गोपवन

n. N. of a mountain;

n. a grove situated outside (a town, puryāḥ) BhP.

m. a vernal breeze Gīt.

mf (ā)n. windless VarBṛS.

etc. seeﾠ sam- pū

पू 1, 4 Ā., 9 U. (पवते, पूयते, पुनाति, पुनीते, पूत; caus. पावयति; desid. पुपूषति, पिपविषते)

1 To make pure, cleanse, purify (lit. and fig.); अवश्यपाव्यं पवसे Bk.6.64; 3.18; पुण्याश्रमदर्शनेन तावदात्मानं पुनीमहे Ś.1; Ms.1.15;2. 62; Y.1.58; R.1.53; पवनः पवतामस्मि Bg.1.31.

-2 To refine.

-3 To clean from chaff, winnow; पूत्वा तृण- मिषीकां वा ते लभन्ते न किञ्चन Mb.12.237.4.

-4 To expiate, atone for; दुर्मित्रासो हि क्षितयः पवन्ते Rv.7.28.4.

-5 To discern, discriminate.

-6 To think out, devise, invent.

-7 To become clear or pure (Ātm.).

पू a. (At the end of comp.) Purifying, cleansing, refining; as in खलपू &c.

अतिपातिन् a.

1 Acute, running a rapid course.

-2 Surpassing in speed, swifter than (in comp.); ततार विद्याः पवनातिपातिभिर्दिशो हरिद्भिर्हरिताभिवेश्वरः R.3.3. अतिपाति कार्यमिदम् । पञ्चरात्रम् 2.

अध्यर्ध a. [अधिकमर्धं यस्य] Having an additional half; अध्यर्धयोजनं गत्वा सरय्वा दक्षिणे तटे Rām.1.22.11; Bṛ. Up.3.9.1. एकाधिकं हरेज्जयेष्ठः पुत्रो$ध्यर्धं ततो$नुजः Ms.9.117; शतमध्यर्धमायता Mb., i. e. 15; ˚योजनशतात् Pt. 2.18. (in comp. with a following noun) Amounting to or worth one and a half; ˚कंस amounting to one and a half Kaṁsa; so ˚काकिणीक, कार्षापण-णिक, ˚खारीक, ˚पण्य, ˚पाद्य, ˚प्रतिक, ˚भाष्य, ˚विंशतिकीन, ˚शत-त्य, ˚श-शा-तमान, ˚शाण, ˚शाण्य, ˚शूर्प, ˚सहस्र, ˚सौवर्ण &c. (P.V.1.28-35.).

-र्धः Wind (यदस्मिन् इदं सर्वं अध्यार्ध्नोत् अधिकमवर्धयत् तेन अध्यर्धः पवनः इति स्थितम् Bṛ. Up.).

अनवन a. [न. ब.] Affording no help or protection. अनवनी नवनीपवनावलिः Śi.6.37.

अनुप्रासः [अनुगतः रसाद्यनुगुणं प्रकृष्टमासं वर्णन्यासं समवर्ण- रचनां समवर्णोच्चारणं वा] Alliteration, repetition of similar letters, syllables or sounds; वर्णसाम्यमनुप्रासः K. P.9; (स्वरवैसादृश्ये$पि व्यञ्जनसदृशत्वं वर्णसाम्यं ससाद्यानुगतः प्रकृष्टो न्यासः; अनुप्रासः शब्दसाम्यं वैषम्ये$पि स्वरस्य यत् S. D.633.) अनुप्रास is of 5 kinds; (a) छेक˚ or single alliteration; बकुलगन्धा- नन्धीकुर्वन्, कावेरीवारिपावनः पवनः, मूर्ध्नामुद्वृत्तकृत्ताविरलगरल &c. K. P.7. (b) वृत्ति˚ or harmonious. उदा°ree उन्मीलन्मधुगन्ध- लुब्धमधुपव्याधूतचूताङ्कुरक्रीडत्कोकिलकाकलीकलकलैरुद्गीर्णकर्णज्वराः । नीयन्ते पथिकैः कथंकथमपि ध्यानावधानक्षणप्राप्तप्राणसमासमागमरसोल्ला- सैरमी वासराः ॥ (c) श्रुति˚ or melodious. उदा˚ दृशा दग्धं मनसिजं जीवयन्ति दृशैव याः । विरूपाक्षस्य जयिनीस्ताः स्तुमो वामलोचनाः ॥ (d) अन्त्य˚ or final; as मन्दं हसन्तः पुलकं वहन्तः. (e) लाट˚; स्मेरराजीवनयने नयने किं निमीलिते । पश्य निर्जीतकन्दर्पे कन्दर्पवशगं प्रियम् ॥ For definitions and examples see S. D. 633-38 and K. P.9th Ullāsa.

