बालमन्दारवृक्ष

f. « pleasant to children»

m. a young coral tree Megh.

mf (ā)n. (cf. vāla) young, childish, infantine, not full-grown orﾠ developed (of per. sons andﾠ things) GṛS. Up. Mn. MBh. etc.;

*****अकडमम्, अकथहम्, ˚चक्रम् N. of a mystical circle (चक्र) or diagram with the letters of the alphabet, such as अ, क, ड, म; अ, क, थ, ह &c. written therein and used in determining the auspicious or inauspicious stars of a person; (ग्राह्यगोपालमन्त्रस्य तन्त्रोक्तमन्त्रग्रहणार्थं तत्तन्मन्त्राणां शुभाशुभ- विचारोपयोगी चक्रभेदः Tv.) (Mar. अवकहडाचक्र given in प़ञ्चाङ्ग).

*****अकडमम्, अकथहम्, ˚चक्रम् N. of a mystical circle (चक्र) or diagram with the letters of the alphabet, such as अ, क, ड, म; अ, क, थ, ह &c. written therein and used in determining the auspicious or inauspicious stars of a person; (ग्राह्यगोपालमन्त्रस्य तन्त्रोक्तमन्त्रग्रहणार्थं तत्तन्मन्त्राणां शुभाशुभ- विचारोपयोगी चक्रभेदः Tv.) (Mar. अवकहडाचक्र given in प़ञ्चाङ्ग).

अनिर्वेदः Non-depression, absence of dejection or despondency; self-reliance, plucking up courage; अनिर्वेदः श्रियो मूलमनिर्वेदः परं सुखम् । अनिर्वेदो हि सततं सर्वार्थेष्वनु- वर्तते Rām.5.12.1. अनिर्वेदप्राप्याणि श्रेयांसि V.4; cf. 'Faint heart never won fair lady'.

अनुग्रह् 9 P. (Ved. -गृभ्णाति).

1 To favour, oblige, treat with kindness; शिलातलैकदेशमनुगृह्णातु वयस्यः Ś.3 our friend will be so good as to, or kindly, take a seat on the stone; अयं विष्टरो$नुगृह्यताम् V.5 be pleased to sit down &c.; महेन्द्रेण पुनरनुगृहीता V.3 favoured (by modifying the curse); with instr. or abl. of that which is an obligation; अनुगृहीतो$हमनया मघवतः सम्भावनया S.6; कतर- त्कुलमनुगृहीतं भगवत्या जन्मना K.135, अनुगृहीतो$स्मि अहमुपदेशा- द्भवतः V.4. I am much obliged to you &c. (अनुगृहीत is oft. used by itself in the sense of 'much obliged', 'many thanks', 'I thank you', 'I esteem it as a favour'.)

-2 To foster, cherish, protect, maintain (as fire); अग्निर्नित्यानुगृहीतः स्यात् Āśval.

-2 To receive, wel- come.

-4 To hold up, support, uphold. त्रिभिस्तीक्ष्णैर्महावेगैर- न्वगृह्णाच्छिरः शरैः Mb.6.12.45.

-5 To follow in robbing, seizing or depriving.

-6 To keep to, conform or corres- pond to, follow, take after; आकृतिमनुगृह्णन्ति गुणाः Vb.2; क्षात्रधर्मश्चानुगृहीतो भवति U.5. -Caus. To cause to favour, or to favour; आर्यस्य दर्शनेनात्मानमनुग्राहयितुम् Mu.4.

*****

अनुग्रहः, -हणम् 1 A favour, kindness, obligation; showing favour, obliging, rewarding (opp. निग्रह); निग्रहानुग्रहकर्ता Pt.1; पादार्पणानुग्रहपूतपृष्ठम् R.2.35; अनुग्रह इवेयमभ्यर्थना Ś.1; अनुग्रहं संस्मरणप्रवृत्तम् Ku.3.3.

-2 Assist- ance, help (shown to the poor in feeding them &c. दरिद्रादिपोषणम्).

-3 Facilitating by spells.

-4 Accept- ance.

-5 Rear-guard.

-Comp. -कातर a. anxious to please or for favour.

-सर्गः creation of feelings or mental conditions.

अनुजन् 4 A.

1 To be born after, arise or be produ- ced after, to follow in being born, arising &c.; पुत्रिकायां कृतायां तु यदि पुत्रो$नुजायते Ms.9.134; अथवा जायमानस्य यच्छी- लमनुजायते Mb.

-2 To take after (one's parents); to be born similar to.

अन्तर a. [अन्तं राति ददाति, रा-क]

1 Being in the inside, interior, inward, internal (opp. बाह्य); योन्तरो यमयति Śat. Br.; ˚र आत्मा Tait. Up.; कश्चनान्तरो धर्मः S. D. अन्तरापणवीथ्यश्च नानापण्योपशोभिताः अनुगच्छन्तु Rām.7.64.3.

-2 Near, proximate (आसन्न); कृष्वा युजश्चिदन्तरम् Rv.1. 1.9.

-3 Related, intimate, dear, closely connected (आत्मीय) (opp. पर); तदेतत्प्रेयः पुत्रात्...... प्रेयो$न्यस्मात्सर्व- स्मादन्तरतरं यदयमात्मा Śat. Br.; अयमत्यन्तरो मम Bharata.

-4 Similar (also अन्तरतम) (of sounds and words); स्थाने$न्तरतमः P.I.1.5; हकारस्य घकारोन्तरतमः Śabdak.; सर्वस्य पदस्य स्थाने शब्दतो$र्थतश्चान्तरतमे द्वे शब्दस्वरूपे भवतः P. VIII.1.1. Com.

-5 (a) Different from, other than (with abl.); यो$प्सु तिष्ठन्नद्भ्यो$न्तरः Bṛi. Ār. Up.; आत्मा स्वभावो$न्तरो$न्यो यस्य स आत्मान्तरः अन्यस्वभावः व्यवसायिनो$न्तरम् P.VI.2.166 Sk. ततो$न्तराणि सत्त्वानि स्वादते स महाबलः Rām.7. 62.5. (b) The other; उदधेरन्तरं पारम् Rām.

-6 Exterior, outer, situated outside, or to be worn outside (अन्तरं बहिर्योगोपसंव्यानयोः P.I.1.36) (In this sense it is declined optionally like सर्व in nom. pl. and abl. and loc. sing.) अन्तरे-रा वा गृहाः बाह्या इत्यर्थः (चण्डालादिगृहाः); अन्तरे-रा वा शाटकाः परिधानीया इत्यर्थः Sk.; so अन्तरायां पुरि, अन्तरायै नगर्यै, नमो$न्तरस्मै अमेधसाम् Vop.

