वदनमालिन्य

n. a troubled face, shame-faced appearance Bālar.

वदनम् [उद्यते$नेन वद् करणे ल्युट्]

1 The face; आसीद्वि- वृत्तवदना च विमोचयन्ती Ś.2.13; so सुवदना, कमलवदना &c.

-2 The mouth; वदने विनिवेशिता भुजङ्गी पिशुनानां रसनामिषेण धात्रा Bv.1.111.

-3 Aspect, look, appearance.

-4 The front point.

-5 First term (in a series).

-6 The summit or apex of a triangle.

-Comp. -आसवः saliva.

-उदरम् the jaws.

-कञ्जम्, पङ्कजम् a lotus-face.

-पवनः breath.

-मालिन्यम् 1 a troubled face.

-2 shame-faced appear- ance.

-श्यामिका 1 blackness of the face.

-2 a kind of disease.

अभिवदनम् 1 Addressing &c.

-2 Salutation.

परिवदनम् 1 Reviling.

-2 Clamouring.

विवदनम् Quarrel, litigation.

संवदनम् ना 1 Conversing, talking together.

-2 Communication of tidings.

-3 Examination, considera- tion.

-4 Subduing or overpowering by magic or charms.

-5 A charm, an amulet.

-6 A meaasge.

स्वदनम् Tasting, eating.

अनृत a. [न. त.]

1 Not true, false (words); ˚तं धनम् Ms.4.17 wrongly got; प्रियं च नानृतं ब्रूयात् 4.138.

-तम् Falsehood, lying, cheating; deception, fraud; सत्यानृते अवपश्यञ्जनानाम् Rv.7.49.3; अनृतं जीवितस्यार्थे वदन्न स्पृश्यते$नृतैः Mb.7.19.47;1.74.15;8.69.65. ऋतानृते Ms.1.29; साक्ष्ये$नृतं वदन् 8.97; oft. in comp.; पशु˚, भूमि˚, गो˚, पुरुष˚ giving false evidence in the matter of &c.; Ms.9.71.; cf. also: पञ्च कन्यानृते हन्ति दश हन्ति गवानृते । शतमश्वानृते हन्ति सहस्रं पुरुषानृते ॥ Pt.3.18. अनृत personified is the son of अधर्म and हिंसा, husband and brother of निकृति, father of भय, नरक, माया and वेदना. Viṣṇu P.

-2 Agriculture, 'सेवाश्ववृत्तिरनृतं कृषिः' इति कोशात्; आमिषं यच्च पूर्वेषां राजसं च मलं भृशम् । अनृतं नाम तद् भूतं क्षिप्तेन पृथिवीतले ॥ Rām.7.74.16. (opp. सत्य); Occupation of a Vaiśya (वाणिज्य); सत्यानृतं तु वाणिज्यं तेन चैवापि जीव्यते Ms.4.5.

-Comp. -देव a. whose gods are not true (Sāy.); यदि वाहमनृतदेव आस Rv.7.14.14; not playing fairly (?).

-वदनम्, -भाषणम्, -आख्यानम् lying, falsehood.

-वादिन् -वाच् a. a liar. उद्विजन्ते यथा सर्पान्नरादनृतवादिनः Rām.2.19.12.

-व्रत a. false to one's vows or promises.

अववदः वदनम् Censure, an evil report or reputation.

ईर्ष्य् ईर्क्ष्य् 1 P. (ईर्ष्यति, ईर्ष्याञ्चकार, ईर्ष्यितुम्, ईर्ष्यित) To envy, be jealous of, be impatient of the success of (with dat. of person); हरये ईर्ष्यति Sk.; ईर्ष्यन्त्या वदनम- सिक्तमपि Śi.8.36.

कङ्कः 1 A heron; Mb.11.16.7.

-2 A variety of mango.

-3 N. of Yama.

-4 A Kṣatriya.

-5 A Vṛiṣṇi.

-6 A false or pretended Brāhmaṇa.

-7 Name assumed by Yudhiṣṭhira in the palace of Virāṭa.

-8 One of the 18 divisions of the continent.

-9 N. of a people (pl.); cf. कङ्कस्तरङ्गे गुप्ते च गृध्ने काके युधिष्ठिरे । कूले मधुरिपौ कोके पिके वैवस्वते$प्यथ ॥ Nm.