अनुवृत्तिः f.

1 Assenting to, approval; तवानुवृत्तिं न च कर्तुमुत्सहे Ku.5.65.

-2 Obedience, conformity, following, continuance in (opp. व्यावृत्ति); taking up; continuity; ज्येष्ठानुवृत्तिजटिलम् R.13.78 by following the example of; अनुवृत्त्या प्रमार्ष्टुमागतः Dk.1 service; cf. also वाचानुवृत्तिः खलु अतिथिसत्कारः Pratimā 5. ततान वह्निः पवनानुवृत्त्या Ki.16.52 in consequence of.

-3 Acting according or suitably to, compliance, acquiescence; gratifying, pleasing; कान्ता˚ - चातुर्यमपि शिक्षितं वत्सेन U.3; Māl.9; Śi.9.58; K.265; M.2.9; राज्यं हि नाम राजधर्म˚ परस्य नृपतेर्महदप्रीतिस्थानम् Mu.3 who conforms to or is true to the duties of kings; (previous) compliant or obedient spirit, previous course of conduct; U.7.5.

-4 Rememberance आसेदुषां गोत्रभिदो$- नुवृत्त्या Ki.18.18.

-5 (Gram.) Being supplied or repeated in a following rule; continued influence of a preceding on a following rule.

-6 Imitating, resembling &c.

-7 Repetition; वर्णानामनुवृत्तिरनुप्रासः.

अनुसारक सारिन् a. Following, pursuing, going after, attendant on; तामभ्यगच्छद्रुदितानुसारी R.14.7; मृगानुसारिणं पिनाकिनम् Ś.1.6; परिमलः पवनानुसारी Dk.91; कृपणानुसारि च धनम् Pt.1.278 going after, falling to the lot of.

-2 According or conformable to, following; यथाशास्त्र˚ Ms.7.31.

-3 Seeking, looking out for, investigating, scrutinizing; नित्यं छिद्रानुसार्यरेः Ms.7.12.

अपानः Breathing out, respiration (opp. प्राण); प्राणापानौ समौ कृत्वा नासाभ्यन्तरचारिणौ Bg.5.27; one of the five life-winds in the body which goes downwards and out at the anus (अपनयनान्मूत्रपुरीषादेरपानो$धोवृत्तिर्वायुर्ना- मिस्थानः) मूत्रशुक्रवहो वायुरपान इति कीर्त्यते.

-नः, -नम् The anus (आधारे घञ्).

-Comp. -दा giving Apāna. Vāj. 17.15.

-द्वारम् the anus.

-पवनः, -वायुः 1 the life-wind called अपान.

-2 ventris crepitus.

-भृत् f. a sort of brick (cherishing the life-wind अपान).

अवन a. [अव्-ल्युट्] Protecting, defending; अनवनी नवनीपवनावलिः Śi.6.37.

-नम् Protection &c.

अवधू 5 U.

1 To shake, move, wave, cause to tremble; रेणुः पवनावधूतः R.7.43; लीलावधूतैः चामरैः Me. 37; Rs.6.15; Ki.6.3; Śi.13.36.

-2 To shake off or out, shake, toss (lit. and fig.), remove (fig. also); overcome, get the better of; राजसत्वमवधूय मातृकम् R.11. 9; सुरवधूरवधूतभयाः शरैः 9.19 removing the fears of; अवधूय तद्वयथाम् 3.61; व्रजन्ति शत्रूनवधूय निःस्पृहाः शमेन सिद्धिं मुनयो न भूभृतः Ki.1.42; रुषावधूय रक्षांसि Rām.