-रम् 1 (a) The interior, inside; ततान्तरं सान्तरवारिशीकरैः Ki.4.29,5.5; जालान्तरगते भानौ Ms.8.132; विमानान्तरलम्बिनीनाम् R.13.33; Mk.8.5, Ku. 7.62; अपि वनान्तरं श्रयति V.4.24; लीयन्ते मुकुलान्तरेषु Ratn. 1.26, Ki.3.58; अन्तरात् from inside, from out of; प्राकारपरिखान्तरान्निर्ययुः Rām.; अन्तरे in, into; वन˚, कानन˚, प्रविश्यान्तरे &c. (b) Hence, the interior of any thing, contents; purport, tenor; अत्रान्तरं ब्रह्मविदो विदित्वा Śvet. Up. (c) A hole, an opening; तस्य बाणान्तरेभ्यस्तु बहु सुस्राव शोणितम्.

-2 Soul, heart; mind; सततमसुतरं वर्णयन्त्यन्तरम् Ki.5.18 the inmost or secret nature (lit. middle space or region); लब्धप्रतिष्ठान्तरैः भृत्यैः Mu.3.13 having enter- ed the heart; सदृशं पुरुषान्तरविदो महेन्द्रस्य V.3.

-3 The Supreme Soul.

-4 Interval, intermediate time or space, distance; रम्यान्तरः Ś.4.11; किंचिदन्तरमगमम् Dk.6; अल्प- कुचान्तरा V.4.49; क्रोशान्तरेण पथि स्थिताः H.4 at the distance of; बृहद् भुजान्तरम् R.3.54; अन्तरे oft. trans- lated by between, betwixt; गीतान्तरेषु Ku.3.38 in the intervals of singing; मरणजीवितयोरन्तरे वर्ते betwixt life and death; अस्त्रयोगान्तरेषु Rām.; तन्मुहूर्तकं बाष्पसलिलान्तरेषु प्रेक्षे तावदार्यपुत्रम् U.3 in the intervals of weeping; बाष्पविश्रामो$प्यन्तरे कर्तव्य एव U.4 at intervals; स्मर्तव्योस्मि कथान्तरेषु भवता Mk.7.7 in the course of conversation; कालान्तरावर्तिशुभाशुभानि H.1 v. l. See कालान्तरम्; सरस्वतीदृषद्वत्योर्यदन्तरम् Ms.2.17,22; द्यावापृथिव्यो- रिदमन्तरं हि व्याप्तं त्वयैकेन Bg.11.2; न मृणालसूत्रं रचितं स्तनान्तरे Ś.6.18 between the breasts; Bg.5.27; अस्य खलु ते बाणपथवर्तिनः कृष्णसारस्यान्तरे तपस्विन उपस्थिताः Ś.1; तदन्तरे सा विरराज धेनुः R.2.2;12.29. (b) Intervention (व्यवधान) oft. in the sense of 'through'; मेघान्तरालक्ष्यमि- वेन्दुबिम्बम् R.13.38 through the clouds; वस्त्रं अन्तरं व्यवधायकं यस्य स वस्त्रान्तरः P.VI.2.166 Sk.; महानद्यन्तरं यत्र तद्देशान्त- रमुच्यते; जालान्तरप्रेषितदृष्टिः R.7.9 peeping through a window; विटपान्तरेण अवलोकयामि Ś.1; क्षणमपि विलम्बमन्तरीकर्तु- मक्षमा K.36 to allow to come between or intervene; कियच्चिरं वा मैघान्तरेण पूर्णिमाचन्द्रस्य दर्शनम् U.3.

-5 Room, place, space in general; मृणालसूत्रान्तरमप्यलभ्यम् Ku.1.4; न ह्यविद्धं तयोर्गात्रे बभूवाङ्गुलमन्तरम् Rām.; मूषिकैः कृते$न्तरे Y.1. 147; गुणाः कृतान्तराः K.4 finding or making room for themselves; न यस्य कस्यचिदन्तरं दातव्यम् K.266; देहि दर्शना- न्तरम् 84. room; पौरुषं श्रय शोकस्य नान्तरं दातुमर्हसि Rām. do not give way to sorrow; तस्यान्तरं मार्गते Mk.7.2 waits till it finds room; अन्तरं अन्तरम् Mk.2 make way, make way.

-6 Access, entrance, admission, footing; लेभेन्तरं चेतसि नोपदेशः R.6.66 found no admission into (was not impressed on) the mind; 17.75; लब्धान्तरा सावरणे$पि गेहे 16.7.

-7 Period (of time), term; मासान्तरे देयम् Ak.; सप्तैते मनवः । स्वे स्वेन्तरे सर्वमिदमुत्पाद्यापुश्चराचरम् Ms.1.63, see मन्वन्तरम्; इति तौ विरहान्तरक्षमौ R.8.56 the term or period of separation; क्षणान्तरे -रात् within the period of a moment.

-8 Opportunity, occasion, time; देवी चित्रलेखामव- लोकयन्ती तिष्ठति । तस्मिन्नन्तरे भर्तोपस्थितः M.1. अत्रान्तरे प्रणम्याग्रे समुपविष्टः; Pt.1 on that occasion, at that time; अस्मिन्नन्तरे Dk.164; केन पुनरुपायेन मरणनिर्वाणस्यान्तरं संभावयिष्ये Māl.6; कृतकृत्यता लब्धान्तरा भेत्स्यति Mu.2.22 getting an opportunity; 9; यावत्त्वामिन्द्रगुरवे निवेदयितुं अन्तरान्वेषी भवामि Ś.7. find a fit or opportune time; शक्तेनापि सता जनेन विदुषा कालान्तरप्रेक्षिणा वस्तव्यम् Pt.3.12; waiting for a suitable opportunity or time; सारणस्यान्तरं दृष्ट्वा शुको रावणमब्रवीत् Rām.

-9 Difference (between two things), (with gen. or in comp.) शरीरस्य गुणानां च दूरमत्यन्तमन्तरम् H.1.46; उभयोः पश्यतान्तरम् H.1.64, नारीपुरुषतोयानामन्तरं महदन्तरम् 2.39; तव मम च समुद्रपल्वलयोरिवान्तरम् M.1; Bg.13.34; यदन्तरं सर्षपशैलराजयोर्यदन्तरं वायसवैनतेययोः Rām.; द्रुमसानुमतां किमन्तरम् R.8.9;18.15; rarely with instr.; त्वया समुद्रेण च महदन्तरम् H.2; स्वामिनि गुणान्तरज्ञे Pt.1.11; difference; सैव विशिनष्टि पुनः प्रधानपुरषान्तरं सूक्ष्मम् Sāṅ. K.

-1 (Math.) Difference, remainder also subtraction, cf. योगोन्तरेणोनयुतो$र्धितस्तौ राशी स्मृतौ संक्रमणाख्यमेतत् ॥ Līlā.