-ङ्का 1 A sort of sandal.

-2 Scent of the lotus.

-Comp. -त्रोटः, -टिः a kind of fish.

-पत्र a. furnished with the feathers of a heron. (

-त्रः) an arrow furnished with a heron's feathers; नखप्रभाभूषितकङ्कपत्रे R.2.31; U.4.2; Mv.1.18. (

-त्रम्) a heron's feather fixed on an arrow.

-पत्रिन् m. = कङ्कपत्रः.

-माला 1 a kind of musical instrument.

-2 beating time by the clapping of hands.

-मुख, -वदन a. shaped like a heron's mouth.

(-खः, -खम्), -वदनम् a pair of tongs; शल्यानि व्यपनीयकङ्कवदनैरुन्मोचिते कङ्कटे Ve.5.1.

-वासस् m. An arrow (कङ्कपत्र); असंपातं करिष्यन्ति पतन्तः कङ्कवाससः Rām.5.21.26.

-शायः a dog (sleeping like a heron).

दीर्घ a. (Compar. द्राघीयस्, Superl. द्राघिष्ठ)

1 Long (in time or space), reaching far; दीर्घाक्षं शरदिन्दुकान्ति वदनम् M.2.3; दीर्घान् कटाक्षान् Me.37; दीर्घापाङ्ग &c.

-2 Of long duration, lasting long, tedious; दीर्घयामा त्रियामा Me.11; V.3.4; Ś.4.15.

-3 Deep (as a sigh); Amaru.13; दीर्घमुष्णं च निश्वस्य.

-4 Long (as a vowel), as the आ in काम.

-5 Lofty, high, tall.

-6 Dilated, expanded; तृष्णादीर्घस्य चक्षुषः U.3.46.

-र्घः 1 A camel.

-2 A long vowel.

-3 The fifth, sixth, seventh, and eighth signs of the zodiac.

-4 A kind of grass or reed.

-र्घा A long lake or oblong tank.

-र्घम् ind.

1 Long, for a long time.

-2 Deeply.

-3 Far.

-Comp. -अध्वगः 1 a messenger, an express.

-2 a camel.

-अपेक्षिन् a. very regardful, considerate.

-अहन् m. summer (ग्रीष्म).

-आकार a. oblong.

-आयु a. long-lived.

-आयुस्, -आयुष्य a. longlived. (-m.)

1 a crow.

-2 N. of Mārkaṇḍeya.

-आयुधः 1 a spear.

-2 any long weapon.

-3 a hog.

-आस्यः an elephant.

-कणा white cumin.

-कण्ठः, -कण्ठकः, -कन्धरः the (Indian) crane.

-काय a. tall (in stature).

-काष्ठम् a beam.

-केशः a bear.

-कोशा, -शी, -कोशिका a cockle.

-गतिः, -ग्रीवः, -घाटिकः a camel.

-चतुरस्रः an oblong.

-छदः sugar- cane.

-जङ्गलः a. kind of fish.

-जङ्घः 1 a camel.

-2 a crane.

-जिह्वः a snake, serpent.

-तपस् m. an epithet of Gautama, husband of Ahalyā; येषु दीर्घतपसः परिग्रहो वासवक्षणकलत्रतां ययौ R.11.33.

-तमस् m. N. of a Vedic and paurānic sage; ऋषिर्दीर्घतमा नाम जात्यन्धो गुरुशापितः । त्वत्प्रसादाच्च चक्षुष्मांस्तेन सत्येन मोक्षय Hariv.

-तरुः, -द्रुः the palm tree.

-तुण्डी musk-rat (also दीर्घतुण्डा).

-दण्डः 1 the palm tree.

-2 the castor oil tree.

-दर्शन a. far-seeing, sagacious, wise; प्रियः प्रियाया इव दीर्घदर्शनः Bhāg.1.29.2.

-दर्शिन् a

1 provident, prudent, far-seeing, long- sighted; न दीर्घदर्शिनो यस्य मन्त्रिणः स्युर्महीपतेः । क्रमायाता ध्रुवं तस्य न चिरात्स्यात्परिक्षयः ॥ Pt.3.195.

