गोपवन

आचारः [आचार-भावे घञ्]

1 Conduct, behaviour, manner of action or of conducting oneself; सदाचारः good conduct; नीच˚ &c.; लोकाचारविवर्जिताः Pt.5.4 ignorant of the ways of the world.

-2 Good conduct or behaviour; न शौचं नापि चाचारो न सत्यं तेषु विद्यते Bg. 16.7; Ms.1.19,5.4,3.165.

-3 A custom, usage, practice; तस्मिन्देशे य आचारः पारंपर्यक्रमागतः Ms.2.18; Y. 1.343.

-4 An established usage, fixed rule of conduct in life, customary law, institute or precept (opp. व्यवहार in law); आचार्य आचाराणाम् K.56; Ms.1.19; oft. as the first member of comp. in the sense of 'cus- tomary', 'usual', 'as is the custom', 'according to form', 'as a formality'; ˚पुष्पग्रहणार्थम् M.4; see ˚धूम, ˚लाज below; परिकर्मन् Ś.2.

-5 (a) Any customary observance or duty; ˚प्रयतः V.3.2; गृहाचारव्यपदेशेन U.3. (b) A form, forma- lity; आचार इत्यवहितेन मया गृहीता Ś.5.3; Mv.3.26. (c) The customary salutation or bow, usual formality; आचारं प्रतिपद्यस्व Ś.4; V.2; अविषयस्तावदाचारस्य Mv.2.

-6 Diet.

-7 A rule (of conduct).

-Comp. -अङ्गम् title of the first of the twelve sacred books of the Jainas

-चक्रिन् N. of a Vaiṣṇava sect.

-चन्द्रिका N. of a work on the religious customs of the Śūdras

-तन्त्रम् one of the four classes of the Tantras (with Buddhists).

-दीपः [आचारार्थः नीराजनार्थो दीपः]

1 'a lamp of religious customs', title of a work.

-2 a lamp waved about a person as a formality and token of auspiciousness.

-धूमग्रहणम् inhaling smoke as a customary rite (as of the sacrificial ceremony) R.7.27; वधूमुखं क्लान्तयवाव- तंसमाचारधूमग्रहणाद् बभूव Ku.7.82.

-पूत a. purified by customary observances, of pure conduct; तमातपक्लान्त- मनातपत्रमाचारपूतं पवनः सिषेवे R.2.13.

-भेदः difference in the customary law.

-भ्रष्ट, -पतित a. apostate, fallen from established usages or rules of conduct.

-मयूखः 'Ray of religious customs'; N. of a work.

-लाज (m. pl.) fried grain customarily showered upon a king or other important personage as a mark of respect (as when he passes through the streets of his capital); अवाकिरन्बाललताः प्रसूनैराचारलाजैरिव पौरकन्याः R.2.1.

-वर्जित, -व्यपेत, -हीन a.

1 irregular, out of rule.

-2 outcast, who has renounced all customary observances. स्मृत्याचारव्यपेतेन Y.2.5; Ms.3.165.

-वेदी [आचारस्य वेदीव] 'altar of religious customs', N. of Āryāvarta, the sacred region of the Āryas.

आवृज् 1 Ā.

1 To bestow, give (Ved.).

-2 To turn to or towards.

-3 To choose; तमेव दयितं भूय आवृङ्क्ते पति- माम्बिका Bhāg.4.7.59. -Caus.

1 To bend, bend down; incline; गौरवेणावर्जितः Pt.4.; आवर्ज्य शाखाः सदयं च यासाम् R.16.19;13.17,24; Mv.5.63; K 14,58; Ku.2.26, 3.54;7.54; Me.48.

-2 To subdue, win or gain over, attract, please; आवर्जितानि मनांसि Nāg.1; मरीचिमाव- र्जितवतीव श्लाघसे Dk.45,58,133,155; Mv.2; K.368; पवनावर्जितरुग्णपुष्करस्य Bu. Ch.5.62; आवर्जितानि च मया सकलसामाजिकमनांसीति मे निश्चयः Nāg. Act 1, between verses 2 and 3.

-3 To bring, collect; चतुर्दिगावर्जितसंभृताम् R.6.76.

-4 To pour out, offer, give; अपि त्वदावर्जितवारिसंभृतम् Ku.5.34; R.15.8; तनयावर्जितपिण्डकाङ्क्षिणः 8.26;1.62, 67; Mu.4; K.241.

-5 To draw or force out; Nāg.4 and 5; आवर्जितं मया चञ्च्वा हृदयात्तव शोणितम् Nāg.5.

-6 To empty, pour out the contents of (as a jar &c.); कलश- मावर्जयति Ś.1; V.5; Ku.7.1; K.82,31.