-11 (a) Different, another, other, changed, altered (manner, kind, way &c.); (Note:- that in this sense अन्तर always forms the latter part of a compound and its gender remains unaffected i. e. neuter, whatever be the gender of the noun forming the first part; कन्यान्तरम् (अन्या कन्या), राजान्तरम् (अन्यो राजा), गृहान्तरम् (अन्यद् गृहम्); in most cases it may be rendered by the English word 'another'.); इदमवस्थान्तरमारोपिता Ś.3 changed condition; K.154; Mu.5; शुभाशुभफलं सद्यो नृपाद्देवाद्भवान्तरे Pt.1.121; जननान्तरसौहृदानि &Sacute.5.2 friendships of another (former) existence; नैवं वारान्तरं विधास्यते H.3 I shall not do so again; आमोदान् हरिदन्तराणि नेतुम् Bv.1.15, so दिगन्तराणि; पक्षान्तरे in the other case; देश˚, राज˚, क्रिया˚ &c. (b) Various, different, manifold (used in pl.); लोको नियम्यत इवात्मदशान्तरेषु Ś.4.2; मन्निमित्तान्यवस्थान्तराण्यवर्णयत् Dk.118 various or different states; 16; sometimes used pleonastically with अन्यत् &c.; अन्यत्स्थानान्तरं गत्वा Pt.1.

-12 Distance (in space); व्यामो बाह्वोः सकरयोस्ततयोस्ति- र्यगन्तरम् Ak.; प्रयातस्य कथंचिद् दूरमन्तरम् Ks.5.8.

-13 Absence; तासामन्तरमासाद्य राक्षरीनां वराङ्गना Rām.; तस्यान्तरं च विदित्वा ibid.

-14 Intermediate member, remove, step, gradation (of a generation &c.); एकान्तरम् Ms.1.13; द्वयेकान्तरासु जातानाम् 7; एकान्तरमामन्त्रितम् P.VIII.1.55; तत्स्रष्टुरेकान्तरम् Ś.7.27 separated by one remove, See एकान्तर also.

-15 Peculiarity, peculiar or characteristic possession or property; a (peculiar) sort, variety, or kind; व्रीह्यन्तरेप्यणुः Trik.; मीनो राश्यन्तरे, वेणुर्नृपान्तरे ibid.; प्रासङ्गो युगान्तरम् cf. also प्रधानपुरुषान्तरं सूक्ष्मम् Sāṅ. K.37. &c.

-16 Weakness, weak or vulnerable point; a failing, defect, or defective point; प्रहरेदन्तरे रिपुम्, Śabdak. सुजयः खलु तादृगन्तरे Ki.2.52; असहद्भिर्माममिमित्रैर्नित्यमन्तरदर्शिभिः Rām; परस्यान्तरदर्शिना ibid.; कीटकेनेवान्तरं मार्गयमाणेन प्राप्तं मया महदन्तरम् Mk.9; अथास्य द्वादशे वर्षे ददर्श कलिरन्तरम् Nala.7.2.; हनूमतो वेत्ति न राक्षसो$न्तरं न मारुतिस्तस्य च राक्षसो$न्तरम् Rām.

-17 Surety, guarantee, security; तेन तव विरूपकरणे सुकृतमन्तरे धृतम् Pt.4 he has pledged his honour that he will not harm you; आत्मान- मन्तरे$र्पितवान् K.247; अन्तरे च तयोर्यः स्यात् Y.2.239; भुवः संज्ञान्तरयोः P.III.2.179; धनिकाधमर्णयोरन्तरे यस्तिष्ठति विश्वासार्थं स प्रतिभूः Sk.

-18 Regard, reference, account; न चैतदिष्टं माता मे यदवोचन्मदन्तरम् Rām. with reference to me; त्वदन्तरेण ऋणमेतत्.

-19 Excellence, as in गुणान्तरं व्रजति शिल्पमाधातुः M.1.6 (this meaning may be deduced from 11).

-2 A garment (परिधान).

-21 Purpose, object, (तादर्थ्य) तौ वृषाविव नर्दन्तौ बलिनौ वासितान्तरे Mb.1.12.41; (Malli. on R.16.82).

-22 Concealment, hiding; पर्व- तान्तरितो रविः (this sense properly belongs to अन्तर्-इ q. v.).

-23 Representative, substitution. क्षात्रमाचरतो मार्गमपि बन्धोस्त्वदन्तरे Mb.12.1.3.

-24 Destitution, being without (विना) which belongs to अन्तरेण. (अन्तरमवकाशाव- धिपरिधानान्तर्धिभेदतादर्थ्ये । छिद्रात्मीर्यावेनाबहिरवसरमध्येन्तरात्मनि च Ak.) [cf. L. alter]

-25 Space (अवकाश); प्रेक्षतामृषि- सङ्घानां बभूव न तदान्तरम् Rām.7.14.19.

-26 Separation (वियोग); भार्यापत्योरन्तरम् Mb.5.35.43.

-27 A move or skilful play in wrestling; अन्योन्यस्थान्तरप्रेप्सू प्रचक्राते$न्तरं प्रति Mb.9.57.11.

-28 A moulding of the pedestal and the base; षडंशं चान्तरे कर्णे उत्तरांशं तदूर्ध्वके । Māna.13.121; cf. स्थानात्मीयान्यतादर्थ्यरन्ध्रान्तर्धिषु चान्तरम् । परिधाने$वधौ मध्ये$- न्तरात्मनि नपुंसके । Nm.

-Comp. -अपत्या a pregnant woman.

-चक्रम् a technical term in augury Bṛi. S. chap.86.

-ज्ञ a. knowing the interior, prudent, wise, foreseeing; नान्तरज्ञाः श्रियो जातु प्रियैरासां न भूयते Ki.11.24 not knowing the difference.

-तत् a. spreading havoc.

-द a. cutting the interior or heart.

-दिशा, अन्तरा दिक् intermediate region or quarter of the compass.

-दृश् a. realizing the Supreme Soul (परमात्मानुसंधायिन्).

-पु(पू)रुषः the internal man, soul (the deity that resides in man and witnesses all his deeds); तांस्तु देवाः प्रपश्यन्ति स्वस्यैवान्तरपूरुषः; Ms.8.85.

-पूजा = अन्तर-पूजा.

-प्रभवः [अन्तराभ्यां भिन्नवर्णमातापितृभ्यां प्रभवति] one of a mixed origin or caste. (अम्बष्ठ, क्षत्तृ, करण, इ.); अन्तरप्रभवाणां च धर्मान्नो वक्तुमर्हसि Ms.1.2.

-प्रश्नः an inner question, one contained in and arising out of what has been previously mentioned.

-शायिन् -स्थ, -स्थायिन् -स्थित a.

1 inward, internal, inherent; ˚स्थैर्गुणैः शुभ्रैर्लक्ष्यते नैव केन चित् Pt. 1.221.

-2 interposed, intervening, separate.

-3 seated in the heart, an epithet of जीव.

अवदानम् 1 A pure or approved occupation.

-2 An accomplished act.