-3 To discard, spurn, reject or treat with contempt, dis- regard; चण्डी मामवधूय पादपतितम् V.4.67; Ku.3.8; अवधूत- प्रणिपाताः V.3.5; अवधूतदुहितृप्रार्थनस्य Dk.13. -Caus. (-धूनयति) To shake.

अवलपः 1 Pride, haughtiness; प्रियसंगमेष्वनवलेपमदः Śi. 9.51 (where अ˚ also means ointment); व्यक्तमानावलेपाः Mu.3.22; R.5.53; हस्त˚ Me.14.

-2 Violence, attack, assault, insult, outrage; किं भवतीनामसुरावलेपेनापराद्धम् V.1; असुर˚ ibid.; ददृशे पवनावलेपजं सृजती बाष्पमिवाञ्जनाविलम् R.8.35.

-3 Smearing, anointing.

-4 Ornament (भूषा)

-5 Union, association (सङग); cf. अवलेपस्तु गर्वे स्याल्लेपने दूषणे$पि च Nm.

अविरल a.

1 Thick, dense; ˚वारिधारा U.6 sharp- driving shower; ˚अश्रुबिन्दुः; not thin, many; सादर- मभिमुखदत्ताविरलपदः K.95.

-2 Contiguous, close.

-3 Coarse, gross, substantial.

-4 Uninterrupted, conti- nuous.

-5 Huge, big, bulky; अविरलवपुषः सुरेन्द्रगोपः Ki. 1.27.

-लम् ind.

1 Closely; अविरलमालिङ्गितुं पवनः Ś.3. 6.

-2 Uninterruptedly, incessantly, constantly; U.3. 24.

-Comp. -धारासारः an incessant down-pour of heavy rain. cf. अविरलमदधाराधौतकुम्भः शरण्यः (गजवक्त्रः).

अशन [अश्-ल्युट्] a. Reaching, reaching across.

-नः N. of a tree = असन q. v. (Mar. आसणा).

-नम् 1 Per- vasion, penetration.

-2 The act of eating, feeding.

-3 Tasting, enjoying.

-4 Food; अशनं धात्रा मरुकल्पितं व्यालानाम् Bh.3.1; मांसाशनं च नाश्नीयुः Ms.5.73; यज्ञशिष्ट˚ 3.118; फलमूलाशनैः 5.54; oft. at the end of adjective comp. in the sense of 'eating', 'one whose food is' &c.; फलमूलाशन, हुताशन, पवनाशन &c.

-Comp. -कृत् a. Ved. preparing food; यदशनकृतं ह्वयन्ति हविष्कृतमेव तद्ध्वयन्ति Av. 9.6.13.

-पतिः lord of food.

-पर्णी a kind of tree. (Mar. गोकर्णी ?)

आघातः See under आहन्.

आघातः [आ-हन्-घञ्]

1 Striking, striking against; अभ्यस्यन्ति तटाघातम् Ku.2.5; U.5.9.

-2 A blow, stroke; तीव्राघातप्रतिहततरुस्कन्धलग्नैकदन्तः Ś.1.32; कठिन- कुचतट˚ Amaru.55; पवन˚, पाद˚ &c.

-3 A wound.

-4 Killing; प्राणाघातान्निवृत्तिः Bh.2.26; Y.3.275.

-5 One who beats or strikes.

-6 A misfortune, distress.

-7 Retention of urine (मूत्राघात).

-8 A slaughter-house; आघातं नीयमानस्य वध्यस्येव पदे पदे H.4.67.

आघूर्ण 1 A., 6 P.

1 To roll, stagger, whirl, toss about; आघूर्णतीवानिलैः (अम्बरम्) Mk.5.27; पवनाघूर्णितपादप Hariv., Bk.14.77.

-2 To swim, roll (as eyes); पुष्पासवाघूर्णितनेत्रशोभि Ku.3.38.