उत्पातः 1 Flying up, a spring, jump; एकोत्पातेन at one jump; एकोत्पातेन ते लङ्कामेष्यन्ति हरियूथपाः Rām.5.39. 4.

-2 Rebounding, rising up (fig. also); करनिहतकन्दुक- समाः पातोत्पाता मनुष्याणाम् H.1. v. l. Upward jolt; विचलन् प्रथमोत्पाते हयानां भरतर्षभ Mb.3.168.4.

-3 portent, any portentous or unusual phenomenon boding calamity; उत्पातेन ज्ञापिते च Vārt.. on P.I.4.44. Sk. ˚जलधरः K.111,287; Ve.1.22; सापि सुकुमारसुभगेत्युत्पातपरंपरा केयम् K. P.1; Mv.1.37.

-4 Any public calamity (as an eclipse, earthquake &c.); a calamity (in general); अघर्मात्तु महोत्पातो भविष्यति हि सांप्रतम् Rām.5.26.32. ˚केतु K.5; ˚धूमलेखा Ketu; Māl.9.48.

-Comp. -पवनः, -वातः, -वातालिः portentous or violent wind, whirl- wind, a hurricane; R.15.23; Mv.1. ओषामासे मत्सरो- त्पातवातः Śi.18.35; उत्पातवाततरलीकृततारकाभम् Nāg.5.8.

-प्रतीकारः provision made to counteract the evil portents; Kau. A.2.7.

उत्पवनम् See under उत्पू.

उत्पवनम् 1 Cleansing, purifying; द्रव्याणां च्चै व सर्वेषां शुद्धिरुत्पवनं स्मृतम् Ms.5.115.

-2 Straining liquids for domestic or religious purposes.

-3 Any instrument for cleansing.

-4 Sprinkling ghee (or other fluids) on the sacrificial fire with two blades of Kuśa grass, the ends of which are held in either hand and the centre dipped into the liquid; अप्रच्छिन्नाग्रावनन्तर्गर्भौ प्रादेश- मात्रौ कुशौ नानान्तयोर्गृहीत्वा अङ्गुष्ठोपकनिष्ठिकाभ्यामुत्तानाभ्यां प्रागुत्पु- नाति सकृन्मन्त्रेण द्विस्तूष्णीम् Āśval.

उन्मुख a. (

-खी f.) [उद्-ऊर्ध्वं मुखं यस्य]

1 Raising the face, looking up; ˚दर्शन looking upwards; अद्रेः शृङ्गं हरति पवनः किंस्विदित्युन्मुखीभिः Me.14,15; R.1.39,11.26; आश्रम˚ 1.53.

-2 Ready, intent on, on the point of, about to, prepared for; तमरण्यसमाश्रयोन्मुखम् R.8.12 about to retire to the woods; 16.9,3.12; उदयोन्मुख- चन्द्रिका M.5.7; भेदोन्मुखम् V.2.7; Ku.6.48.

-3 Eager, waiting for, expecting, looking up to; तस्मिन् संयमिनामाद्ये जाते परिणयोन्मुखे Ku.6.34; लक्ष्मीरिव गुणोंन्मुखी R.12.26,6. 21,11.23.

-4 Sounding, speaking or making a sound; परभृतोन्मुखी Ku.6.2 speaking through the cuckoo.

-5 Coming from the mouth (मुखोत्पन्न); यस्तून्मुखत्वाद्वर्णानां मुख्यो$भूद् ब्राह्मणो गुरुः Bhāg.3.6.3.

ओजस् n.

1 Bodily strength, vigour; energy, ability.

-2 Vitality; Ms.1.16.

-3 Virility, the generative faculty. The writers on Āyurveda, however, dis- stinguish between ओजस् and शुक्रम्; cf. क्षीरस्थघृतमिव भिन्न- मोजः शुक्रेण Ḍalhaṇa. रसादीनां शुक्रान्तानां धातूनां यत् परं तेजस्तत् खलु ओजः Sruśr. ओजोविवृद्धौ देहस्य तुष्टि-पुष्टिबलोदयाः Aṣṭāṅga.

-4 Splendour, light; Bhāg.7.3.23.

-5 (In Rhet.) An elaborate form of style, abundance of compounds; (considered by Daṇḍin to be the 'soul of prose'); ओजः समासभूयस्त्वमेतद्गद्यस्य जीवितम् Kāv.1.8; see K. P.8 also; said to be of 5 kinds in R. G.

-6 (In Astr.) Each alternate sign of the zodiac (as the first, third &c.).

-7 Water.

-8 Metallic lustre.