-2 sagacious, wise.

-3 knowing the past and future (भूतभविष्यज्ञानी); अमृत्यवस्तदा सर्वे जज्ञिरे दीर्घदर्शिनः Rām.7.74.11. (-m.)

1 a vulture.

-2 a bear.

-3 an owl.

-दृष्टि a. far-sighted, shrewd, prudent.

-द्वेषिन् cherishing long hatred, implacable.

-नाद a. making a long continued noise.

(-दः) 1 a dog.

-2 a cook.

-3 a conch shell.

-निद्रा 1 long sleep.

-2 the long sleep, sleep of death; R.12.81. सो$द्य मत्कार्मुकाक्षेपविदीपितदिगन्तरैः । शरैर्विभिन्नसर्वाङ्गो दीर्घनिद्रां प्रवेक्ष्यति ॥ Mārk. P.

-पक्षः the fork-tailed shrike.

-पत्रः the palm tree.

-पत्रकः 1 sugar-cane.

-2 a kind of garlic.

-पर्वन् m. a sugar-cane.

-पवनः an elephant.

-पादः, -प (पा) द् m. a heron.

-पादपः 1 the cocoa-nut tree.

-2 the areca-nut tree.

-3 the palm tree.

-पुच्छः a serpent.

-पुच्छिका an iguana (Mar. घोरपड).

-पृष्ठः a snake.

-प्रज्ञ a far-seeing, prudent, sagacious.

-बाला a kind of deer (चमरी) of whose tails chowries are made.

-बाहुः a. having long arms; दीर्घबाहुर्दिलीपस्य रघुर्नाम्नाभवत्सुतः Hariv.

-मारुतः an elephant.

-मुखी the musk-rat

-मूलः a kind of Bilva plant.

-यज्ञ a. performing sacrifices for a longer time; अयोध्यायां तु धर्मज्ञं दीर्घयज्ञं महाबलम् Mb.

-रङ्गा turmeric.

-रतः 1 a dog.

-2 a hog; L. D. B.

-रदः a hog.

-रसनः a snake.

-रोमन् m. a bear.

-लोहितयष्टिका the red variety of sugar-cane.

-वक्त्रः an elephant.

-वच्छिका a shark; crocodile; also वर्चिका.

-सक्थ a. having long thighs.

-सत्रम् a long-continued Soma sacrifice. (

-त्रः) one who performs such a sacri- fice; R.1.8.

-सुरतः a dog.

-सूत्र, -सूत्रिन् a. working slowly, slow, dilatory, procrastinating; दीर्घसूत्री विनश्यति Pt.4. विषादी दीर्घसूत्री च कर्ता तामस उच्यते Bg.18.28.

-स्कन्धः the palm tree.

विक्रिया 1 Change, modification, alteration; श्मश्रु- प्रवृद्धिजनिताननविक्रियान् R.13.71;1.17.

-2 Agitation, excitement, perturbation, excitement of passion; अथ तेन निगृह्य विक्रियामभिशप्तः फलमेतदन्वभूत् Ku.4.41;3.34.

-3 Anger, wrath, displeasure; साधोः प्रकोपितस्यापि मनो नायाति विक्रियाम् Subhāṣ; लिङ्गैर्मुदः संवृतविक्रियास्ते R.7.3; किमकारणमस्मासु गतवानसि विक्रियाम् Bm.1.911.

-4 Reverse, evil; विक्रियायै न कल्पन्ते संबन्धाः सदनुष्ठिताः Ku.6.29 (विक्रियायै = वैकल्योत्पादनाय Malli.)

-5 Knitting, contraction (of the eyebrows); भ्रूविक्रियायां विरतप्रसंगैः Ku.3.47.

-6 Any sudden movement, as in रोमविक्रिया V.1.12 'thrill'.

-7 A sudden affection or seizure, disease.

-8 Violation, vitiation (of the proper duties); इत्याप्त- वचनाद्रामो विनेष्यन् वर्णविक्रियाम् R.15.48.

-9 A preparation or dish of rice &c.

-1 Injury, harm.

-11 Extinction (of a lamp).