-3 A valorous or glorious act, prowess, heroic act, heroism, glorious achievement; संगीयमानत्रिपुरावदानः Ku.7.48; Śi.7.2,18.16; प्रापदस्त्रमवदान- तोषितात् R.11.21; Ki.17.16; तत्त्वत्पूर्वावदानेभ्यो न रोचते Dk.52; Ki.3.43,13.32.

-4 Object of a legend.

-5 Objection; जुहुयान्मूलमन्त्रेण षोडशर्चावदानतः Bhāg.11.27.41 Sacrificial object for an oblation.

अवदानम् [अव-दो-ल्युट्]

1 Cutting or dividing into pieces.

-2 A part, portion; हृदयाद्यवदानानाम् Ś. B.

-3 Transgression.

-4 The root of a plant (वीरण); see अवदान also.

आचार्यानी [आचार्य-स्त्रियाम् आनुक् P.IV.1.49 Vārt.] The wife of an आचार्य or holy preceptor; शत्रुमूलमनुत्खाय न पुनर्द्रष्टुमुत्सहे । त्र्यम्बकं देवमाचार्यमाचार्यानीं च पार्वतीम् Mv.3.6. cf. आचार्यानी भर्तृयोगे आचार्या तूपदेशिनी.

उदय a. (In gram.) Following, coming after or upon (as a letter, accent &c.); उदयशब्दः परशब्दसमानार्थः प्रातिशाख्येषु प्रसिद्धः.

-यः 1 Rise (fig. also); चन्द्रोदय इवोदधेः R.12.36,2.73; going upwards, ascending (as of the sun, stars &c.).

-2 (a) Rising up, coming forth; द्रविण˚ acquisition of wealth; Pt.2; so भाग्य˚ dawn of fortune; Amaru.25; स्वगुणोदयेन Pt.1.94. (b) Appearance, becoming visible, production; घनोदयः प्राक् Ś.7.3; मेघ˚ Ku.6.54; हसितमन्यनिमित्तकृतोदयम् Ś.2.12 raised from some other cause; Amaru.88; Ś.7.8; फलोदय R.1.5; rising or accomplishment of the fruit; Ms.3.169; K<?>.3.18.

-3 Creation (opp. प्रलय); यः सिन्धूनामुपोदये Rv.8.41.2. यौ तौ स्वप्नावबोधौ तौ भूतानां प्रलयो- दयौ Ku.2.8.

-4 The eastern mountain (behind which the sun is supposed to rise); ददर्श पिङ्गाधिपतेरमात्यं वाता- त्मजं सूर्यमिवोदयस्थम् Rām.5.31.18. यौर्यत्र दृश्यते भास्वान्स तेषामुदयः स्मृतः; उदयगूढशशाङ्कमरीचिभिः V.3.6.

-5 Advance- ment, prosperity, rise; (opp. व्यसन), तेजोद्वयस्य युगपद्- व्यसनोदयाभ्याम् Ś.4.2; उदये मदावाच्यमुञ्झता R.8.84; K.5; importance, celebrity; ˚उन्मुखे त्वयि R.11.73.

-6 Elevation, exaltation, rise; growth; उदयमस्तमयं च रघू- द्वहात् R.9.9; तमुदयाय नवा नवयौवना 7; आत्मोदयः परग्लानिः Śi 2.3,11.6.

-7 Result, consequence; असुखोदयं कर्म Ms.4.7; Amaru.47; following; नोदात्तस्वरितोदयम् P.VIII.4.67.

-8 Accomplishment, fulfilment; उपस्थितो- दयम् R.3.1; प्रारम्भसदृशोदयः 1.15.

-9 Profit, advantage.

-1 Income, revenue; Ms.7.55; Y.2.43.

-11 Interest, consideration paid for the use of money; Y.2.67,146.

-12 Light, splendour.

-13 Outlet, exit.

-14 Beginning; अभिगम्योदयं तस्य कार्यस्य प्रत्यवेदयत् Mb.3.282.22.

-15 Efficacy, influence; पर्याप्तः परवीरघ्न यशस्यस्ते बलोदयः Rām. 5.56.11.

-16 Birthday celebration; हस्ते गृहीत्वा सहराम- मच्युतं नीत्वा स्ववाटं कृतवत्यथोदयम् Bhāg.1.11.2.

-17 The first lunar mansion; the orient sine.

-Comp. -अचलः, -अद्रिः, -गिरिः, -पर्वतः, -शैलः the eastern mountain behind which the sun, moon &c are supposed to rise; उदयगिरिवनालीबालमन्दारपुष्पम् Udb.; श्रितोदयाद्रेरभिसा- यमुच्चकैः Śi.1.16; तत उदयगिरेरिवैक एव Māl.2.1.

-इन्दुः The town इन्द्रप्रस्थ; पुरे कुरूणामुदयेन्दुनाम्नि Mb.7.23.29.

-उन्मुख a. About to rise, expecting prosperity.

-क्रमः Gradual rise; नाडीनाम् Māl.5.2. by gradually inflating or filling with wind the Nādīs, (as in the act of restraining the wind).

-ज्या f. See उदय (17).

-पुरम् N. of the capital of Mārwār.

-प्रस्थः the plateau of the mountain behind which the sun is supposed to rise.

-प्राणः (pl.) A particular measure of time.

-राशिः The constellation in which the planet is seen when on the horizon.

कृतक a. [कृत-कन्]

1 Done, made, prepared; (opp. नैसर्गिक); यद्यत्कृतकं तत्तदनित्यम् Nyāya Sūtra.

-2 Artificial, done or prepared artificially; अकृतकविधि सर्वाङ्गीणमाकल्प- जातम् R.18.52.

-3 Feigned, pretended, false, sham, assumed; कृतककलहं कृत्वा Mu.3; Ki.8.46.

-4 Adopted (as a son &c.); oft. at the end of comp. also; यस्योपान्ते कृतकतनयः कान्तया वर्धितो मे (बालमन्दारवृक्षः) Me.77; सो$यं न पुत्रकृतकः पदवीं मृगस्ते (जहाति) Ś.4.14; U.1.4.

-कम् 1 A kind of salt (Mar. बिडलोण).

-2 Sulphate of copper.

-कम् ind. In a simulated manner; अपयाति सरोषया निरस्ते कृतकं कामिनि चुक्षुवे मृगाक्ष्या Śi.9.83.

खेल a.

1 Sportive, amorous, playful; लीलाखेलमनुप्रापु- र्महोक्षास्तस्य विक्रमम् R.4.22. V.4.32.

-2 Moving, shaking.

-ला Sport, play, pastime; सिंहखेलगतिर्धीमान् Mb.12.1.19.

-Comp. -गति, -गमन, -गामिन् a. having a sportive or stately gait; गमितेन खेलगमने विमानतां नय मां न वेन वसतिं पयोमुचा V.4.74; खे खेलगामी तमुवाह वाहः Ku.7.49.

चक्रम् [क्रियते अनेन, कृ घञर्थे< क नि˚ द्वित्वम् Tv.]