-9 Manifestation, appearance.

-1 Skill in the use of weapons.

-11 Speed; एष ह्यतिबलः सैन्ये रथेन पवनौजसा Rām.7.29.12.

कर्बु a. Variegated, spotted; कर्बुरूपाः (नीलाः) Y.3.166.

*****

कर्बु (-र्वु) र a.

1 Variegated, or spotted; क्वचिल्लसद्- घननिकुरम्बकबुरः Śi.17.56.

-2 Of the colour of pigeons, whitish, grey; पवनैर्भस्म कपोतकर्बुरम् Ku.4.27.

-रः 1 The variegated colour.

-2 Sin.

-3 An evil spirit, demon.

-4 The Dhattūra plant.

-5 Rice growing amidst inundation.

-रा N. of a plant (वर्वरी).

-री An epithet of Durgā.

-रम् 1 Gold.

-2 Water.

-3 The Dhattūra plant.

*****

कर्बु (-र्वु) रित a.

1 Variegated, अवदग्धकर्बुरितकेतुचामरैः U.6.4; Śi.5.68.

किन्नर See under किम्.

*****

1 किम् ind. Used for कु only at the beginning of comp. to convey the senses of 'badness', 'deteriora- tion', 'defect', 'blame' or 'censure'; e. g. किंसखा a bad friend; किन्नरः a bad or deformed man &c.; see comp. below.

-Comp. -ज a. born somewhere (not in a noble family) मन्ये किंजमहं घ्नन्तं त्वामक्षत्रियजे रणे Bk.6.133.

-दासः a bad slave, or servant.

-नरः a bad or deformed man; a mythical being with a human figure and the head of a horse (अश्वमुख); चयोदाहरणं बाह्वोर्गापयामास किन्नरान् R.4.78; उद्गास्य- तामिच्छति किन्नराणां तानप्रदायित्वमिवोपगन्तुम् Ku.1.8. ˚ईशः, ˚ईश्वरः

1 an epithet of Kubera.

-2 a kind of musical instrument. (

-री f.)

1 a female Kinnara; Me.58.

-2 a kind of lute.

-पुरुषः 'a low or despicable man', a mythical being with a human head and the form of a horse; Ku.1.14; किंपुरुषाणां हनुमान् Bhāg.11.16.29. ˚ईश्वरः an epithet of Kubera.

-प्रभुः a bad master or king; हितान्न यः संशृणुते स किंप्रभुः Ki.1.5.

-राजन् a. having a bad king. (-m.) a bad king.

-विवक्षा Slandering; Rām.5.

-सखि m. (nom. sing. किंसखा) a bad friend; स किंसखा साधु न शास्ति यो$धिपम् Ki.1.5.

*****2

किम् pron. a. (nom. sing. कः m., का f., किम् n.)

1 Who, what, which used interrogatively); प्रजासु कः केन पथा प्रयातीत्यशेषतो वेदितुमस्ति शक्तिः Ś.6.26; करुणाविमुखेन मृत्युना हरता त्वां वद किं न मे हृतम् R.8.67; का खल्वनेन प्रार्थ्यमानात्मना विकत्थते V.2; कः को$त्र भोः. कः कौ के कं कौ कान् हसति च हसतो हसन्ति हरणाक्ष्यः Udb. The pronoun is often used to imply 'power or authority to do a thing'; i. e. के आवां परित्रातुं दुष्यन्तमाक्रन्द Ś.1; 'who are we &c.', i. e. what power have we &c.; नृपसद्मनि नाम के वयम् Bh.3.27; who are we, i. e. what position have we &c. Sometimes किम् means 'long' as applied to time especially in combi- nation with खलु or अपि or इव; का खलु वेला पत्रभवत्याः प्राप्तायाः Ve.1; 'what a time' i. e. a long time has elapsed, &c.; so को$पि कालस्तस्या आगत्य गतायाः Ratn 3; or क इव कालः Māl.3.

