचय
    - धनसंचयन
    - धनसंचयिन्
    - धनसनि
    - धनसम्पत्ति
    - धनसम्पद्
    - धनसम्मत
    - धनसा
    - धनसाति
    - धनसाधन
    - धनसू
    - धनस्थ
    - धनस्थान
    - धनस्पृत्
    - धनस्वामिन्
    - धनहर
    - धनहरिन्
    - धनहारक
    - धनहारिन्
    - धनहार्य
    - धनहीन
    - धनहृत्

    Sanskrit-English dictionary > धन

  • 66 गो _gō

    गो m. f. (Nom. गौः) [गच्छत्यनेन, गम् करणे डो Tv.]
    1 Cattle, kine (pl.)
    -2 Anything coming from a cow; such as milk, flesh, leather &c.
    -3 The stars; वि रश्मिभिः ससृजे सूर्यो गाः Rv.7.36.1.
    -4 The sky.
    -5 The thunder- bolt of Indra; Ki.8.1.
    -6 A ray of light; नान्यस्तप्ता विद्यते गोषु देव Mb.1.232.11; बालो$यं गिरिशिखरेषु चारयन् गाः त्रैलोक्यं तिमिरभरेण दुष्टमेतत् (रविः नैर्मल्यं नयति) । Rām. Ch. 7.6.
    -7 A diamond.
    -8 Heaven.
    -9 An arrow. -f.
    1 A cow; जुगोप गोरूपधरामिवोर्वीम् R.2.3; क्षीरिण्यः सन्तु गावः Mk.1.6.
    -2 The earth; दुदोह गां स यज्ञाय R.1.26; गामात्तसारां रघुरप्यवेक्ष्य 5.26;11.36; Bg.15.13; सेको$- नुगृह्णातु गाम् Mu.3.2; Me.3; cf. also the quotation for (
    -6).
    -3 Speech, words; कुलानि समुपेतानि गोभिः पुरुषतो$- र्थतः Mb.5.28; रघोरुदारामपि गां निशम्य R.5.12;2.59; Ki.4.2.
    -4 The goddess of speech, Sarasvatī.
    -5 A mother.
    -6 A quarter of the compass.
    -7 Water; सायं भेजे दिशं पश्चाद्गविष्ठो गां गतस्तदा Bhāg.1.1.36; also pl.; Bhāg.11.7.5.
    -8 The eye; गोकर्णा सुमुखी कृतेन इषुणा गोपुत्रसंप्रेषिता Mb.8.9.42.
    -9 A region of the sky. -m. A bull, an ox; असंजातकिणस्कन्धः सुखं स्वपिति गौर्गडिः K. P.1; Ms.4.72; cf. चरद्गव.
    -2 The hair of the body.
    -3 An organ of sense; अदान्तगोभिर्विशतां तमिस्रं पुनः पुनश्चर्वितचर्वणानाम् Bhāg..7.5.3.
    -4 The sign Taurus of the zodiac; Bṛi. S.49.
    -5 The sun.
    -6 The number 'nine' (in math.).
    -7 The moon.
    -8 A singer.
    -9 A billion.
    -1 A cow-sacrifice
    -11 A house; cf. गौर्वज्रं गौः प्रभा भूमिर्वाणी तोयं त्रिविष्टपम् । धेनुर्बस्तो वृषो दिग्गौर्नेत्रं लज्जा गुरू रमा ॥ इन्द्रियं श्रीरुमा... Enm.
    -Comp. -कण्टकः, -कम् 1 a road or spot trodden down by oxen and thus made im- passable.
    -2 the cow's hoof.
    -3 the print of a cow's hoof.
    -कर्ण a. having cow's ears.
    (-र्णः) 1 a cow's ear; गोकर्णसदृशौ कृत्वा करावाबद्धसारणौ Ks.6.57.
    -2 a mule.
    -3 a snake; Mb.8.9.42.
    -4 a span (from the tip of the thumb to that of the ring-finger); गोकर्णशिथिल- श्चरन् Mb.2.68.75; तालः स्मृतो मध्यमया गोकर्णश्चाप्यनामया Brahmāṇḍa P.
    -5 N. of a place of pilgrimage in the south, sacred to Śiva. श्रितगोकर्णनिकेतमीश्वरम् R.8.33.
    -6 a kind of deer.
    -7 a kind of arrow; Mb.8.9.42.
    -किराटा -किराटिका the Sārikā bird.
    -किलः, -कीलः 1 a plough
    -2 a pestle.
    -कुलम् 1 a herd of kine; वृष्टिव्याकुलगोकुलावनरसादुद्धृत्य गोवर्धनम् Gīt.4; गोकुलस्य तृषा- र्तस्य Mb.
    -2 a cow-house.
    -3 N. of a village (where Kṛiṣṇa was brought up).
    -कुलिक a.
    1 one who does not help a cow in the mud.
    -2 squint-eyed.
    -कुलोद्भवा an epithet of Durgā.
    -कृतम् cow-dung.
    -क्षीरम् cow's milk.
    -क्षुरम्, -रकम् a cow's hoof.
    -खरः a beast (पशु); यत्तीर्थबुद्धिः सलिले न कर्हिचिज्जनेष्वभिज्ञेषु स एव गोखरः Bhāg.1.84.13.
    -खा a nail.
    -गृष्टिः a young cow which has had only one calf.
    -गोयुगम् a pair of oxen.
    -गोष्ठम् a cow-pen, cattle-shed.
    -ग्रन्थिः 1 dried cowdung.
    -2 a cow-house.
    -ग्रहः capture of cattle (गवालम्भ); Mb.12.265.2.
    -ग्रासः the ceremony of offering a morsel (of grass) to a cow when performing an expiatory rite.
    -घातः, -घातकः, -घातिन् m. a cow-killer.
    -घृतम् 1 rain-water.
    -2 clarified butter coming from a cow.
    -घ्न a.
    1 destructive to cows.
    -2 one who has killed a cow.
    -3 one for whom a cow is killed, a guest.
    -चन्दनम् a kind of sandal-wood.
    -चर a.
    1 grazed over by cattle.
    -2 frequenting, dwelling, resorting to, haunting पितृसद्मगोचरः Ku.5.77.
    -3 within the scope, power, or range of; अवाङ्मनसगोचरम् R.1.15; so बुद्धि˚, दृष्टि˚, श्रवण˚ स्वगोचरे दीप्ततरा बभूव Bu. Ch.1.13.
    -4 moving on earth.
    -5 accessible to, attainable; त्याग- सूक्ष्मानुगः क्षेम्यः शौचगो ध्यागोचरः Mb.12.236.12.
    -6 circulating, having a particular meaning, prevalent.
    (-रः) 1 the range of cattle, pasturage; उपारताः पश्चिम- रात्रिगोचरात् Ki.4.1.
    -2 (a) a district, department, province, sphere. (b) an abode, dwelling-place, a place of resort; Śi.1.21; Ms.1.39.
    -3 range of the organs of sense, an object of sense; श्रवणगोचरे तिष्ठ be within ear-shot; नयनगोचरं या to become visible.
    -4 scope, range, in general; हर्तुर्याति न गोचरम् Bh.2.16.
    -5 (fig.) grip, hold, power, influence, control; कः कालस्य न गोचरा- न्तरगतः Pt.1.146; गोचरीभूतमक्ष्णोः U.6.26; Māl.5.24; अपि नाम मनागवतीर्णो$सि रतिरमणबाणगोचरम् Māl.1.
    -6 horizon.
    -7 field for action, scope; इन्द्रियाणि हयानाहुर्विषयांस्तेषु गोचरान् Kaṭh.3.4.
    -8 the range of the planets from the Lagna or from each other.
    ˚पीडा in- auspicious position of stars within the ecliptic; गोचर- पीडायामपि राशिर्बलिभिः शुभग्रहैर्दृष्टः (पीडां न करोति) Bṛi.S.41.13. (गोचरीकृ to place within the range (of sight), make current).
    -चर्मन् n.
    1 a cow's hide.
    -2 a particular measure of surface thus defined by Vasiṣṭha:-- दशहस्तेन वंशेन दशवंशान् समन्ततः । पञ्च चाभ्यधिकान् दद्यादेतद्गोचर्म चोच्यते ॥ ˚वसनः an epithet of Śiva.
    -चर्या seeking food like a cow; गोचर्यां नैगमश्चरेत् Bhāg.11.18.29.
    -चारकः cowherd.
    -चरणम् the tending or feeding of cows; Bhāg.1.38.8.
    -ज a.
    1 born in the earth (rice &c.).
    -2 produced by milk; अब्जा गोजा...... Kaṭh.5.2.
    -जरः an old ox or bull; नाद्रियन्ते यथापूर्वं कीनाशा इव गोजरम् Bhāg.3.3.13.
    -जलम् the urine of a bull or cow.
    -जागरिकम् auspi- ciousness, happiness. (
    -कः) a preparer of food, baker.
    -जात a. born in the heaven (gods); गोजाता अप्या मृळता च देवाः Rv.6.5.11.
    -जिह्वा N. of a plant (Mar. पाथरी).
    -जिह्विका the uvula.
    -जीव a. living on cattle (milk- man); Hch.1.7.
    -तल्लजः an excellent bull or cow.
    -तीर्थम् a cowhouse.
    -त्रम् [गां भूमिं त्रायते त्रै-क]
    1 a cow-pen.
    -2 a stable in general.
    -3 a family, race, lineage; गोत्रेण माठरो$स्मि Sk.; so कौशिकगोत्राः, वसिष्ठगोत्राः &c.; Ms.3.19,9.141.
    -4 a name, appellation; जगाद गोत्र- स्खलिते च का न तम् N.1.3; Ś.6.5; see ˚स्खलित below; मद्गोत्राङ्कं विरचितपदं गेयमुद्गातुकामा Me.88.
    -5 a multitude.
    -6 increase.
    -7 a forest.
    -8 a field.
    -9 a road.
    -1 possessions, wealth.
    -11 an umbrella, a parasol.
    -12 knowledge of futurity.
    -13 a genus, class, species.
    -14 a caste, tribe, caste according to families. (
    -त्रः) a mountain; 'गोत्रं नाम्नि कुले$प्यद्रौ' इति यादवः; Śi.9.8. Hence गोत्रोद्दलनः means Indra; cf. इन्द्रे तु गोत्रोद्दलनः कुलघ्ने गिरिदारणे Nm.
    (-त्रा) 1 a multitude of cows.
    -2 the earth.
    ˚उच्चारः recitation of family pedigree.
    ˚कर्तृ, -कारिन् m. the founder of a family.
    ˚कीला the earth.
    ˚ज a. born in the same family, gentile, a relation; Bhāg.3.7.24; Y.2.135.
    ˚पटः a genealogical table, pedigree.
    ˚प्रवरः the oldest member or founder of a family.
    -भिद् m. an epithet of Indra; हृदि क्षतो गोत्रभिदप्यमर्षणः R.3.53;6.73; Ku.2.52.
    ˚स्खलनम्, ˚स्खलितम् blundering or mistaking in calling (one) by his name, calling by a wrong name; स्मरसि स्मर मेखलागुणैरुत गौत्रस्खलितेषु बन्धनम् Ku.4.8.
    -द a. giving cows; Ms.4.231. (
    -दः) brain. (
    -दा) N. of the river Godāvarī.
    -दत्र a. Ved. giving cows. (
    -त्रः) an epithet of Indra. (
    -त्रम्) a crown (pro- tecting the head).
    -दन्त a. armed with a coat of mail.
    (-तम्) 1 yellow orpiment.
    -2 a white fossil substance.
    -दानम् 1 the gift of a cow.
    -2 the ceremony of tonsure or cutting the hair; रामलक्ष्मणयो राजन् गोदानं कारयस्व ह Rām.1.71.23; अथास्य गोदानविधेरनन्तरम् R.3. 33; (see Mallinātha's explanation of the word); कृत- गोदानमङ्गलाः U.1; अतोनं गोदानं दारकर्म च Kau. A.1.5; (Rām. explains the word differently).
    -3 the part of the head close to the right ear.
    -दाय a. intending to give cows.
    -दारणम् 1 a plough.
    -2 a spade, hoe.
    -दा, -दावरी N. of a river in the south.
    -दुह् m.,
    -दुहः 'cow-milker', a cowherd; सुदुघामिव गोदुहे R.1.4.1; चिरं निदध्यौ दुहतः स गोदुहः Śi.
    -दोहः 1 the milking of cows.
    -2 the milk of cows.
    -3 the time of milking cows.
    -दोहनम् 1 the time of milking cows.
    -2 the milking of cows; न लक्ष्यते ह्यवस्थानमपि गोदोहनं क्वचित् Bhāg.1.19. 4.
    -दोहनी a milk-pail.
    -द्रवः the urine of a bull or cow.
    -धनम् 1 a herd or multitude of cows, cattle.
    -2 possession of cows. (
    -नः) a broad-pointed arrow.
    -धरः a mountain.
    -धर्मः the law of cattle, rules relating to cattle; (open and unconcealed intercourse of the sexes); गोधर्मं सौरभेयाच्च सो$धीत्य निखिलं मुनिः । प्रावर्तत तदा कर्तुं श्रद्धावांस्तमशङ्कया ॥ Mb.1.14.26.
    -धुमः, -धूमः 1 wheat; Bṛi. Up.6.3.13.
    -2 the orange. ˚चूर्णम् wheat flour;
    -सम्भवम् a sour paste.
    -धूलिः 'dust of the cows', the time of sunset or evening twilight (so called be- cause cows, which generally return home at about sunset, raise up clouds of dust by their treading on the earth).
    -धेनुः a milch-cow with a calf.
    -भ्रः a mountain.
    -नन्दा an epithet of the wife of Śiva.
    -नन्दी the female of the Sārasa bird.
    -नर्दः 1 the (Indian) crane.
    -2 an epithet of Śiva (bellowing like a bull).
    -3 N. of a country.
    -नर्दीयः an epithet of Patañjali, author of the Mahābhāṣya.
    -नसः, -नासः 1 a kind of snake.
    -2 a kind of gem.
    -नसा the mouth of a cow.
    -नाथः 1 a bull.
    -2 an owner of land.
    -3 a herdsman.
    -4 an owner of kine.
    -नायः a cowherd; तद्यथा गोनायो$श्वनायः पुरुषनाय इत्येवं तदप आचक्षते$शनायेति Ch. Up.6.8.3.
    -नाशनः a wolf.
    -नासा the projecting snout of a cow or ox.
    -नासम् a kind of gem.
    -निष्यन्दः cow's urine.
    -पः 1 a cowherd (considered as belonging to a mixed tribe); गोपवेशस्य विष्णोः Me.15.
    -2 the chief of a cowpen.
    -3 the superintendent of a village.
    -4 a king.
    -5 a protector, guardian; Rv.1.61.1.
    ˚अनसी the wood of a thatch; गोपानसीषु क्षणमास्थितानाम् Śi.3.49.