1 The wheel of a carriage; चक्रवत्परिवर्तन्ते दुःखानि च सुखानि च H.1.173.

-2 A potter's wheel.

-3 A sharp circular missile, weapon, a disc (especially applied to the weapon of Viṣṇu).

-4 An oil-mill; दशसूनासमं चक्रं दशचक्रसमो ध्वजः Mb.13.125.9.

-5 A circle, ring; कलाप- चक्रेषु निवेशिताननम् Ṛs.2.14.

-6 A troop, multitude, collection, Śi.2.17.

-7 A realm, sovereignty; स्वस्थं स्वचक्रं परचक्रमुक्तम् Bu. Ch.2.15; cf. चक्रं सैन्यथाङ्गयोः । राष्ट्रे दम्भान्तरे... । Medinī.

-8 A province, district, a group of villages.

-9 A form of military array in a circle.

-1 A circle or depression of the body.

-11 A cycle, cycle of years.

-12 The horizon; यावदावर्तते चक्रं तावती मे वसुन्धरा Rām.2.1.36.

-13 An army, a host.

-14 Section of a book.

-15 A whirlpool.

-16 The winding of a river.

-17 An astronomical circle; राशि˚ the zodiac.

-18 Circular flight (of birds &c.).

-19 A particular constellation in the form of a hexagon.

-2 Range, department in general.

-21 The convolutions or spiral marks of the शालिग्राम.

-22 A crooked or fraudulent con- trivance.

-क्रः 1 The ruddy goose (also called चक्रवाक); पद्मोल्लासविधायिनि सत्पथदीप्तिकृति चक्रभव्यकरे Viś. Guṇā.274.

-2 A multitude, troop, group.

-Comp. -अङ्गः 1 a gander having a curved neck.

-2 a carriage. +

-3 the ruddy goose (चक्रवाक); चक्राङ्गान् स च नित्यं वै सर्वतो वनगोच- रान् Mb.12.268.36. (

-ङ्गी) a goose. (

-ङ्गम्) a parasol.

-अटः 1 a juggler, snake-catcher.

-2 a rogue, knave, cheat.

-3 a particular coin, a dināra.

-अधिवासिन् m. the orange tree.

-अरः, (-रम्) the spoke of a wheel; चक्रारपङ्क्तिरिव गच्छति भाग्यपङ्क्तिः । Svapna.1.4.

-अश्मन् n. a machine to hurl stones at a distance; अयःकणपचक्राश्म- भुशुण्ड्युद्यतबाहवः Mb.1.227.25.

-आकार, -आकृति a. circular, round.

-आयुधः an epithet of Viṣṇu.

-आवर्तः whirling or rotatory motion.

-आह्वः, -आह्वयः the ruddy goose;

-ईश्वरः 1 'lord of the discus', N. of Viṣṇu.

-2 the officer in charge of a district.

-ईश्वरी N. of the Jaina goddess of learning.

-उपजीविन् m. an oil-man.

-कारकम् 1 a nail.

-2 a kind of perfume.

-गजः the plant Cassia Tora.

-गण्डुः a round pillow.

-गतिः f. rotation, revolution.

-गुच्छः the Aśoka tree.

-ग्रहणम्, -णी f. a rampart, an en- trenchment.

-चक्रम् A flock of चक्रवाक birds; अस्ताद्रिपद्मा- करचक्रचक्रे तत्कालविज्ञातपतङ्गपाते । सद्यो दिदीपे विरहानलः...... । Rām. Ch.6.19.

-चर a. moving in a circle; (

-रः) a juggler.

-चारिन् m. a chariot.

-चूडामणिः a round jewel in a coronet or diadem.

-जीवकः, -जीविन् m. a potter.

-तीर्थम् N. of a holy place.

-तुण्डः a kind of fish; रोहितांश्चक्रतुण्डांश्च नलमीनांश्च राघव Rām.3.73.14.

-दंष्ट्रः a hog.

-घनः a thunder cloud.

-धर a.

1 bearing or having a wheel.

-2 carrying a discus.

-3 driving in a carriage.

(-रः) 1 an epithet of Viṣṇu; चक्रघरप्रभावः R. 16.55.

-2 a sovereign, governor or ruler of a province; वृद्धानां भारतप्तानां स्त्रीणां चक्रधरस्य च Mb.13.162.38.

-3 a village tumbler or juggler.

-4 a snake; भवेच्चक्रधरो विष्णौ भुजङ्गे ग्रामजालिनि Viśvalochana.

-धारा the periphery of a wheel.

-नदी the Gaṇḍakī river.

-नाभिः the nave of a wheel.

-नामन् m.

1 the ruddy goose (चक्रवाक).

-2 a pyritic ore of iron.

-नायकः 1 the leader of a troop.

-2 a kind of perfume.

-नेमिः f. the periphery or cir- cumference of a wheel; नीचैर्गच्छत्युपरि च दशा चक्रनेमिक्रमेण Me.19.

-पाणिः an epithet of Viṣṇu; Bg.11.49.

-पादः, -पादकः 1 a carriage.

-2 an elephant.

-पालः 1 the governor of a province.

-2 an officer in charge of a division of an army.

-3 horizon.

-4 a circle.

-5 one who carries a discus.

-फलम् a kind of discus.

-बन्धुः, -बान्धवः the sun.

-बालः, -डः, -वालः, -लम्, -डम् 1 a ring, circle.

-2 a collection, group, multitude, mass; कैरव- चक्रवालम् Bh.2.74; प्रकटयसि कुमुच्चैरर्चिषां चक्रवालं Rati.4.16; Mv.6.4; Mu.3.21.; K.126,178.

-3 horizon.

(-लः) 1 a mythical range of mountains supposed to encircle the orb of the earth like a wall and to be the limit of light and darkness.

-2 the ruddy goose.

-बालधिः a dog.

-भृत् m.

1 one who holds a discus.

-2 N. of Viṣṇu.

-भेदिनी night.

-भ्रमः, -भ्रमिः f. a lathe or grind- stone; आरोप्य चक्रभ्रमिमुष्णतेजास्त्वष्ट्रेव यत्नोल्लिखितो विभाति R.6. 32; चक्रभ्रमीवद्धृतशरीरः Sāṅ. K.67.

-भ्रान्तिः f. revolution of wheels; V.1.5.

-मण्डलिन् m. a species of cobra.

-मुखः a hog.

-मुषलः a battle carried on with the dis- cus and club.

-यानम् a wheel-carriage.

-रदः a hog.

-वर्तिन् m.

1 an emperor, universal monarch, sovereign of the world, a ruler whose dominions extend as far as the ocean (आसमुद्रक्षितीश Ak.); पुत्रमेवंगुणोपेतं चक्रवर्तिनमाप्नुहि Ś.1.12; तव तन्वि कुचावेतौ नियतं चक्रवर्तिनौ । आसमुद्रक्षितीशो$पि भवान् यत्र करप्रदः ॥ Udb. (where there is a pun on the word चक्रवर्तिन्, the other meaning being 'resembling in shape the ruddy goose', 'round');

-2 (hence) head, foremost; आपद्गतः किल महाशयचक्रवर्ती विस्तारयत्यकृतपूर्वमुदार- भावम् Bv.1.7; कवयस्तर्कयाञ्चक्रुरित्थं ते चक्रवर्तिनः Parṇal.5.38.