-Comp. -उपमा a kind of Upamā men- tioned by Daṇḍin; see चन्द्रबिम्बादिवोत्कीर्णं पद्मगर्भादिवोद्धृतम् । तव तन्वङ्गि वदनमित्यसौ विक्रियोपमा ॥ Kāv.2.41.

वेदः [विद्-अच् घञ् वा]

1 Knowledge.

-2 Sacred know- ledge, holy learning, the scripture of the Hindus. (Originally there were only three Vedas:- ऋग्वेद, यजुर्वेद and सामवेद, which are collectively called त्रयी 'the sacred triad'; but a fourth, the अथर्ववेद, was subsequently added to them. Each of the Vedas had two dis- tinct parts, the Mantra or Samhitā and Brāh- maṇa. According to the strict orthodox faith of the Hindus the Vedas are a-pauruṣeya, 'not human compo- sitions', being supposed to have been directly revea- led by the Supreme Being, Brahman, and are called Śruti' i. e. 'what is heard or revealed', as distingui- shed from 'Smṛiti', i. e. 'what is remembered or is the work of human origin'; see श्रुति, स्मृति also; and the several sages, to whom the hymns of the Vedas are ascribed, are, therefore, called द्रष्टारः 'seers', and not कर्तारः or सृष्टारः 'composers'.)

-3 A bundle of Kuśa grass; पद्माक्षमालामुत जन्तुमार्जनं वेदं च साक्षात्तप एव रूपिणौ Bhāg. 12.8.34; Ms.4.36.

-4 N. of Viṣṇu.

-5 A part of a sacrifice (यज्ञांग).

-6 Exposition, comment, gloss.

-7 A metre.

-8 Acquisition, gain, wealth (Ved).

-9 N. of the number 'four'.

-1 The ritual (वेदयतीति वेदो विधिः); Karma-kāṇda; वेदवादस्य विज्ञानं सत्याभासमिवानृतम् Mb.12.1. 2 (see Nīlakaṇtha's commentary).

-11 Smṛiti literature; आम्नायेभ्यः पुनर्वेदाः प्रसृताः सर्वतोमुखाः Mb.12.26.9.

-Comp. -अग्रणीः N. of Sarasvatī.

-अङ्गम् 'a member of the Veda', N. of certain classes of works regarded as auxiliary to the Vedas and designed to aid in the correct pronun- ciation and interpretation of the text and the right employment of the Mantras in ceremonials; (the Ved- āṅgas are six in number:-- शिक्षा कल्पो व्याकरणं निरुक्तं छन्दसां चयः । ज्योतिषामयनं चैव वेदाङ्गानि ष़डेव तु ॥; i. e. 1 शिक्षा 'the science of proper articulation and pronunciation'; 2 छन्दस् 'the science of prosody'; 3 व्याकरण 'grammar'; 4 निरुक्त 'etymological explanation of difficult Vedic words'; 5 ज्योतिष 'astronomy'; and 6 कल्प 'ritual or ceremonical'). A peculiar use of the word 'वेदाङ्ग' in masculine gender may here be noted; वेदांश्चैव तु वेदाङ्गान् वेदान्तानि तथा स्मृतीः । अधीत्य ब्राह्मणः पूर्वं शक्तितो$न्यांश्च संपठेत् ॥ Bṛihadyogiyājña- valkya-Smṛti 12.34.

-अधिगमः, -अध्ययनम् holy study, study of the Vedas; काम्यो हि वेदाधिगमः कर्मयोगश्च वैदिकः Ms.2.2.

-अधिपः 1 one who presides over the Veda; ऋग्वेदाधिपतर्जीवो यजुर्वेदाधिपो भृगुः । सामवेदाधिपो भौमः शशिजो$- थर्ववेदपः ॥

-2 N. of Viṣṇu.

-अध्यापकः a teacher of the Vedas, a holy preceptor.

-अनध्ययनम् Remissness in the Vedic study; Ms.3.63.

-अन्तः 1 'the end of the Veda', an Upaniṣad (which comes at the end of the Veda). Also

-अन्तम् (See quotation from बृहद्योगियाज्ञ- वल्क्यस्मृति under

-अङ्ग above).