    ˚अष्टमी the eighth day of the bright fortnight of Kārttika when Kṛiṣṇa is said to have worn the dress of a cowherd.
    ˚आटविका a cowherd.
    ˚कन्या 1 the daughter of a cowherd.
    -2 a nymph of Vṛindāvana.
    ˚अध्यक्षः, ˚इन्द्रः, ˚ईशः the chief of herdsmen, an epithet of Kṛiṣṇa.
    ˚चापः the rainbow.
    ˚दलः the betel-nut tree.
    ˚भद्रम् the fibrous root of a water-lily.
    ˚रसः gum myrrh.
    ˚राष्ट्राः (pl.) N. of a people. ˚वधूः f. a cowherd's wife; Bhāg.1.9.4. ˚वधूटी a young cowherdess, a young wife of a cowherd; गोपवधूटीदुकूलचौराय Bhāṣā P.1.
    (-पकः) 1 the superin- tendent of a district.
    -2 myrrh.
    (-पिका) 1 a cowher- dess; Bhāg.1.9.14-15.
    -2 protectress. (
    -पी) a cowherd's wife (especially applied to the cowherdesses of Vṛindāvana, the companions of Kṛiṣṇa in his juvenile sports).
    -2 a milk-maid.
    -3 a protectress.
    -4 Nature, elementary nature.
    -पतिः 1 an owner of cows.
    -2 a bull.
    -3 a leader, chief.
    -4 the sun; नीहारमिव गोपतिः Bhāg.1.12.1; Mb.1.173.32.
    -5 Indra; सुराङ्गना गोपतिचापगोपुरं पुरम् (जहुः) Ki.8.1.
    -6 N. of Kṛiṣṇa.
    -7 N. of Śiva.
    -8 N. of Varuṇa; एष पुत्रो महाप्रज्ञो वरुणस्येह गोपतेः Mb.5.98.11.
    -9 a king; नासतो विद्यते राजन् स ह्यरण्येषु गोपतिः Mb.12.135.26.
    -पथः N. of a Brāhmaṇa of Av.
    -पर्वतम् the name of the place where Pāṇini is said to have performed penance and propitiated Śiva; गोपर्वतमिति स्थानं शम्भोः प्रख्यापितं मया । यत्र पाणिनिना लेभे वैयाकरणिकाग्ऱ्यता ॥ अरुणाचलमाहात्म्यम्- उत्तरार्धः 2 अ. 68 श्लो.
    -पशुः a sacrificial cow.
    -पाः m. Ved.
    1 a herdsman.
    -2 protector, or guardian; मन्द्राग्रे- त्वरी भुवनस्य गोपा Av.2.1.57.
    -पानसी a curved beam which supports a thatch; गोपानसी तु वलभिच्छादने वक्रदारुणि Ak.2.2.15.
    -पालः 1 a cowherd; Ms.4.253.
    -2 a king.
    -3 an epithet of Śiva.
    -4 an epithet of Kṛ&iṣṇa. ˚धानी a cow-pen, cow-shed.
    -पालकः 1 a cowherd.
    -2 a king.
    -3 an epithet of Śiva; also of Kṛiṣṇa.
    -पालिः an epithet of Śiva.
    -पालिका, -पाली the wife of a cowherd; पार्थः प्रस्थापयामास कृत्वा गोपालिकावपुः Mb.1.221.19.
    -पालितः N. of a lexicographer.
    -पित्तम् bile of cows, ox-bile (from which the yellow pigment गोरोचना is prepared; गोपित्ततो रोचना Pt.1.94.).
    -पीतः a species of wagtail.
    -पीथः protection; अस्माकमृषीणां गोपीथे न उरुष्यतम् Rv.5.65.6. (
    -थम्) a holy place, a place of pilgrimage.
    -पुच्छम् a cow's tail.
    -2 a particular point of an arrow.
    (-च्छः) 1 a sort of monkey; Bhāg.8.2.22.
    -2 a sort of necklace consisting of two or four or thirty-four strings.
    -3 a kind of drum.
    -पुटिकम् the head of Śiva's bull.
    -पुत्रः 1 a young bull.
    -2 an epithet of Karṇa.
    -पुरम् 1 a town-gate; उत्तुङ्गसौधसुरमन्दिरगोपुरम् Māl.9.1.
    -2 a principal gate; दधतमुच्चशिलान्तरगोपुराः Ki.5.5.
    -3 the ornamental gate- way of a temple.
    -पुरीषम् cowdung.
    -प्रकाण्डम् an ex- cellent cow or bull.
    -प्रचारः pasture-ground, pasturage for cattle; ग्राम्येच्छया गोप्रचारो भूमी राजवशेन वा Y.2.166.
    -प्रत (ता) रः 1 a ford for cattle.
    -2 a place of pilgrimage on the Śarayū; यद्गोप्रतरकल्पो$भूत्संमर्दस्तत्र मज्जताम् । अतस्तदाख्यया तीर्थं पावनं भुवि पप्रथे ॥ R.15.11.
    -प्रदानम् same as गोदान.
    -प्रवेशः the time when cows return home, sunset or evening-twilight; गोप्रवेशसमये Bṛi. S.24.35.
    -फणा 1 a bandage hollowed out so as to fit the chin or nose &c.
    -2 a sling.
    -बालः the hair of cows.
    -भुज् m. a king; गोभुजां वल्लभा लक्ष्मीः Rāj. T.5.6.
    -भृत् m.
    1 a mountain.
    -2 a king.
    -मक्षिका a gadfly.
    -मघ a. granting cattle or cows कदा गोमघा हवनानि गच्छाः Rv.6.35.3.
    -मंडलम् 1 the globe.
    -2 a multitude of cows.
    -मण़्डीरः a kind of an aquatic bird; L. D. B.
    -मतम् = गव्यूति q. v.
    -मतल्लिका a tract- able cow, an excellent cow; अरिर्मधोरैक्षत गोमतल्लिकाम् Śi.12.41.
    -मथः a cowherd.
    -मध्यमध्य a. slender in the waist.
    -महिषदा N. of one of the Mātṛis attending on कार्तिकेय.
    -मांसम् beef.
    -मायु 1 a kind of frog.
    -2 a jackal; अनुहंकुरुते घनध्वनिं न हि गोमायुरुतानि केसरी Śi.16. 25.
    -3 bile of a cow.
    -4 N. of a Gandharva.
    -मीनः a kind of fish.
    -मुखः, -मुखम् [गोर्मुखमिव मुखमस्य] a kind of musical instrument; Bg.1.13; गोमुखानां च शृङ्गाणाम- नीकद्वयवर्तिनाम् Śiva. B.24.55.
    (-खः) 1 a crocodile, shark.
    -2 a hole of a particular shape in a wall made by thieves.
    (-खम्) 1 a house built unevenly.
    -2 spreading unguents, smearing; 'गोमुखं कुटिलाकारे वाद्यभाण्डे विलेपने' इति विश्वः; यस्यामलिन्देषु न चक्रुरेव मुग्धाङ्गना गोमयगो- मुखानि Śi.3.48. (
    -खम्, -खी) a cloth-bag of the shape of a gnomon containing a rosary, the beads of which are counted by the hand thrust inside.
    -2 a house built unevenly.
    -3 a particular method of sitting (a योगासन) (
    -खी) the chasm in the Himālaya mountains through which the Ganges flows.
    -मूढ a. stupid as a bull.
    -मूत्रम् cow's urine.
    -मूत्रकः a variety of lapis lazuli (बैदूर्य); Kau. A.2.11.
    -कम् a particular attitude (मण्डल) in गदायुद्ध; दक्षिणं मण्डलं सव्यं गोमूत्रकमथापि च । व्यचर- त्पाण्डवो राजन्नरिं संमोहयन्निव ॥ Mb.9.58.23. -a. zigzagging, going unevenly.
    -मूत्रिका 1 an artificial verse, the second of which repeats nearly all the syllables of the first. (Malli. thus defines it:-- वर्णानामेकरूपत्वं यद्येकान्तरमर्धयोः गोमूत्रिकेति तत्प्राहुर्दुष्करं तद्विदो विदुः ॥ see Śi.19.46.)
    -2 a form of calculation.
    -मृगः a kind of ox (गवय).
    -मेदः a gem brought from the Himālaya and Indus, des- cribed as of four different colours:-- white, pale-yellow, red, and dark-blue.
    -मेदकः 1 see गोमेद.
    -2 a kind of poison (काकोल).
    -3 smearing the body with unguents.
    -मेधः, -यज्ञः a cow-sacrifice; Rām.7.25.8.
    -यानम्, -रथः a carriage drawn by oxen; Rām.2.82.26; Ms. 11.174.
    -युक्त a. drawn by oxen.
    -युतम् 1 a cattle station.
    -2 a measure of two Krośas (गव्यूत); गोयुते गोयुते चैव न्यवसत्पुरुषर्षभः Mb.14.65.22.
    -रक्षः 1 a cow- herd.
    -2 keeping or tending cattle.
    -3 the orange.
    -4 an epithet of Śiva. ˚जम्बू f. wheat.
    -रक्षणम् tending cattle (with religious faith).
    -रङ्कुः 1 a water-fowl
    -2 a prisoner.
    -3 a naked man, a mendicant wandering about without clothes.
    -4 a chanter.
    -रवम् saffron.
    -रसः cow's milk.
    -2 curds.
    -3 buttermilk.
    -4 the flavour of a sentence; को रसो गोरसं विना Udb. ˚जम् buttermilk.
    -राजः an excellent bull.
    -राटिका, -राटी the Sārikā bird.
    -रुतम् a measure of dis- tance equal to two Krośas.
    -रूपम् the form of a cow. (
    -पः) N. of Śiva.
    -रोचम् yellow orpiment.
    -रोचना a bright yellow pigment prepared from the urine or bile of a cow, or found in the head of a cow.
    -लवणम् a measure of salt given to a cow.
    -लाङ्गु- (गू) लः a kind of monkey with a dark body, red cheeks and a tail like that of a cow; गोलाङ्गूलः कपोलं छुरयति रजसा कौसुमेन प्रियायाः Māl.9.3.
    -लोकः a part of heaven, cow-world.
    -लोभिका, -लोभी 1 a prostitute.
    -2 white Dūrvā grass.
    -3 Zedoary.
    -4 N. of a shrub.
    -वत्सः a calf. ˚आदिन m. a wolf.
    -वधः the killing of a cow; Ms.11.59.
    -वर्धनः a celebrated hill in वृन्दावन the country about Mathurā. ('This hill was lifted up and supported by Kṛiṣṇa upon one finger for seven days to shelter the cowherds from a storm of rain sent by Indra to test Kṛiṣṇa's divinity.') ˚धरः, ˚धरिन् m. an epithet of Kṛiṣṇa.
    -वरम् pounded cowdung.
    -वशा a barren cow.
    -वाटम्, -वासः a cow-pen.
    -वासन a. covered with an ox-hide.
    -विकर्तः, -विकर्तृ m.
    1 the killer of a cow; Mb.4.2.9.
    -2 a hus- bandman.
    -विततः a horse-sacrifice having many cows.
    -विन्दः 1 a cowkeeper, a chief herdsman.
    -2 N. of Kṛiṣṇa.
    -3 Bṛihaspati. ˚द्वादशी the twelfth day in the light half of the month of फाल्गुन
    -विष् f.,
    -विष्ठा cowdung.
    -विषाणिकः a kind of musical instrument; Mb.6.44.4.
    -विसर्गः day-break (when cows are let loose to graze in forests); Rām.7.111.9.
    -वीथिः f. N. of that portion of the moon's path which contains the asterisms भाद्रपदा, रेवती and अश्विनी, or according to some, हस्त, चित्रा and स्वाती Bṛi. S.9.2.
    -वीर्यम् the price received for milk.
    -वृन्दम् a drove of cattle.
    -वृन्दारकः an excellent bull or cow.
    -वृषः, -वृषभः an excellent bull; न तां शेकुर्नृपा वोढुमजित्वा सप्त गोवृषान् Bhāg 1.58.33. ˚ध्वजः an epithet of Śiva.
    -वैद्यः a quack docter.
    -व्रजः 1 a cow-pen.
    -2 a herd of cows.
    -3 a place where cattle graze.
    -व्रत, -व्रतिन् a. one who imitates a cow in fru- gality;...अत्र गोव्रतिनो विप्राः... ॥ यत्रपत्रशयो नित्यं येन केन- चिदाशितः । येन केनचिदाच्छन्नः स गोव्रत इहोच्यते ॥ Mb.5.99. 13-14.
    -शकृत् n. cowdung; Ms.2.182.
    -शतम् a present of a hundred cows to a Brāhmaṇa.
    -शालम्, -ला a cow-stall.
    -शीर्षः, -र्षम् a kind of sandal; Kau. A.2.11.
    -2 a kind of weapon (arrow ?); Mb.7.178. 23.
    -षड्गवम् three pairs of kine.
    -षन्, -षा a. Ved. acquiring or bestowing cows.
    -षा (सा) तिः 1 acquiring cattle; or fighting for cattle. गोषाता यस्य ते गिरः Rv.8.84.7.
    -2 giving cattle.
    -ष्टोमः a kind of sacri- fice fasting for one day.
    -संख्यः a cowherd.
    -सदृक्षः a species of ox (गवय).
    -सर्गः the time at which cows are usually let loose, day-break; see गोविसर्ग.
    -सवः a kind of cow-sacrifice (not performed in the Kali age); Mb.3.3.17.
    -सहस्रम् a kind of present (महादान). (
    -स्त्री) N. of two holidays on the fifteenth day of the dark half of कार्तिक and ज्येष्ठ.
    -सावित्री N. of a hymn (cf. गायत्री).
    -सूत्रिका a rope fastened at both ends having separate halters for each ox or cow.
    -स्तनः 1 the udder of a cow.
    -2 a cluster of blossoms, nosegay &c.
    -3 a pearl-necklace of four strings.
    -4 a kind of fort.
    -स्तना, -नी a bunch of grapes.
    -स्थानम्, -क्रम् a cow-pen.
    -स्वामिन् m.
    1 an owner of cows.
    -2 a religious mendicant.
    -3 an honorary title affixed to proper names; (e. g. वोपदेवगोस्वामिन्).
    -हत्या cow-slaughter.
    -हल्लम् (sometimes written हन्नम्) cow-dung.
    -हरः, -हरणम् stealing of cows; गोष्ठमुत्किरति गोहरं वदेत् Bṛi. S.89.9. (v. l.)
    -हित a. cherishing or protecting kine. (
    -तः) N. of Viṣṇu.