-3 a kind of horse having one or three curls on the shoulder; स्कन्धपार्श्वे यदावर्त एको वा यदि वा त्रयः । चक्रवर्ती स विज्ञेयो वाजी भूपालमन्दिरे ॥ Śālihotra of Bhoj.

-वर्मन् m. N. of a king of Kashmir; चक्रवर्माभिधं राज्ये क्षीणपुण्यो व्यपद्यत Rāj. T.5.287.

-वाकः 1 (

-की f.) the ruddy goose; दूरी- भूते मयि सहचरे चक्रवाकीमिवैकाम् Me.83. ˚बन्धुः the sun.

-2 a kind of horse, having white feet and white eyes; श्वेताभः श्वेतपादश्च तथा स्यात् श्वेतलोचनः । चक्रवाकः स विज्ञेयो राजार्हो वाजि सत्तमः ॥ Śālihotra of Bhoj.

-वाटः 1 a limit, boundary.

-2 a lamp-stand.

-3 engaging in an action.

-वातः a whirl- wind, hurricane; चक्रवातस्वरूपेण जहारासीनमर्भकम् Bhāg.1. 7.2.

-वृद्धिः f.

1. interest upon interest, compound interest; Ms.8.153,156.

-2 wages for transporting goods in a carriage.

-व्यूहः a circular array of troops.

-संज्ञम् tin. (

-ज्ञः) the ruddy goose.

-साह्वयः the ruddy goose.

-हस्तः an epithet of Viṣṇu.

बाल a.

1 Young, infantine, not full-grown or deve- loped (of persons or things); बालेन स्थविरेण वा Ms. 8.7; बालाशोकमुपोढरागसुभगं भेदोन्मुखं तिष्ठति V.2.7; so बालमन्दारवृक्षः Me.77; R.2.45;13.24.

-2 Newly risen, young (as the sun or its rays); बालार्कप्रतिमे- वाप्सु वीचिभिन्ना पतिष्यतः R.12.1.

-3 New, waxing (as the moon); पुपोष वृद्धिं हरिदश्वदीधितेरनुप्रवेशादिव बाल- चन्द्रमाः R.3.22; Ku.3.29.

-4 Puerile.

-5 Ignorant, unwise; अनर्थकुशला ह्येते बालाः पण्डितमानिनः Rām.2.1.38.

-6 Pure (as an animal fit for sacrifice).

-लः 1 A child, an infant; बालादपि सुभाषितम् (ग्राह्यम्); Ms.2.239.

-2 A boy, youth, young person.

-3 A minor (under 16 years of age); बाल आषोडशाद्वर्षात् Nārada.

-4 A colt, foal.

-5 A fool, simpleton; नीरसायां रसं बालो बालिकायां विकल्पयेत् Pt.4.91.

-6 (a) A tail. (b) An elephant's or a horse's tail.

-7 Hair; तं केशपाशं प्रसमीक्ष्य कुर्युर्बालप्रियत्वं शिथिलं चमर्यः Ku.1.48.

-8 An elephant five years old; 'पञ्चवर्षो गजो बालः पोतस्तु दशवार्षिकः' Vaijayantī. According to Mātaṅga L. (5.2.) however it means an elephant in the first year.

-9 A kind of perfume.

-1 The cocoa-nut.

-Comp. -अग्रम् 1 the point of a hair.

-2 A dove-cot; प्रासादबालाग्रकपोतपालिकायामुपविष्टः शृणोमि Mk.1.51/ 52.

-अध्यापकः a tutor of youths or children.

-अपत्यम् youthful progeny.

-अभ्यासः study during childhood, early application (to study).

-अरुण a. red like early dawn. (

-णः) early dawn; morning sun.

-अर्कः the newly-risen sun; R.12.1.

-अवबोधः, -नम् instruc- tion of the young; Pt.1.

-अवस्थ a. juvenile, young; भुवमधिपतिर्बालाबस्थो$प्यलं परिरक्षितुम् V.5.18.

-अवस्था child- hood.

-आतपः morning sunshine.

-आमयः a child's disease.

-इन्दुः the new or waxing moon; बालेन्दुवक्राप्य- विकाशभावाद् बभुः पलाशान्यतिलोहितानि Ku.3.29.

-इष्टः the jujube tree.

-उपचारः, -चरणम् (medical) treatment of children.

-उपवीतम् 1 a piece of cloth used to cover the privities.

-2 The sacrificial cord.

-कदली a young plantain tree.

-काण्डम् the first book of the Rāmāyaṇa.

-कुन्दः, -दम् a kind of young jasmine. (

-दम्) a young jasmine blossom; अलके बालकुन्दानुविद्धम् Me.67.

-कृमिः a louse.

-कृष्णः Kṛiṣṇa as a boy.

-केलिः, -ली f. child's play or amusement.

-क्रीडनम् a child's play or toy.

-क्रीडनकम् a child's toy.

-कः 1 a ball.

-2 an epithet of Śiva.

-क्रीडा a child's play, childish or juvenile sport.

-खिल्यः a class of divine personages of the size of a thumb and produced from the creator's body and said to precede the sun's chariot (their number is said to be sixty thousand); cf. R.15.1; क्रतोश्च सन्ततिर्भार्या बालखिल्यानसूयत । षष्टिर्यानि सहस्राणि ऋषिणामूर्ध्व- रेतसाम् ॥ Mārk. P.

-गर्भिणी a cow with calf for the first time.

-गोपालः 'the youthful cowherd', an epithet of Kṛiṣṇa, as the boycowherd.

-ग्रहः any demon (or planetary influence) teasing or injuring children; बालग्रहस्तत्र विचिन्वती शिशून् Bhāg.1.6.7.

-घ्नः a child- slayer, infanticide; Ms.11.19.

-चन्द्रः -चन्द्रमस् m.

1 the young or waxing moon; इह जगति महोत्सवस्य हेतुर्नयनवतामुदियाय बालचन्द्रः Māl.2.1.

-2 a cavity of a particular shape; Mk.3.13.

-चरितम् 1 juvenile sports.

-2 early life or actions; U.6.

-चर्यः N. of Kārtikeya. (

-र्या) the bahaviour of a child.

-चुम्बालः a fish; Nigh. Ratn.

-चतः a young mango-tree; धत्तेचक्षुर्मुकुलिनि रणत्कोकिले बालचूते Māl.3.12.

-ज a. produced from hair.

-जातीय a. childish, foolish, simple.

-तनयः the Kha- dira tree.

-तन्त्रम् midwifery.

-तृणम् young grass.

-दलकः the Khadira.