-2 the last of the six principal Darśanas or systems of Hindu philosophy; (so called because it teaches the ultimate aim and scope of the Veda, or because it is based on the Upaniṣads which come at the end of the Veda); (this system of philosophy is sometimes called उत्तरमीमांसा being regarded as a sequel to Jaimini's पूर्वमीमांसा, but it is practically quite a distinct system; see मीमांसा. It represents the popular pantheistic creed of the Hindus, regarding, as it does, the whole world as synthetically derived from one eternal principle, the Brahman or Supreme Spirit; see ब्रह्मन् also). ˚गः, ˚ज्ञः a follower of the Vedanta philosophy.

-अन्तिन् m. a follower of the Vedanta philosophy.

-अभ्यासः 1 the study of the Vedas; वेदाभ्यासो हि विप्रस्य तपः परमिहोच्यते Ms.2.166.

-2 the repetition of the sacred syllable Om.

-अर्थः the meaning of the Vedas.

-अवतारः reve- lation of the Vedas.

-अश्र a. quadrangular.

-आदि n.,

-आदिवर्णः, -आदिवीजम् the sacred syllable. Om.

-उक्त a. scriptural, taught in the Vedas.

-उदयः N. of the sun (the Sāma Veda being said to have proceeded from him).

-उदित a. scriptural, ordained by the Vedas; वेदोदितं स्वकं कर्म नित्यं कुर्यादतन्द्रितः Ms. 4.14.

-कार the composer of the Veda.

-कौलेयकः an epithet of Śiva.

-गर्भः 1 an epithet of Brahman; कमण्डलुं वेदगर्भः कुशान् सप्तर्षयो ददुः Bhāg.8.18.16.

-2 a Brāhmaṇa versed in the Vedas.

-3 N. of Viṣṇu.

-ज्ञः a Brāhmaṇa versed in the Vedas; तथा दहति वेदज्ञः कर्मजं दोषमात्मनः Ms.12.11.

-त्रयम्, -त्रयी the three Vedas collectively.

-दर्शिन् a. one who discerns the sense of the Veda; तपोमध्यं बुधैः प्रोक्तं तपो$न्तं वेददर्शिभिः Ms.11.234.

-दृष्ट a. sanctioned by the Vedas.

-निन्दकः 1 an atheist, a heretic, an unbeliever (one who rejects the divine origin and character of the Vedas).

-2 a Jaina or Buddhist.

-निन्दा unbelief, heresy; Ms.11.56.

-पारगः a Brāhmaṇa skilled in the Vedas.

-पुण्यम् a merit acqui- red by the study of the Veda. वेदपुण्येन युज्यते Ms.2.78.

-बाह्य a. contrary to the Veda. (

-ह्यः) a sceptic.

-मातृ f.

1 N. of a very sacred Vedic verse called Gāyatree q. v.

-2 N. of सरस्वती, सावित्री and गायत्री; सूतश्च मातरिश्वा वै कवचं वंदमातरः Mb.5.179.4.

-भूतिः (embodiment of the Veda) an honourable title before the names of learned Brāhmaṇas.

-वचनम्, -वाक्यम् a Vedic text.

-वदनम् grammar.

-वादः see वेदः (1); तदुक्तं वेदवादेषु गहनं वेददर्शिभिः Mb.12.238.11 (com.); Vedic discus- sion; यामिमां पुष्पितां वाचं प्रवदन्त्यविपश्चितः । वेदवादरताः Bg. 2.42.

-वासः a Brāhmaṇa.

-वाह्य a. contrary to, or not founded on, the Veda.

-विद् m.

1 a Brāhmaṇa versed in the Vedas.

-2 N. of Viṣṇu.

-वद्वस् a. conversant with the Vedas; ब्राह्मणान् वेदविदुषो यज्ञार्थं चैव दक्षिणाम् Ms. 11.4.

-विहित a. enjoined by the Vedas.

-व्यासः an epithet of Vyāsa who is regarded as the 'arranger' of the Vedas in their present form; see व्यास.

-शास्त्रम् the doctrine of the Vedas; Ms.4.26.

-श्रुतिः Vedic revelation.

-संन्यासः givig up the ritual of the Vedas.

-संमत, -संमित a. sanctioned by the Vedas.

n. (ifc. f. ā) the act of speaking, talking, sounding ṠBr. ṠrS. ;