    Sanskrit-English dictionary > गो _gō

  • 67 जीव _jīva

    जीव a. [जीव्-कर्तरि क] Living, existing; जीवपुत्रे निवर्तस्व Rām.4.19.11; असच्च सज्जीवमजीवमन्यत् Bhāg.5.1.12.
    -वः 1 The principle of life, the vital breath, life, soul; गतजीव, जीवत्याग, जीवाशा &c.
    -2 The individual or personal soul enshrined in the human body and im- parting to it life, motion and sensation (called जीवात्मन् as opposed to परमात्मन् the Supreme Soul); Y.3.131; Ms.12.22-23; सम्पद्यते गुणैर्मुक्तो जीवो जीवं विहाय माम् । जीवो जीवविनिर्मुक्तो गुणैश्चाशयसंभवैः ॥ Bhāg.11.25.36. (here जीव = लिङ्गशरीर).
    -3 Life, existence.
    -4 A creature, living being.
    -5 Livelihood, profession.
    -6 N. of Karṇa.
    -7 N. of one of the Maruts.
    -8 The constella- tion पुष्य.
    -9 N. of Bṛihaspati.
    -1 The third lustrum in the cycle of Jupiter.
    -11 Association of cause and effect.
    -12 N. of Viṣṇu.
    -Comp. -अन्तकः 1 a bird- catcher, fowler.
    -2 a murderer, slayer.
    -अजीवाधारः the world of organic and inorganic creation.
    -आत्मन् m. the individual soul enshrined in the human body (as opposed to परमात्मन् 'the Supreme Soul').
    -आदानम् abstracting healthy blood, bleeding (in medic.).
    -आधानम् preservation of life.
    -आधारः the heart.
    -इन्धनम् glowing fire-wood, burning wood.
    -उत्सर्गः 'casting off life,' voluntary death, suicide.
    -उपाधिः the three states, i. e. waking, dreaming and sleeping.
    -ऊर्णा the wool of a living animal.
    -कोशः The subtle body (लिङ्गशरीर);. तदनुस्मर<णध्वस्तजीवकोशास्तमध्ययन् Bhāg. 1.82.48.
    -गृहम्, -मन्दिरम् 'the abode of the soul', the body.
    -ग्राहः a prisoner taken alive;
    -ग्राहम् ind. in an alive condition; जीवग्राहं निगृह्णीमो वयमेनं नराधिपाः Mb.6.77.1.
    -घनः Brahmā.
    -ज a. born alive.
    -जीवः, -जीवकः (also जीवंजीवः) the Chakora bird; रक्तानि हृत्वा वासांसि जायते जीवजीवकः Ms.12.66. According to Artha- śāstra, however, it means a pheasant; विषाभ्याशे ग्लायति जीवंजीवकः । चकोरस्याक्षिणी विरज्येते Kau. A.1.2.17.
    -तोका a woman whose children are living.
    -दः 1 a physician.
    -2 an enemy.
    -दशा mortal existence.
    -धनम् 'living wealth', property in the shape of living crea- tures, live-stock.
    -धानी the earth.
    -निकायः a being endowed with life.
    -पतिः f.,
    -पत्नी a woman whose husband is alive.
    -पत्रम् a fresh leaf.
    -पितृ, -पितृक a. (a son or daughter) whose father is still alive.
    -पुत्रा, -वत्सा a woman whose son is living; जीवपुत्रे निवर्तस्व पुत्रं रक्षस्व चाङ्गदम् Rām.4.19.11.
    -मन्दिरम् The body; L. D. B.
    -मरणम् Death in life; जीवन्मरण- मेतद् इति कौटिल्यः Kau. A.1.17.
    -मातृका the seven mothers or female divinities; (कुमारी धनदा नन्दा विमला मङ्गला बला । पद्मा चेति च विख्याताः सप्तैता जीवमातृकाः ॥).
    -योनिः a sentient being.
    -रक्तम् menstrual blood.
    -लोकः 1 the world of living beings, the world of mortals, the world or worldly existence; आलोकमर्कादिव जीवलोकः R.5.35; त्वत्प्रयाणे शान्तालोकः सर्वतो जीवलोकः Māl. 9.37; जीवलोकतिलकः प्रलीयते 21; so स्वप्नेन्द्रजालसदृशः खलु जीवलोकः Śānti.2.2; Bg.11.7; U.4.17.
    -2 living beings; दिवस इवाभ्रश्यामस्तपात्यये जीवलोकस्य Ś.3.12; or आलोकमर्कादिव जीवलोकः R.5.35.
    -वृत्तिः f. breeding or keeping cattle.
    -शेष a. one to whom only life is left, escaping only with life and nothing more.
    -शोणितम् living, i. e. healthy blood.
    -संक्रमणम् transmigration of the soul.
    -साधनम् grain, corn.
    -साफल्यम् realization or attainment of the chief end of human existence.
    -सूः 'the mother of living beings', a woman whose children are living.
    -स्थानम् 1 a joint, an articulation.
    -2 the vital parts, heart.