-धनम् the property of a minor; Ms.8.149.

-धिः (also बालधिः) a hairy tail; तुरंगमैरा- यतकीर्णवालधिः Śi.12.73; Ki.12.47.

-नेत्र a. guided or steered by a fool.

-पत्रः, -पत्रकः the Khadira tree.

-पाश्या 1 an ornament worn in the hair when parted.

-2 a string of pearls binding or intertwining the braid of hair.

-पुष्टिका, -पुष्टी, -पुष्पी a kind of jasmine.

-बोधः 1 instructing the young.

-2 any work adapted to the capacities of the young or inexperienced.

-भद्रकः a kind of poison.

-भारः a large bushy tail; बाधेतोल्का- क्षपितचमरीबालभारो दवाग्निः Me.55.

-भावः 1 child-hood, infancy.

-2 a hairy growth; एतद्भ्रुवौ जन्म तदाप युग्मं लीलाचलत्वोचितबालभावम् N.7.26.

-3 inattention; Ms. 8.118. (Kull.)

-4 children (collectively).

-5 recent rise (of a planet).

-भृत्यः a servant from childhood.

-भैषज्यम् a kind of collyrium.

-भोज्यः pease.

-मनो- रमा N. of several grammars.

-मरणम् (with Jainas) a fool's manner of dying (12 in number).

-मित्रः a friend from boyhood.

-मृगः a fawn.

-मूलम् a young radish.

-मूषिका a small mouse.

-मृणालः a tender filament or fibre (of lotus); व्यालं बालमृणालतन्तुभिरसौ रोद्धुं समुज्<?>म्भते Bh.2.6.

-यज्ञोपवीतकम् the sacred thread worn across the breast.

-राजम् lapis lazuli.

-रोगः a child's disease; अथ बालरोगाणां निदानानि लक्षणानि चाह । धात्र्यास्तु गुरुभिर्भोज्यैर्विषमैर्दोषलैस्तथा...... Bhāva. P.

-लता a young creeper; अवाकिरन् बाललताः प्रसूनैः R.2.1.

-लीला child's play, juvenile pastime.

-वत्सः 1 a young calf.

-2 a pigeon.

-वायजम् lapis lazuli.

-वासस् n. a woollen garment.

-वाह्यः a young or wild goat.

-विधवा a child-widow.

-वैधव्यम् child-widowhood.

-व्यजनम् a chowrie or fly-flapper (usually made of the tail of the yāk or Bos Grunniens and used as one of the royal insignia); यस्यार्थयुक्तं गिरिराजशब्दं कुर्वन्ति बाल- व्यजनैश्चमर्यः Ku.1.13; R.9.66;14.11;16.33,57.

-व्रतः an epithet of a Buddha saint Mañjughoṣa.

-सखि m. a friend from childhood.

-संध्या early twilight.

-सात्म्यम् milk.

-सुहृद् m. a friend of one's youth.

-सूर्यः, -सूर्यकः lapis lazuli.

-स्थानम् 1 childhood.

-2 youth.

-3 inexperience.

-हत्या infanticide.

-हस्तः a hairy tail.

मन्दारः [मन्द्-आरक्]

1 The coral tree, one of the five trees in Indra's paradise; हस्तप्राप्यस्तबकनमितो बालमन्दार- वृक्षः Me.77,69; V.4.35; वृन्दारकारिविजये सुरलोकलब्ध- मन्दारमाल्यमधुवासितवासभूमिः Rām. Ch.

-2 The plant called Arka, Calotropis Gigantea.

-3 The Dhattūra plant.

-4 Heaven.

-5 An elephant.

-रम् A flower of the coral tree; विनिद्रमन्दाररजोरुणाङ्गुली Ku.5.8; R.6.23.

-Comp. -माला a garland of Mandāra flowers; मन्दार- माला हरिणा पिनद्धा Ś.7.2.

-षष्ठी and

-सप्तमी the sixth and seventh days in the bright half of Māgha.

मूलम् [मूल्-क]

1 A root (fig also); तरुमूलानि गृहीभवन्ति तेषाम् Ś.7.2; or शिखिनो धौतमूलाः 1.15; मूलं बन्ध् to take or strike root; बद्धमूलस्य मूलं हि महद्वैरतरोः स्त्रियः Śi.2.38.

-2 The root, lowest edge or extremity of anything; कस्याश्चिदासीद्रशना तदानीमङ्गुष्ठमूलार्पितसूत्रशेषा R.7.1; so प्राचीमूले Me.91.

-3 The lower part or end, base, the end of anything by which it is joined to something else; बाह्वोर्मूलम् Śi.7.32; so पादमूलम्, कर्णमूलम्, ऊरुमूलम् &c.

-4 Beginning, commencement; आमूलाच्छ्रोतुमिच्छामि Ś.1.

-5 Basis, foundation, source, origin, cause; सर्वे गार्हस्थ्यमूलकाः Mb.; रक्षोगृहे स्थितिर्मूलम् U.1.6; इति केना- प्युक्तं तत्र मूलं मृग्यम् 'the source or authority should be found out'; पुष्पं पुष्पं विचिन्वीत मूलच्छेदं न कारयेत् Mb.5.34. 18; समूलघातमघ्नन्तः परान्नोद्यन्ति मानवाः Śi.2.33.

-6 The foot or bottom of anything; पर्वतमूलम्, गिरिमूलम् &c.

-7 The text, or original passage (as distinguished from the commentary or gloss).

-8 Vicinity, neighbourhood; सा कन्दुकेनारमतास्य मूले विभज्यमाना फलिता लतेव Mb.3.112.16.

-9 Capital, principal, stock; मूलं भागो व्याजी परिघः क्लृप्तं रूपिकमत्ययश्चायमुखम् Kau. A.2.6.24.

-1 A hereditary servant.

-11 A square root.

-12 A king's own terri- tory; स गुप्तमूलमत्यन्तम् R.4.26; Ms.7.184.

-13 A vendor who is not the true owner; Ms.8.22 (अस्वामिविक्रेता Kull.).

-14 The nineteenth lunar man- sion containing 11 stars.

-15 A thicket, copse.

-6 The root of long pepper.

-17 A particular position of the fingers.

-18 A chief or capital city.

-19 An aboriginal inhabitant.

-2 A bower, an arbour (निकुञ्ज).

-21 N. of several roots पिप्पली, पुष्कर, शूरण &c.

-22 A tail; मूलो मूलवता स्पृष्टो धूप्यते धूमकेतुना Rām.6.4.51. (In comp. मूल may be translated by 'first, prime, original, chief, principal' e. g. मूलकारणम् 'prime cause', &c. &c.)

-Comp. -आधारम् 1 the navel.

-2 a mystical circle above the organs of generation; मूलाधारे त्रिकोणाख्ये इच्छाज्ञानक्रियात्मके.

-आभम् a radish.

-आयतनम् the original abode.

-आशिन् a. living upon roots.

-आह्वम् a radish.