    Sanskrit-English dictionary > जीव _jīva

  • 68 वाच् _vāc

    वाच् f. [वच्-क्विप् दीर्घो$संप्रसारणं च Uṇ.2.67]
    1 A word, sound, an expression (opp. अर्थ); वागर्थाविव संपृक्तौ वागर्थप्रतिपत्तये R.1.1.
    -2 Words, talk, language, speech; वाचि पुण्यापुण्यहेतवः Māl.4; लौकिकानां हि साधूनामर्थं वागनुवर्तते । ऋषीणां पुनराद्यानां वाचमर्थो$नुधावति U.1.1; विनिश्चितार्थामिति वाचमाददे Ki.1.3 'spoke these words', 'spoke as fol- lows'; R.1.49; Śi.2.13,23; Ku.2.3.
    -3 A voice, sound; अशरीरिणी वागुदचरत् U.2; मनुष्यवाचा R.2.33.
    -4 An assertion, a statement.
    -5 An assurance, a pro- mise.
    -6 A phrase, proverb, saying.
    -7 N. of Sara- svatī, the goddess of speech.
    -Comp. -अपहारकः (वागपहारकः) 1 a 'stealer of speech', a reader of pro- hibited texts; Ms.11.51.
    -2 a liar (मिथ्यावादी).
    -अपेत (वागपेत) a. dumb.
    -अर्थः (वागर्थः) a word and its meaning; वागर्थाविव संपृक्तौ R.1.1; see above.
    -असिः cutting speech (cutting like a sword); स्फुरन्नसाधोर्विवृणोति वागसिः Ki.14.12.
    -आडम्बरः, (-वागाडम्बरः) verbosity, bombast.
    -आत्मन् a. (
    वागात्मन्) consisting of words; ऋषे प्रबुद्धो$सि वागात्मनि ब्रह्मणि U.2.
    -ईशः (वागीशः) 1 an orator, an eloquent man.
    -2 an epithet of Bṛihaspati, the preceptor of the gods; वागीशाद्याः सुमनसः Nyāyamāla.
    -3 an epithet of Brahman; वागीशं (धातारं) वाग्भिरर्थ्याभिः प्रणिपत्योपतस्थिरे Ku.2.3.
    -4 the lunar mansion called Puṣya. (
    -शा) N. of Sarasvatī.
    -ईश्वरः (वागीश्वरः) 1 an orator, eloquent man.
    -2 an epithet of Brahman. (
    -री) Sarasvatī, the goddess of speech.
    -उत्तरम् (वागु- त्तरम्) end of speech.
    -ऋषभः, (वागृषभः) 'eminent in speech', an eloquent or learned man.
    -कलहः- (वाक्कलहः) a quarrel, strife.
    -कीरः (वाक्कीरः) a wife's brother.
    -केलिः, -ली (वाक्केलिः -ली) witty conversation.
    -गुदः (वाग्गुदः) a kind of bird; Ms.12.64.
    -गुणः (वाग्गुणः) a merit or excellence of speech; (35 such merits are enumerated by Hemachandra).
    -गुम्फः (pl.) artificial language.
    -गुलिः, -गुलिकः (
    वाग्गुलिः &c.) the betel-bearer of a king &c.; cf. ताम्बूलकरङ्कवाहिन्.
    - चपल a. (
    -वाक्चपल) chattering, frivolous or inconside- rate in talk.
    -चापल्यम् (वाक्चापल्यम्) idle or frivo- lous talk, chattering, gossiping.
    -छलम् (वाक्छलम्) 'dishonesty in words', an evasive reply, a prevarica- tion; एतावदेवास्ति मे वाक्छलम् Mu.2; केनेदममृतं मे वाक्छलाद् वृष्टम् K.33.
    -जालम् (वाग्जालम्) bombast, empty talk; अनिर्लोडितकार्यस्य वाग्जालं वाग्मिनो वृथा Śi.2.27.
    -जीवमः (वाग्जीवनः) a buffon; Kau. A.2.1.
    -डम्बरः (वाग्ड- म्बरः) 1 bombast.
    -2 eloquent language.
    -दण्डः (वाग्दण्डः) 1 reproachful words, reprimand, reproof.
    -2 restraint of speech, control over words; cf. त्रिदण्ड Ms.12.1.
    -दत्त (वाग्दत्त) a. promised, affianced, betrothed. (
    -त्ता) an affianced or betrothed virgin; Kull. on Ms.5.72.
    -दरिद्र (वाग्दरिद्र) a. 'poor in words', i. e. speaking little.
    -दलम् (वाग्दलम्) a lip.
    -दानम् (वाग्दानम्) betrothal; Ms.5.72 (Kull.).
    -दुष्ट a.
    (वाग्दुष्ट) 1 abusive, scurrilous, using abusive words; Ms.8.345.
    -2 using ungrammatical language.
    (-ष्टः) 1 a defamer.
    -2 a Brāhmaṇa not invested with the sacred thread at the proper time of his life.
    -देवता, -देवी (वाग्देवता, वाग्देवी) Sarasvatī, the goddess of speech; वाग्देवतायाः सांमुख्यमाधत्ते S. D.1. ˚कुलम् science, learning.
    -दोषः (वाग्दोषः) 1 the utterance of a (dis- agreeable) sound; द्वीपिचर्मपरिच्छन्नो वाग्दोषाद् गर्दभो हतः H. B.
    -2 abuse, defamation.
    -3 an ungrammatical speech.
    -निबन्धन (वाग्निबन्धन) a. depending on words.
    -निमि- त्तम् (वाङ्निमित्तम्) Prognostications; तच्चाकर्ण्य वाङ्- निमित्तज्ञः पितरि सुतरां जीविताशां शिथिलीचकार Hch. V.
    -निश्चयः (वाङ्निश्चयः) affiance by word of month, marriage contract.
    -निष्ठा (वाङ्निष्ठा) faithfulness (to one's word or promise).
    -पटु a. (
    वाक्पटु) skilful in speech, eloquent.
    -पति a. (
    वाक्पति) eloquent; oratorical.
    (-तिः) 1 N. of Bṛihaspati (in this sense वाचसांपतिः is also used).
    -2 the constellation Puṣya.
    -पथः(वाक्पथः) 1 a moment fit for speech.
    -2 the range of speech.
    -पाटवम् (वाक्पाटवम्) eloquence.
    -पारीणः (वाक्पा- रीणः) beyond the range of speech; वाक्पारीणरुचिः स चेन्मुखमयं पद्मः प्रिये तावकम् N.22.14.
    -पारुष्यम् (वाक्पारु- ष्यम्) 1 severity of language.
    -2 violence in words, abusive or scurrilous language, defamation; एवं दण्डविधिः प्रोक्तो वाक्पारुष्यस्य तत्त्वतः Ms.8.278.
    -प्रचोदनम् (वाक्प्रचो- दनम्) an order expressed in words.
    -प्रतोदः (वाक्प्र- तोदः) 'the goad of words', goading or taunting lan- guage.
    -प्रलापः (वाक्प्रलापः) eloquence.
    -बन्धनम् (वाग्बन्धनम्) stopping the speech, silencing; व्रीडार्ता प्रकरोति दाडिमपलव्याजेन वाग्बन्धनम् Amaru.16.
    -भट (वाग्भटः) N. of a writer on medicine.
    - मनस n. (the duel
    -वाङ्मनसी in Vedic language) speech and mind; अथैनं तुष्टुवुः स्तुत्यमवाङ्मनसगोचरम् R.1.15; अतीतः पन्थानं तव च महिमा वाङ्मनसयोः Śiva-mahimna 2.
    -मात्रम् (वाङ्मात्रम्) mere words.
    -मुखम् (वाङ्मुखम्) the beginning or introduction of a speech, an exordium, a preface.
    -यत a. (
    -वाग्यत) one who has controlled or curbed his speech, silent.
    -यमः (वाग्यमः) one who has con- trolled his speech, a sage.
    -यामः (वाग्यामः) a dumb man.
    -युद्धम् (वाग्युद्धम्) a war of words, (hot) debate or discussion, controversy.
    -रोधः (वाग्रोधः) stopping the speech, silencing.
    -वज्रः (वाग्वज्रः) 1 adamantine words; अहह दारुणो वाग्वज्रः U.1.
    -2 harsh or severe language.
    -विद् a. (
    वाग्विद्) eloquent.
    -विदग्ध a. (
    वाग्विदग्ध) skilled in speech. (
    -ग्धा) a sweet-speaking or fascinating woman.
    -विनिःसृत a. (
    वाग्विनिःसृत) put forth by speech; वाच्यर्था नियताः सर्वे वाङ्मूला वाग्वि- निःसृताः । तां तु यः स्तेनयेद्वाचं स सर्वस्तेयकृन्नरः ॥ Ms.4.256.
    -विभवः (वाग्विभवः) stock or provision of words, power of description, command of language; नास्ति मे वाग्विभवः प्रशंसितुम् V.3; रघूणामन्वयं वक्ष्ये तनुवाग्विभवो$पि सन् R.1.9; Māl.1.26.
    -विलासः (वाग्विलासः) graceful or elegant speech.
    -विलासिन् m. (
    वाग्विलासिन्) pi- geon, dove.
    -विस्तरः (वाग्विस्तरः) prolixity.
    -वीरः (वाग्वीरः) master of speech.
    -व्ययः (वाग्व्ययः) waste of breath.
    -व्यवहारः (वाग्व्यवहारः) verbal or oral discussion; प्रयोगप्रधानं हि नाट्यशास्त्रं किमत्र वाग्व्यवहारेण M.1.
    -व्यापारः (वाग्व्यापारः) 1 the manner of speaking.
    -2 the style or habit of speaking.
    -3 customary phra- seology or mode of talking.
    -शलाका (वाक्शलाका) in- jurious speech.
    -शल्यम्(वाक्शल्यम्) = वाक्शलाका. -शस्त्रम् (वाक्शस्त्रम्) a curse; वाक्शस्त्रं वै ब्राह्मणस्य तेन हन्यादरीन् द्विजः Ms.11.33.
    -संतक्षणम् sarcastic remarks; असारस्य वाक्संतक्षणैः... अपवाहनम् Dk.2.2.
    -संयमः (वाक्संयमः), -संवरः (वाक्संवरः) restraint or control of speech.
    -संगः (वाक्संगः) 1 impeded or slow speech.
    -2 para- lysis of speech.
    -सारः (वाक्सारः) eloquence.
    -सिद्धम् (वाक्सिद्धम्) supernatural perfection of speech.
    -स्तम्भः (वाक्स्तम्भः) paralysis of speech.

    Sanskrit-English dictionary > वाच् _vāc

  • 69 अनुरोधः _anurōdhḥ _धनम् _dhanam

    अनुरोधः धनम् 1 Compliance, gratification, fulfilling one's wishes &c.
    -2 Conformity, accordance, obedience, regard, consideration; धर्मानुरोधात् K.16,18,192; अत्र नानुरोधं तर्कये Mv.7 pleasure or gratification; आधारानु- रोधात् Mu.1.2 out of regard for; कविश्रमानुरोधाद्वा Ve. 1 in consideration of; दत्तोत्सेकः प्रलपति मया याज्ञवल्क्यानुरोधात् Mv.3.28,5. तदनुरोधात्-धेन accordingly, in accordance with it; वदेद्विपश्चिन्महतोनुरोधात् Pt.1.1 after great con- sideration; humouring; प्राप्तार्थग्रहणं द्रव्यपरीवर्तोनुरोधनम् H. 2.11; reference (of a rule.)
    -3 Pressing, urging, coaxing; entreaty, solicitation, request; क इवात्रानुरोधः K. 29; तदनुरोधात् 135; विनानुरोधात्स्वहितेच्छयैव Ś.2.81.
    -4 Bearing of a rule.

    Sanskrit-English dictionary > अनुरोधः _anurōdhḥ _धनम् _dhanam

  • 70 उद्ग्रह _udgraha

    उद्ग्रह 9 P.
    1 To take up, lift up; शक्तिं चोग्रामुदग्रहीत् Bk.15.52; elevate, erect, raise; उद्गृहीतालकान्ताः Me.8.
    -2 To take or draw out, take away. स यथा सैन्धवखिल्य उदके प्रास्त उदकमेवानुविलीयेत न हास्योद्ग्रहणायेव स्यात् Bṛi. Up. 2.4.12.
    -3 To deposit.
    -4 To preserve.
    -5 To cease (to rain). यद् गृह्णाति तन्निधनम् Ch. Up.2.3.2.
    -6 To break off, discontinue (speaking); उद्गृह्णन् निधनम् Av. 9.6.47.
    -7 To concede, grant, allow; मायां मदीयामुद्गृह्य वदतां किं नु दुर्घटम् Bhāg.11.22.4. -Caus.
    1 To cause to take up or out; cause to pay.
    -2 To state, place before, adduce; विशेषविदुषः शास्त्रं यत्तवोद्ग्राह्यते पुरः Śi.2.75.
    -4 To extol, laud up.

    Sanskrit-English dictionary > उद्ग्रह _udgraha

  • 71 ऋण _ṛṇa

    ऋण a. [ऋ-क्त]
    1 Going.
    -2 Guilty.
    -णम् 1 Debt; (as to the three kinds of debt, see अनृण; cf. जायमानो ह वै ब्राह्मणस्त्रिभिर्ऋणवान् जायते, यज्ञेन देवेभ्यः ब्रह्मचर्येण ऋषिभ्यः प्रजया पितृभ्यः इति । स वै तर्हि अनृणो भवति यदा यज्वा, ब्रह्मचारी, प्रजावानिति । ŚB. on MS.6.2.31. ऋणानि त्रिण्यपाकृत्य मनो मोक्षे निवेशयेत् Ms.6.35. देवानां च पितॄणां च ऋषीणां च तथा नरः । ऋणवाञ् जायते यस्मात्तन्मोक्षे प्रयतेत् (त ?) सदा ॥ देवानामनृणो जन्तुर्यज्ञैर्भवति मानवः । अल्पवित्तश्च पूजाभिरुपवासव्रतैस्तथा ॥ श्राद्धेन प्रजया चैव पितॄणामनृणो भवेत् । ऋषीणां ब्रह्मचर्येण श्रुतेन तपसा तथा ॥ (विष्णुधर्मोत्तरम्); ऋणं कृ to incur debt; ऋणं दा to pay off or discharge debt; अन्त्यं ऋणं (पितॄणम्) the last debt to be paid to the manes, i. e. creation of a son.
    -2 An obligation in general. cf. ऋणसंस्तवो हि अवश्यकर्तव्यानां भवति । ŚB on MS.6.2.31.
    -3 (In alg.) The negative sign or quantity, minus (opp. धन).
    -4 A fort, strong-hold.
    -5 Water.
    -6 Land.
    -Comp. -अन्तकः the planet Mars.
    -अपनयनम् -अपनोदनम्, -अपाकरणम्, -दानम्, -मुक्तिः, -मोक्षः, -शोधनम् paying off debt, discharge or liquidation of debt.
    -आदानम् 'recovery of debt' Kau. A.3; receipt of money lent &c. (one of the 18 titles or subjects of litigation).
    -उद्ग्रहणम् recovering a debt in any way from the creditor (by friendly or legal proceedings).
    -ऋणम् (ऋणार्णम्) debt for a debt, debt incurred to liquidate another debt. ऋणस्य अपनयनाय यदन्यदृणं क्रियते तत् ऋणार्णम् Sk.73; Vārt. on P.VI.1.89.
    -कर्तृ a. one who gets into debt; Mb.13.23.21.
    -काति a. one to whom praise is due as a debt; or one who receives praise as a debt to be repaid in benefits (Sāy.)
    -ग्रस्त a. indebted, involved in debt.
    -ग्रहः 1 borrowing (money).
    -2 a borrower.
    -ग्राहिन् a. borrowing. -m. a debtor, borrower.
    -चित् a. acknowledging (praise) as a debt to be paid for. N. of ब्रह्मणस्पति; Rv.2.27. 17.
    -च्छेदः Payment of a debt.
    -(णम्)चयः N. of a king; Rv.5.3.12,14.
    -दातृ, -दायिन् a. one who pays a debt.
    -दासः [ऋणात् मोचनेन कृतो दासः] one who is bought as a slave by paying off his debts; ऋणमोचनेन दास्य- त्वमभ्युपगतः ऋणदासः Mitā.
    -निर्णयपत्रकम्, -पत्रम् A note of acknowledgement of debt; Sūkra.1.33.
    -निर्मोक्षः Discharge or acquittance of debt (to ancestors &c.); न चोपलेभे पूर्वेषामृणनिर्मोक्षसाधनम् R.1.2.
    -प्रदातृ money- lender.
    -मत्कुणः, -मार्गणः security, bail.
    -मुक्तः released from debt.
    -मुक्तिः &c. see ऋणापनयनम्.
    -लेख्यम् 'debt- bond' a bond acknowledging a debt (in law; Mar. कर्जरोखा).

    Sanskrit-English dictionary > ऋण _ṛṇa

  • 72 गीत _gīta

    गीत p. p. [गै-क्त]
    1 Sung, chanted (lit.); आर्ये साधु गीतम् Ś.1; चारणद्वन्द्वगीतः शब्दः Ś.2.15.
    -2 Declared, told, said; गीतश्चायमर्थो$ङ्गिरसा Māl.2; (see under गै also).
    -तम् Singing, a song; तवास्मि गीतरागेण हारिणा प्रसभं हृतः Ś.1.5; गीतमुत्सादकारि मृगाणाम् K.32.
    -Comp. -अयनम् a means or instrument of singing, i. e. a lute, flute &c. Bhāg.4.4.5.
    -क्रमः the arrangement of a song.
    -गोविन्दम् N. of a lyrical drama by Jayadeva.
    -ज्ञ a. versed in the art of singing; गीतज्ञो यदि योगेन नाप्नोति परमं पदम् Y.3.116.
    -प्रिय a. fond of song or music. (
    -यः) an epithet of Śiva. (
    -या) N. of one of the Mātṛis attending on Skanda.
    -बन्धनम् an epic poem to be sung; शृणुमः किमिदं स्वप्ने गीतबन्धनमुत्तमम् Rām.7.71.21.
    -मोदिन् m. a Kinnara.
    -शास्त्रम् the science of music.

    Sanskrit-English dictionary > गीत _gīta

  • 73 नक्षत्रम् _nakṣatram

    नक्षत्रम् [न क्षरति; cf. Uṇ.3.15 also]
    1 A star in general.
    -2 A constellation, an asterism in the moon's path, lunar mansion; नक्षत्राणामहं शशी Bg.1.21. नक्षत्र- ताराग्रहसंकुलापि R.6.22; (they are twenty-seven).
    -3 A pearl.
    -4 A necklace of 27 pearls.
    -Comp. -ईशः, -ईश्वरः, -नाथः, -पः, -पतिः, -राजः the moon; R.6.66.
    -उपजीविन् an astrologer.
    -कान्तिविस्तारः the white Yāvanāla flower.
    -चक्रम् 1 the sphere of the fixed stars.
    -2 the lunar asterisms taken collectively.
    -जातम् birth when the moon is in a particular Nakṣa- tra.
    -दर्शः an astronomer or astrologer.
    -नेमिः 1 the moon.
    -2 the pole-star.
    -3 an epithet of Viṣṇu. (
    -मिः f.) Revatī, the last asterism.
    -पथः the starry sky.
    -पाठकः an astrologer.
    -पुरुषः 1 (in astr.) the figure of a man's body on the limbs of which are shown the various asterisms.
    -भोगः the diurnal period of a Nakṣatra; भभोगो$ष्टशती लिप्ता Sūrya-siddhānta.
    -माला 1 a group of stars.
    -2 a necklace of twenty-seven pearls; 'सैव नक्षत्रमाला स्यात् सप्तविंशतिमौक्तिकैः' Ak.; Śi.18.35; नक्षत्रमालाभरणमिव मदनद्विपस्य; K.; Kau. A.2. 11.
    -3 the table of the asterisms in the moon's path.
    -4 a kind of neck-ornament of elephants; अनङ्गवारण- शिरोनक्षत्रमालायमानेन मेखलादाम्ना K.11.
    -मालिनी N. of a flowering creeper (Mar. जाई).
    -योगः the conjunction of the moon with the lunar mansions.
    -लोकः the starry region, the firmament.
    -वर्त्मन् n. the sky.
    -विद्या astronomy or astrology; Ch. Up.7.1.2.
    -वृष्टिः f. shooting of falling stars.
    -साधनम् calculation for the fixation of auspicious periods of Nakṣatras.
    -सूचकः a bad astrologer; तिथ्युत्पत्तिं न जानन्ति ग्रहाणां नैव साधनम् । परवाक्येन वर्तन्ते ते वै नक्षत्रसूचकाः ॥ or अविदित्वैव यः शास्त्रं दैवज्ञत्वं प्रपद्यते । स पङ्क्तिदूषकः पापो ज्ञेयो नक्षत्रसूचकः ॥ Bṛi. S.2.17,18.