-उच्छेदः utter destruction, total eradication.

-कर्मन् n. magic; Ms.9.29.

-कारः the author of an original work.

-कारणम् the original or prime cause; क्रियाणां खलु धर्म्याणां सत्पत्न्यो मूलकारणम् Ku.6.13.

-कारिका a furnace, an oven.

-कृच्छ्रः -च्छ्रम् a kind of penance, living only upon roots; मूलकृच्छ्रः स्मृतो मूलैः.

-केशरः a citron.

-खानकः one who lives upon root-digging (मूलोत्पाटनजीवी); Ms.8.26.

-गुणः the co-efficient of a root.

-ग्रन्थः 1 an original text.

-2 the very words uttered by Śākya- muni.

-घातिन् a. destroying completely; (नहि...कर्मसु) मूलघातिषु सज्जन्ते बुद्धिमन्तो भवद्विधाः Rām.5.51.18; see मूलहर.

-छिन्न a. nipped in the bud; सा$द्य मूलच्छिन्ना Dk. 2.2.

-छेदः uprooting.

-ज a.

1 radical.

-2 growing at the roots of trees (as an ant-hill).

-3 born under the constellation Mūla. (

-जः) plant growing from a root. (

-जम्) green ginger.

-त्रिकोणम् the third astrological house.

-देवः an epithet of Kaṁsa.

-द्रव्यम्, धनम् principal, stock, capital.

-धातुः lymph.

-निकृन्तन a. destroying root and branch.

-पुरुषः 'the stock-man', the male representative of a family.

-प्रकृतिः f. the Prakṛiti or Pradhāna of the Sāṅkhyas (q. v.); मूल- प्रकृतिरविकृतिः Sāṅ. K.3. (-pl.) the four principal sovereigns to be considered at the time of war विजि- गीषु, अरि, मध्यम, and उदासीन); see Ms.7.155.

-प्रतीकारः protection of wives and wealth (धनदाररक्षा); कृत्वा मूल- प्रतीकारम् Mb.5.151.61.

-फलदः the bread-fruit tree.

-बन्धः a particular position of the fingers.

-बर्हणम् the act of uprooting, extermination.

-बलम् the principal or hereditary force; विन्ध्याटवीमध्ये$वरोधान् मूलबलरक्षितान् निवेशयामासुः Dk.1.1. [Kāmandaka enumerates six divisions of the army and declares that मौल (heredi- tary) is the best of them (Kām.13.2-3.)]

-भद्रः an epithet of Kaṁsa.

-भृत्यः an old or hereditary servant.

-मन्त्रः 1 a principal or primary text (such as आगम); जुहुयान्मूलमन्त्रेण पुंसूक्तेनाथवा बुधः A. Rām.4.4.31.

-2 a spell.

-राशिः a cardinal number.

-वचनम् an original text.

-वापः 1 one who plants roots.

-2 A field where crops are grown by sowing roots; पुष्पफलवाटषण्ड- केदारमूलवापास्सेतुः Kau. A.2.6.24.

-वित्तम् capital stock.

-विद्या the twelve-worded (द्वादशाक्षरी) spell:-- ओं नमो भगवते वासुदेवायः; जुहुयान्मूलविद्यया Bhāg.8.16.4.

-विभुजः a chariot.

-व्यसनवृत्तिः the hereditary occupa- tion of executing criminals; चण्डालेन तु सोपाको मूलव्यसन- वृत्तिमान् Ms.1.38.

-व्रतिन् a. living exclusively on roots.

-शकुनः (in augury) the first bird.

-शाकटः, -शाकिनम् a field planted with edible roots.

-संघः a society, sect.

-साधनम् a chief instrument, principal expedient.

-स्थानम् 1 base, foundation.

-2 the Supreme Spirit.

-3 wind, air.

-4 Mooltan. (

-नी) N. of Gaurī.

-स्थायिन् m. an epithet of Śiva.

-स्रोतस् n. the prin- cipal current or fountain-head of a river.

-हर a. up- rooting completely; सो$यं मूलहरो$नर्थः Rām.6.46.15.

-हरः a prodigal son; मूलहरतादात्विककदर्यांश्च प्रतिषेधयेत् Kau. A.2.9.27.

शून्य a. [शूनायै प्राणिवधाय हितं रहस्यस्थानत्वात् यत् Tv.]

1 Empty, void.

-2 Vacant (applied also to the heart, glances &c.), absent, listless; गमनमलसं शून्या दृष्टिः Māl. 1.17; see शून्यहृदय below.

-3 Non-existent.

-4 Lonely, desolate, secluded, deserted; शून्येषु शूरा न के K. P.7; Bk.6.9; शून्यं मन्ये जगदविरतज्वालमन्तर्ज्वलामि U.3. 38; M¯l.9.2.

-5 Dejected, downcast, dispirited; शून्या जगाम भवनाभमुखी कथंचित् Ku.3.75; Ki.17.39.

-6 Utterly devoid or deprived of, without, wanting in (with instr. or in comp.); अङ्गुलीयकशून्या मे अङ्गुलिः Ś. 5; दया˚, ज्ञान˚, &c.

-7 Indifferent.

-8 Guileless.

-9 Nonsensical, unmeaning; मुहुरविशदवर्णां निद्रया शून्यशून्याम् Śi.11.4.

-1 Bare, naked.

-न्यम् 1 A vacuum, void, blank.

-2 The sky, space, atmosphere.

-3 A cipher, dot.

-4 Non-entity, (absolute) non-existence; दूषण- शून्यबिन्दवः N.1.21.

-5 N. of Brahman.

-6 An ear- ring; शून्यकर्णः Amaru.

-Comp. -अशून्यम् emancipation of the spirit even during a person's life (जीवन्मुक्ति).

-पदवी the passage of the soul (ब्रह्मरन्ध्र).

-पालः a substitute; त्वां हि मत्स्यो महीपालः शून्यपालमिहाकरोत् Mb.4. 35.11 (com. राज्ञो$सन्निधाने पालकम्).

-मध्यः a hollow reed.

-मनस्, -मनस्क a. absent-minded, listless.

-मुख, -वदन a. with a blank face, with a downcast coun- tenance.

-वादः the doctrine of the non-existence of anything, the doctrine of a Buddhist sect.

-वादिन् m.

1 an atheist.

-2 a Buddhist.

-व्यापार a. unoccupied.

-हृदय a.

1 absent-minded; V.2; कस्मिन्नपि पूजार्हे$पराद्धा शून्यहृदया शकुन्तला Ś.4.

-2 open-hearted, unsuspecting.

शोधित p. p. [शुध्-णिच्-क्त]

1 Purified, cleansed.

-2 Refined.

-3 Filtered.

-4 Corrected, rectified.

-5 Paid off, discharged.

-6 Requited, retaliated.

-7 Ac- quitted, absolved, exculpated; अथ मूलमनाहार्यं प्रकाशक्रय- शोधितः Ms.8.22.