    Sanskrit-English dictionary > नक्षत्रम् _nakṣatram

  • 74 निधन _nidhana

    निधन a. [निवृत्तं धनं यस्मात्; Uṇ.2.81] Poor, indi- gent; अहो निधनता सर्वापदामास्पदम् Mk.1.14.
    -नः, नम् 1 Destruction, annihilation, death, loss; स्वधर्मे निधनं श्रेयः Bg.3.35; म्लेच्छनिवहनिधने कलयसि करवालम् Gīt.1; कल्पान्ते- ष्वपि न प्रयाति निधनं विद्याख्यमन्तर्धनम् Bh.2.16; Pt.1.21; 5.95.
    -2 The concluding passage at the end of a Sāman sung in chorus, the fifth of the five parts of Sāman; लोकेषु पञ्चविधं सामोपासीत...... द्यौर्निधनम् Ch. Up.2. 2.1.
    -3 The finale (in music).
    -4 N. of the eighth lunar mansion.
    -5 Conclusion, end, termination; अस्य वाक्यस्य निधने प्रादुरासीच्छिवो$निलः Mb.6.119.38.
    -6 Ved. Residence; receptacle.
    -नः The head of a family.
    -नम् Family, race.
    -Comp. -कारिन् a. fatal, destructive.
    -क्रिया a funeral ceremony.

    Sanskrit-English dictionary > निधन _nidhana

  • 75 भुजः _bhujḥ

    भुजः [भुज्यते$नेन, भुज्-घञर्थे करणे क]
    1 The arm; ज्ञास्यसि कियद् भुजो मे रक्षति मौर्वीकिणाङ्क इति Ś.1.13; R.1.34;2.7; 3.55.
    -2 The hand; यावन्तो रजनीचराः प्रहरणोद्भूर्णद्भुजाकेतवः Mv.6.59.
    -3 The trunk of an elephant.
    -4 A bend, curve.
    -5 The side of a mathematical figure; as in त्रिभुजः 'a triangle'; तथायते तद्भुजकोटिघातः Līlā.
    -6 The base of a triangle.
    -7 A branch (of a tree.).
    -8 (In astr.) The base of a shadow.
    -Comp. -अङ्कः an em- brace.
    -अग्रम् 1 the hand.
    -2 the shoulder.
    -अन्तरम्, -अन्तरालम् the bosom, breast; दिलीपसूनोः स बृहद्भुजान्तरम् R.3.54;19.32; M.5.1.
    -अर्पणम् the paying for subsistence; वाचा दण्डो ब्राह्मणानां क्षत्रियाणां भुजार्पणम् Mb.12. 15.9 (com. वेतनप्रदानम्).
    -आकम्बुः a conch, a bracelet; त्रुटद्भुजाकम्बुमृणालहारिणी N.12.35.
    -आपीढः clasping or folding in the arms.
    -कोटरः the arm-pit.
    -छाया secure shelter.
    -ज्या the base sine.
    -दण्डः a staff-like arm.
    -दलः, -लम् the head.
    -प्रतिभुजम् the opposite sides in a plane figure.
    -फलम् the result from the base sine.
    -बन्धनम् clasping, an embrace (in the arms); घटय भुजबन्धनम् Gīt.1; Ku.3.39.
    -बलम्, -वीर्यम् strength of arm, muscular strength.
    -मध्यम् the breast; क्लिश्यन्निवास्य भुजमध्यमुरःस्थलेन R.13.73.
    -मूलम् the sho- ulder.
    -लता a long slender arm.
    -विनिष्पेषः slapping the upper arms (Mar. दंड थोपटणें); तथोर्भुजविनिष्पेषादुभयो- र्बलिनोस्तदा Mb.3.11.58.
    -वीर्य a. strong in the arm.
    -शालिन् a. possessing strong arms.
    -शिखरम्, -शिरस् n. the shoulder.
    -सूत्रम् the base-sine.
    -स्तम्भः paralysis of the arms.

    Sanskrit-English dictionary > भुजः _bhujḥ

  • 76 मत्स्यः _matsyḥ

    मत्स्यः [मद्-स्यन्; Uṇ.4.2]
    1 A fish; शूले मत्स्यानिवा- पक्ष्यन् दुर्बलान् बलवत्तराः Ms.7.2.
    -2 A particular variety of fish.
    -3 A king of the Matsyas.
    -त्स्यौ (dual) The sign Pisces of the zodiac.
    -त्स्याः (pl.) N. of a country and its inhabitants, the country of Virāṭa q. v.; Ms. 2.19.
    -Comp. -अक्षका, -अक्षी N. of a kind of Soma plant.
    -अद्, -अदन, -आद a. feeding on fish, a fish- eater.
    -अवतारः the first of the ten incarnations of Viṣṇu; (during the reign of the seventh Manu, the whole earth, which, had become corrupt was swept away by a flood, and all living beings perished except the pious Manu and the seven sages who were saved by Viṣṇu in the form of a fish); cf. Jayadeva's descrip- tion of this avatāra.; प्रलयपयोधिजले धृतवानसि वेदं विहित- वहित्रचरित्रमखेदम् । केशव धृतमीनशरीर जय जगदीश हरे Gīt.1.
    -अशनः 1 a king-fisher.
    -2 one who eats fish.
    -अशिक a. fish-eater; मत्स्याशिका लासिका Mk.1.23.
    -असुरः N. of a demon.
    -आधानी, -धानी a fish-basket (used by fishermen).
    -उदरिन् m. an epithet of Virāṭa.
    -उदरी an epithet of Satyavatī.
    -उदरीयः an epithet of Vyāsa.
    -उद्वर्तनम् a kind of dance; Dk.2.8.
    -उप- जीविन् m.,
    -आजीवः a fisherman.
    -करण्डिका a fish- basket.
    -कीशः an elephant; Gīrvāṇa.
    -गन्ध a. having the smell of fish. (
    -न्धा) N. of Satyavatī.
    -घण्टः a kind of fish-sauce.
    -घातः 1 the killing or catching of fishes, the occupation of a fisherman; मत्स्यघातो निषादानाम् Ms.1.48.
    -2 a fisherman.
    -घातिन्, -जीवत्, -जीविन् m. a fisherman.
    -जालम् a fishing-net.
    -देशः the coun- try of the Matsyas.
    -द्वादशी N. of the twelfth day in the month of मार्गशीर्ष.
    -नारी 'half-fish, half-woman', an epithet of Satyavatī.
    -नाशकः, -नाशनः an osprey.
    -पुराणम् N. of one of the eighteen Purāṇas.
    -पित्ता Helleborus Niger (Mar. केदारकुटकी).
    -बन्धः, -बन्धिन् m. a fisherman; कदाचित्तं जलस्थायं मत्स्यबन्धाः समन्ततः Mb. 12.137.5.
    -बन्धनम् a fish-hook, an angle.
    -बन्ध (न्धि)नी a fish-basket.
    -मांसम् fish-flesh; द्वौ मासौ मत्स्यमांसेन Ms.3.268.
    -रङ्कः, -रङ्गः, -रङ्गकः a halcyon, king-fisher.
    -राजः 1 the Rohita fish.
    -2 N. of Virāṭa.
    -वेधनम्, -वेधनी an angle.
    -वेधनी a cormorant.
    -व्रतिन् one who lives in water.
    -संघातः a shoal of fish.
    -सन्तानिकः fish cooked with sauce; दग्धोङ्गारे सलवणो वेशवारैरुपस्कृतः । सार्द्रकः कटुतैलेन मत्स्यसन्तानिको भवेत् Śabda- chandrikā.

    Sanskrit-English dictionary > मत्स्यः _matsyḥ

  • 77 मन्त्रः _mantrḥ

    मन्त्रः [मन्त्र्-अच्]
    1 A Vedic hymn or sacred prayer (addressed to any deity), a sacred text; (it is of three kinds:-- it is called ऋच् if metrical and intended to be loudly recited; यजुस् if in prose and muttered in a low tone; and सामन् if, being metrical, it is intended for chanting).
    -2 The portion of the Veda including the Samhitā and distinguished from the Brāhmaṇa; q. v.
    -3 A charm, spell, an incantation; सो$हमस्मि मन्त्र- सिद्धः Dk.54; न हि जीवन्ति जना मनागमन्त्राः Bv.1.111; अचिन्त्यो हि मणिमन्त्रौषधीनां प्रभावः Ratn.2; R.2;32;5.57.
    -4 A formula (of prayer) sacred to any deity, as ओं नमः शवाय &c.
    -5 Consultation, deliberation, counsel, advice, resolution, plan; तस्य संवृतमन्त्रस्य R.1.2; मन्त्रः प्रतिदिनं तस्य बभूव सह मन्त्रिभिः 17.5; Pt.2.182; Ms.7.58; मन्त्रपूर्वाः सर्वारम्भाः Kau. A.1.15; also पञ्चाङ्गो मन्त्रः.
    -6 Secret plan or consultation, a secret; मन्त्रो योध इवाधीरः सर्वाङ्गैः संवृतैरपि Śi.2.29.
    -7 Policy, statesmanship.
    -8 A mean, contrivance; किं तु मन्त्रं प्रदास्यामि यो वै तान् निहनिष्यति Rām.7.6.1.
    -9 N. of Viṣṇu.
    -1 of Śiva.
    -11 (In astrol.) The fifth mansion.
    -Comp. -अक्षरम् a syllable in a spell.
    -अधिकारः business of council meetings; Kau. A.1.15.
    -अधिराजः supreme over all spells.
    -आराधनम् endeavouring to obtain by spells or incantations; मन्त्राराधनतत्परेण मनसा नीताः श्मशाने निशाः Bh.3.4.
    -उक्त a. mentioned in a hymn.
    -उदकम्, -जलम्, -तोयम्, -वारि n. water consecrated by means of spells, charmed water.
    -उपष्टम्भः backing up by advice.
    -करणम् 1 Vedic texts.
    -2 composing or reci- ting sacred texts; P.I.3.25.
    -कर्कश a. advocating a stern policy; ये$पि मन्त्रकर्कशाः शास्त्रतन्त्रकाराः Dk.2.8.
    -कारः the author of Vedic hymns.
    -कार्यम् subject of consultation.
    -कालः time of consultation or delibe- ration. स्त्रीम्लेच्छव्याधितव्यङ्गान् मन्त्रकाले$पसारयेत् Ms.7.149.
    -कुशलः a. skilled in giving advice.
    -कृत् m.
    1 an author or composer of Vedic hymns; अप्यग्रणीर्मन्त्र- कृतामृषीणां कुशाग्रबुद्धे कुशली गुरुस्ते R.5.4;1.61;15.31.
    -2 one who recites a sacred text.
    -3 a counsellor, an adviser.
    -4 an ambassador; यद्वा अयं मन्त्रकृद्वो भगवानखिलेश्वरः Bhāg.3.1.2.
    -कृत a. Consecrated by mantras; यस्ते मन्त्रकृतः पाणिरग्नौ पापे मया धृतः Rām.2.14. 14.
    -गण्डकः knowledge, science.
    -गुप्तिः f. secret coun- sel.
    -गूढः a spy, a secret emissary or agent.
    -गृहम् a council-chamber.
    -ग्रहः listening to the counsels of mini- sters; सप्तमे तु मन्त्रग्रहो दूताभिप्रेषणानि च Dk.2.8.
    -जा the power of spells; L. D. B.
    -जागरः recital of Vedic texts at night.
    -जिह्वः fire; अमृतं नाम यत् सन्तो मन्त्रजिह्वेषु जुह्वति Śi.2.17.
    -ज्ञ a.
    1 knowing sacred texts.
    -2 skilled in counsel.
    -3 skilled in spells.
    -(ज्ञः) 1 a counsellor, adviser.
    -2 a learned Brāhmaṇa; मन्त्रज्ञै- र्मन्त्रिभिश्चैव विनीतः प्रविशेत् सभाम् Ms.
    -3 a spy.
    -तत्त्वम् the essence of counsel.
    -तन्त्र see अमन्त्र.
    -दः, -दातृ m. a spiritual preceptor or teacher; पिता भवति मन्त्रदः Ms. 2.153.
    -दर्शिन् m.
    1 a seer of Vedic hymns.
    -2 a Brāhmaṇa versed in the Vedas; यो ह्यग्निः स द्विजो विप्रैर्मन्त्र- दर्शिभिरुच्यते Ms.3.212.
    -दीधितिः fire.
    -दृश् a.
    1 knowing sacred texts.
    -2 skilled in counsel or spells. (m.)
    1 a seer of Vedic hymns
    -2 an adviser, a counsellor; अथाह तन्मन्त्रदृशां वरीयान् यन्मन्त्रिणो वैदुरिकं वदन्ति Bhāg.3. 1.1.
    -देवता the deity invoked in a sacred text or mantra.
    -धरः, -धारिन् m. a counsellor.
    -निर्णयः final decision after deliberation.
    -पदम् the words of a sacred text.
    -पूत a. purified by mantras. ˚आत्मन् m. an epithet of Garuḍa.
    -प्रचारः the course of counsel or procedure; Pt.2.
    -प्रभावः the power of a spell.
    -प्रयोगः, -युक्तिः f. application of spells.
    -बी(वी)- जम् the first syllable of a spell.
    -भेदः breach or betrayal of counsel.
    -मूर्तिः an epithet of Śiva.
    -मूलम् magic.
    -यन्त्रम् a mystical diagram with a magical formula.
    -युक्तिः application of spells; magical means.
    -योगः 1 employment or application of spells.
    -2 magic.
    -रक्षा not disclosing, keeping a secret.
    -वर्जम् ind. without the use of spells.
    -वहः N. of Viṣṇu.
    -वादः the substance of sacred texts.
    -वादिन् m.
    1 a reciter of sacred texts.
    -2 an enchanter, a conjurer.
    -विद् see मन्त्रज्ञ above.
    -विद्या the science of spells, magic.
    -शक्तिः f. the power of spells.
    -श्रुतिः a consultation overheard.
    -संस्कारः any Saṁskāra or rite performed with sacred texts; अनृतावृतुकाले च मन्त्रसंस्कारकृत् पतिः Ms.5.153.
    -संस्क्रिया any magical rite.
    -संवरणम् concealment of a design; मन्त्रसंवरणेनास्मि कुन्त्या दुःखेन योजितः Mb.12.2. 18.
    -संहिता the whole body of Vedic hymns.
    -साधकः a magician, conjurer.
    -साधनम् 1 effecting or subduing by magic.
    -2 a spell, an incantation.
    -3 attainment of supernatural or magical powers (by muttering spells); चामुण्डे भगवति मन्त्रसाधनादाबुद्दिष्टामुपनिहितां भजस्व पूजाम् Māl. 5.25; K.37,4,44.
    -साध्य a.
    1 to be effected or subdued by magic or spells; Pt. 1.65.
    -2 attainable by consultation.
    -सिद्ध a.
    1 possessing the power of spells, rendered efficacious; सो$स्म्यहं मन्त्रसिद्धः Dk.2.2.
    -सिद्धिः f.
    1 the working or accomplishment of a spell.
    -2 the power which the possession or knowledge of a spell gives to a person.
    -सूत्रम् a charm fastened on a string.
    -स्नानम् the recitation of particular texts as a substitute for ablution.
    -स्पृश् a. obtaining (anything) by means of spells.
    -हीन a. destitute of or contrary to sacred hymns.

    Sanskrit-English dictionary > मन्त्रः _mantrḥ

  • 78 मानः _mānḥ

    मानः [मन्-घञ्]
    1 Respect, honour, regard, respectful consideration; दारिद्र्यस्य परा मूर्तिर्यन्मानद्रविणाल्पता Pt.2.159; Bg.6.7; so मानधन &c.
    -2 Pride (in a good sense), self-reliance, self-respect; जन्मिनो मानहीनस्य तृणस्य च समा गतिः Pt.1.16; R.19.81.
    -3 Haughtiness, pride, conceit, self-confidence, vanity; मानाद् रावणः परदारान् अप्र- यच्छन् (विननाश) Kau. A.1.6.
    -4 A wounded sense of honour.
    -5 Jealous anger, anger excited by jealousy (especially in women); anger in general; मुञ्च मयि मान- मनिदानम् Gīt.1; माधवे मा कुरु मानिनि मानमये 9; त्यजत मानमलं बत विग्रहैः R.9.47; Śi. 9.84; Bv.2.56; Dk.2.3.
    -6 Opinion, conception.
    -7 Ved. Object, purpose.
    -नम् [मा-ल्युट्]
    1 Measuring.
    -2 A measure, standard; माना- धीना मेयसिद्धिः Mīmāṁsā; निराकृतत्वाच्छ्रुतियुक्तिमानतः A. Rām. 7.5.57.
    -3 Dimension, computation.
    -4 A standard of measure, measuring rod, rule; परिमाणं पात्रमानं संख्यै- कद्यादिसंज्ञिका Śukra.2.344.
    -5 Proof, authority, means of proof or demonstration; ये$मी माधुर्यौजः प्रसादा रसमात्र- धर्मतयोक्तास्तेषां रसधर्मत्वे किं मानम् R. G.; मानाभावात् (fre- quently occurring in controversial language) Pad. D.4. 3.
    -6 Likeness, resemblance.
    -Comp. -अन्ध a. blinded by pride.
    -अर्ह a. worthy of honour; Ms.2.137.
    -अवभङ्गः destruction of pride or anger.
    -आसक्त a. given to pride, haughty, proud.
    -उत्साहः energy arising from self-confidence; Pt.1.226.
    -उन्नतिः f. great respect or honour; (सत्संगतिः) मनोन्नतिं दिशति पापमपाकरोति Bh.2.23.
    -उन्मादः infatuation of pride.
    -कलहः, -कलिः a quarrel caused by jealous anger; Amaru.
    -क्षतिः f.,
    -भङ्गः, -हानिः f. injury repu- tation or honour, humiliation, mortification, insult, indignity.
    -ग्रन्थिः 1 injury to honour or pride.
    -2 violent anger.
    -ग्रहणम् fit of sulkiness.
    -द a.
    1 showing respect.
    -2 proud; इत्थं मानद नातिदूरमुभयोरप्यावयोरन्तरम् Bh.3.24.
    -3 destroying pride.
    -4 a giver of honour (a mode of addressing lovers &c.). (
    -दः) a mystical name for the letter आ. (
    -दा) N. of the second digit of the moon.
    -दण्डः a measuring-rod; स्थितः पृथिव्या इव मानदण्डः Ku.1.1.
    -धन a. rich in honour; महौजसो मान- धना धनार्चिताः Ki.1.19.
    -धानिका a cucumber.
    -ध्मात a. puffed up with pride.
    -परिखण्डनम् mortification, humiliation.
    -भङ्गः see मानक्षति.
    -भाज् a. receiving honour from; राजस्नातकयोश्चैव स्नातको नृपमानभाक् Ms.2.139.
    -भृत्, पर a. possessing pride, extremely proud; प्रथमे मानभृतां न वृष्णयः Ki.2.44.
    -महत् a. rich or great in pride, greatly proud; किं जीर्णं तृणमत्ति मानमहतामग्रेसरः केसरी Bh.2. 29.
    -योगः the correct mode of measuring or weighing; मानयोगं च जानीयात्तुलायोगांश्च सर्वशः Ms.9.33.
    -रन्ध्रा a sort of clepsydra, a perforated water-vessel, which, placed in water and gradually filling, serves to mea- sure time.
    -वर्जित a.
    1 disgraced, dishonoured.
    -2 hum- ble, lowly.
    -3 slanderous, libellous.
    -वर्धनम् indica- ting, increasing respect; यत्किंचिदेव देयं तु ज्यायसे मानवर्धनम् Ms.9.115.
    -विषमः one of the ways of embezzlement namely making use of false weights and measures; Kau. A.2.8.26.
    -सारः, -रम् a high degree of pride.
    -सूत्रम् 1 a measuring-cord; Dk.2.2.
    -2 a chain (of gold &c.) worn round the body.

    Sanskrit-English dictionary > मानः _mānḥ

  • 79 मुखम् _mukham

    मुखम् [खन् अच् डित् धातोः पूर्वं मुट् च cf. Uṇ.5.2]
    1 The mouth (fig. also); प्रजासृजा यतः खातं तस्मादाहुर्मुखं बुधाः; ब्राह्मणो$स्य मुखमासीत् Ṛv.1.9.12; सभ्रूभङ्गं मुखमिव Me.24; त्वं मम मुखं भव V.1 'be my mouth or spokes- man'.
    -2 The face, countenance; परिवृत्तार्धमुखी मयाद्य दृष्टा V.1.17; नियमक्षाममुखी धृतैकवेणिः Ś.7.21; so चन्द्रमुखी, मुखचन्द्रः &c; ओष्ठौ च दन्तमूलानि दन्ता जिह्वा च तालु च । गलो गलादि सकलं सप्ताङ्गं मुखमुच्यते ॥
    -3 The snout or muzzle (of any animal).
    -4 The front, van, forepart; head, top; (लोचने) हरति मे हरिवाहनदिङ्मुखम् V.3.6.
    -5 The tip, point, barb (of an arrow), head; पुरारि- मप्राप्तमुखः शिलीमुखः Ku.5.54; R.3.57.
    -6 The edge or sharp point (of any instrument).
    -7 A teat, nipple; मध्ये यथा श्याममुखस्य तस्य मृणालसूत्रान्तरमप्य- लभ्यम् Ku.1.4; R.3.8.
    -8 The beak or bill of a bird.
    -9 A direction, quarter; as in अन्तर्मुख.
    -1 Opening, entrance, mouth; नीवाराः शुकगर्भकोटरमुखभ्रष्टास्तरूणामधः Ś.1.14; नदीमुखेनेव समुद्रमाविशत् R.3.28; Ku.1.8.
    -11 An entrance to a house, a door, passage.
    -12 Begin- ning, commencement; सखीजनोद्वीक्षणकौमुदीमुखम् R.3.1; दिनमुखानि रविर्हिमनिग्रहैर्विमलयन् मलयं नगमत्यजत् 9.25;5.76; Ghaṭ.2.
    -13 Introduction.
    -14 The chief, the principal or prominent (at the end of comp. in this sense); बन्धोन्मुक्त्यै खलु मखमुखान् कुर्वते कर्मपाशान् Bv.4.21; so इन्द्रमुखा देवाः &c.
    -15 The surface or upper side.
    -16 A means.
    -17 A source, cause, occasion.
    -18 Utterance; as in मुखसुख; speaking, speech, tongue; आत्मनो मुखदोषेण बध्यन्ते शुकसारिकाः Pt.4.44.
    -19 The Vedas, scripture.
    -2 (In Rhet.) The original cause or source of the action in a drama.
    -21 The first term in a progression (in alg.).
    -22 The side opposite to the base of a figure (in geom.).
    -Comp. -अग्निः 1 a forest conflagration.
    -2 a sort of goblin with a face of fire.
    -3 the conse- crated or sacrificial fire.
    -4 fire put into the mouth of a corpse at the time of lighting the funeral pile.
    -5 a Brāhmaṇa.
    -अनिलः, -उच्छ्वासः breath.
    -अस्त्रः a crab.
    -आकारः look, mien, appearance.
    -आक्षेपः 1 an inve- ctive.
    -2 the act of throwing up soil with the plough- share.
    -आसवः nectar of the lips.
    -आस्रवः, -स्रावः spittle, saliva.
    -आस्वादः kissing the mouth; Y.
    -इन्दुः a moon-like face, i. e. a round lovely face.
    -उच्छ्वासः breath.
    -उल्का a forest-conflagration.
    -कमलम् a lotus- like face.
    -खुरः a tooth.
    -गन्धकः an onion.
    -गोपनम् concealment of the face; अवधीरितमुखमण्डलमुखगोपनं किमिति Udb.
    -ग्रहणम् kissing the mouth.
    -घण्टा f. hurraying of women in festivities.
    -चन्द्रः a moon-like face.
    - चपल a. talkative, garrulous.
    -चपेटिका a slap on the face.
    -चालिः an introductory dance;
    -चीरिः f. the tongue.
    -चूर्णम् scented powder to smear the face with; छविकरं मुखचूर्णमृतुश्रियः R.9.45.
    -जः 1 a Brāhmaṇa.
    -2 a tooth.
    -जाहम् the root of the mouth.
    -दूषणः an onion.
    -दूषिका an eruption disfiguring the face.
    -दोषः fault of the tongue; आत्मनो मुखदोषेण बध्यन्ते शुकसारिकाः Pt.4.44.
    -निरीक्षकः a lazy fellow, an idler.
    -निवासिनी an epithet of Sarasvatī.
    -पटः a veil; कुर्वन् कामं क्षणमुखपट- प्रीतिमैरावतस्य Me.64.
    -पाकः inflammation of the mouth; द्राक्षाविपाकसमये मुखपाको भवति काकानाम् Udb.
    -पिण्डः a mouthful of food; cf. को न याति वशं लोके मुखपिण्डेन पूरितः Bh.2.118.
    -पुष्पकम् a kind of ornament.
    -पूरणम् 1 fil- ling the mouth.
    -2 a mouthful of water, a mouth- ful in general.
    -प्रसादः a pleased countenance, gra- ciousness of aspect.
    -प्रसाधनम् dacorating the face.
    -प्रियः an orange. (
    -यम्) cloves.
    -प्रेक्ष a. observing or watching the face.
    -फुल्लकम् a kind of ornament.
    -बन्धः a preface, an introduction.
    -बन्धनम् 1 a preface.
    -2 a lid, cover.
    -भगा (a woman) who suf- fers her mouth to be used as a vulva.
    -भङ्गः 1 a blow on the face.
    -2 wry face, grimace.
    -भूषणम् a preparation of betel; see ताम्बूल.
    -भेदः 1 distortion of the face.
    -2 gaping.
    -मण़्डनकः a kind of tree (तिलक).
    -मण्डलम् the (round) face.
    -मधु a. honey-mouthed, sweet-lipped.
    -माधुर्यम् a particular disease of the phlegm.
    -मारुतः breath.
    -मार्जनम् washing the face.
    -मुद्रा silence; यापदृष्टिरपि या मुखमुद्रा N.5.12.
    -मोदः Hyperanthera Moringa (Mar. शेवगा).
    -यन्त्रणम् the bit of a bridle.
    -रज्जुः f. the bridle of a horse.
    -रसः speech, talk; मधुरमुखरसामृतकलया चान्तस्तापमनघार्हसि क्षमयितुम् Bhag.6.9.41.
    -रागः the colour or complexion of the face; ददृशुर्विस्मितास्तस्य मुखरागं समं जनाः R.12.8;17.31; तव खलु मुखरागो यत्र भेदं प्रयातः Śi.11.31.
    -रेखा feature, mien, air.
    -रोगः a disease of the mouth or face.
    -लाङ्गलः a hog.
    -लेपः 1 anointing the face or upper side (of a drum); मृदङ्गो मुखलेपेन करोति मुखरध्वनिम् Bh. 2.118.
    -2 a disease of the phlegmatic humour.
    -वल्लभः the pomegranate tree.
    -वस्त्रिका a piece of fine cloth (net) held before the face (Mar. बुरखा).
    -वाद्यम् 1 an instrument of music sounded with the mouth, any wind-instrument.
    -2 a sound made with the mouth; (Mar. बोंब).
    -वासः, -वासनम् a perfume used to scent breath.
    -विलुण्ठिका a she-goat.
    -विषमः one of the ways of embezzlement namely misrepresentation of the source of income; Kau. A.2.8.
    -विष्ठा a species of cockroach.
    -वैरस्यम् bad taste in the mouth.
    -व्यादानम् gaping, yawning.
    -शफ a. abusive, foul-mouthed, scurrilous.
    -शाला entrance-hall, vestibule.
    -शुद्धिः f. washing or purifying the mouth.
    -शृङ्गः a rhinoceros.
    -शेषः an epithet of Rāhu.
    -शोधन a.
    1 cleansing the mouth.
    -2 pungent, sharp. (
    -नः) the sharp flavour, pungency.
    (-नम्) 1 cleansing the mouth.
    -2 cinnamon.
    -शोधिन् m. the citron tree.
    -शोषः dryness of the mouth.
    -श्रीः f. 'beauty of countenance', a lovely face.
    -संदंशः forceps.
    -संधिः m. A kind of fugue; S. D. 6th Parichcheda.
    -संभवः a Brāhmaṇa.
    -सुखम् facility of pronunciation, phonetic ease.
    -सुरम् the nectar of the lips (अधरामृत).
    -स्रावः saliva.
    -हासः cheerfulness or liveliness of countenance; सकमलमुखहासं वीक्षितः पद्मिनीभिः Śi.11.47.

    Sanskrit-English dictionary > मुखम् _mukham

  • 80 मुञ्जः _muñjḥ

    मुञ्जः 1 A sort of rush or grass (of which the girdle of a Brāhmaṇa should be made); Ms.2.43; मुञ्जाटव्यां भ्रष्टमार्गं क्रन्दमानं स्वगोधनम् Bhāg.1.19.5; मुञ्जद्वयं तु मधुरं तुवरं शिशिरं तथा । दाहतृष्णाविसर्पास्रमूत्रवस्त्यक्षि- रोगजित् । दोषत्रयहरं वृष्यं मेखलासूपयुज्यते ॥ Bhāva. P.
    -2 The sacred cord or girdle itself.
    -3 N. of a king of Dhārā (said to be the uncle of the celebrated Bhoja).
    -Comp. -केशः 1 an epithet of Śiva.
    -2 of Viṣṇu.
    -केशिन् m. an epithet of Viṣṇu.
    -बन्धनम् investiture with the sacred thread (or girdle).
    -मेखलिन् m.
    1 N. of Śiva.
    -2 of Viṣṇu.
    -वासस् m. an epithet of Śiva.

    Sanskrit-English dictionary > मुञ्जः _muñjḥ

Страницы

См. также в других словарях:

  • dhána-mitra — धनमित्र …   Indonesian dictionary

  • dhána-mohana — धनमोहन …   Indonesian dictionary

  • dhána-mūla — धनमूल …   Indonesian dictionary

  • dhána-mūlya — धनमूल्य …   Indonesian dictionary

  • Krishna Institute of Engineering and Technology — (KIET) is one of the largest of the many emerging private engineering institute in Delhi NCR situated near the old Ghaziabad city. The college aims towards creating engineers for the industries. Placement and marks obtained in the UPTU are… …   Wikipedia

  • Mahamrityunjaya Mantra — The Mahamrityunjaya Mantra (Sanskrit: महामृत्युंजय मंत्र, Mahāmṛtyuṃjaya Mantra great death conquering mantra ), also called the Tryambakam Mantra, is a verse of the Rigveda (RV 7.59.12).It is addressed to Tryambaka the three eyed one , an… …   Wikipedia

  • Índrabhūti — Indrabhūti (siglo X d. C.) es el más antiguo rey conocido de Sambalpur y como budista fue el fundador del vashraiana (‘sendero del diamante’, budismo tántrico). Se considera que su hermana, de nombre desconocido, que estaba casada con Iuvarash… …   Wikipedia Español

  • Mahamrityunjaya Mantra — Das Mahamrityunjaya Mantra (महामृत्युंजय मंत्र, Mahāmṛtyuṃjaya Mantra großes Tod besiegendes Mantra ), auch Tryambakam Mantra genannt ist ein Vers aus dem Rigveda (RV 7.59.12). Es wendet sich an Tryambaka den dreiäugigen Gott , eine Ansprache für …   Deutsch Wikipedia

  • Махамритьюмджая-мантра — Статья по тематике Литература индуизма Веды Риг · Яджур …   Википедия

  • sā́dhana-mālā-tantra — साधनमालातन्त्र …   Indonesian dictionary

  • sā́dhana-muktâ̱valī — साधनमुक्तावली …   Indonesian dictionary

Поделиться ссылкой на выделенное

Прямая ссылка:
… Нажмите правой клавишей мыши и выберите «Копировать ссылку»