-2 The neuter (किम्) is frequently used with instr. of nouns in the sense of 'what is the use of'; किं स्वामिचेष्टानिरूपणेन H.1; लोभश्चेदगुणेन किम् &c. Bh.2.55; किं तया दृष्ट्या Ś.3; किं कुलेनोपदिष्टेन शीलमेवात्र कारणम् Mk.9.7. अपि, चित्, चन, चिदपि or स्वित् are often added to किम् to give it an indefinite sense; विवेश कश्चिज्जटिलस्तपोवनम् Ku.5.3. a certain ascetic; दमघोषसुतेन कश्चन प्रतिशिष्टः प्रतिभानवानथ Śi.16.1; कश्चित्कान्ताविरहगुरुणा स्वाधिकारात्प्रमत्तः Me.1. &c.; का$पि तत एवागतवती Māl.1; a certain lady; कस्या$पि को$पिति निवेदितं च 1.33; किमपि, किमपि... जल्पतोरक्रमेण U.1.27; कस्मिंश्चिदपि महाभागधेयजन्मनि मन्मथ- विकारमुपलक्षितवानस्मि Māl.1; किमपि, किंचित् 'a little', वस्तु- सिद्धिर्विचारेण न किंचित् कर्मकोटिभिः Vivekachūdamaṇi; 'some- what' Y.2.116; U.6.35. किमपि also means 'indeseribable'; see अपि. इव is sometimes added to किम् in the sense of 'possibly', 'I should like to know'; (mostly adding force and elegance to the period); विना सीतादेव्या किमिव हि न दुःखं रघुपतेः U.6.3; किमिच हि मधुराणां मण्डनं नाकृतीनाम् Ś.1.2; see इव also. -ind.

1 A particle of interroga- tion; जातिमात्रेण किं कश्चिद्धन्यते पूज्यते क्वचित् H.1.55 'is any one killed or worshipped' &c.; ततः किम् what then.

-2 A particle meaning 'why', 'wherefore'; किमकारणमेव दर्शनं बिलपन्त्यै रतये न दीयते Ku.4.7.

-3 Whether (its correlatives in the sense of 'or' being किं, उत, उताहो, आहोस्वित्, वा, किंवा, अथवा; see these words).

-Comp. -अपि ind.

1 to some extent, somewhat, to a considerable extent.

-2 inexpressibly, indescribably (as to quality, quantity, nature &c.).

-3 very much, by far; किमपि कमनीयं वपुरिदम् Ś.3; किमपि भीषणम्, किमपि करालम् &c.

-अर्थ a. having what motive or aim; किमर्थोयं यत्नः.

-अर्थम् ind. why, wherefore.

-आख्य a. having what name; किमाख्यस्य राजर्षेः सा पत्नी. Ś.7.

-इति ind. why, indeed, why to be sure, for what purpose (emphasizing the question); तत्किमित्युदासते भरताः Māl.1; किमित्यपास्याभरणानि यौवने धृतं त्वया वार्धकशोभि वल्कलम् Ku.5.44.

-उ, -उत 1 whether-or (showing doubt or uncertainty); किमु विष- विसर्पः किमु मदः U.1.35; Amaru.12.

-2 why (indeed) कं च ते परमं कामं करोमि किमु हर्षितः Rām.1.18.52. प्रियसुहृ- त्सार्थः किमु त्यज्यते.

-3 how much more, how much less; यौवनं धनसंपत्तिः प्रभुत्वमविवेकिता । एकैकम यनर्थाय किमु यत्र चतुष्टयम् ॥.II Pr.11; सर्वाविनयानामेकैकमप्येषामायतनं किमुत समवायः K.13; R.14.35; Ku.7.65.

-कथिका f. A doubt or hesita- tion; यत्र कर्मणि क्रियमाणे किंकथिका न भवति तत्कर्तव्यम् । यत्र तु हृदयं न तुष्यति तद्वर्जनीयम् ॥ Medhātithi's gloss on Ms.4.161.

-करः a servant, slave; अवेहि मां किंकरमष्टमूर्तेः R.2.35. (

-रा) a female servant. (

-री) the wife of a servant.

-कर्तव्यता, -कार्यता any situation in which one asks oneself what should be done; यथा किंकार्यतामूढा वयस्यास्तस्य जज्ञिरे Ks.1.11. किंकर्तव्यतामूढः 'being at a loss or perplexed what to do'.

-कारण a. having what reason or cause,

-किल ind. what a pity (expressing displeasure or dissatisfaction न संभावयामि न मर्षयामि तत्रभवान् किंकिल वृषलं याजयिष्यति Kāshika on P.III.3.146.

-कृते ind. what for ? कामस्य किंकृते पुष्पकार्मुकारोपणग्रहः Ks.71.79.

-क्षण a. one who says 'what is a moment', a lazy fellow who does not value moments; H.2.89.

-गोत्र a. belonging to what family; किंगोत्रो नु सोम्यासि Ch. Up.4.4.4.

-च ind. moreover, and again, further.

-चन ind. to a certain degree, a little;

-चित् ind. to a certain degree, somewhat, a little; किंचिदुत्क्रान्तशैशवौ R.15.33, 2.46,12.21. ˚ज्ञ a. 'knowing little', a smatterer. ˚कर a. doing something useful. ˚कालः sometime, a little time. ˚प्राण a. having a little life. ˚मात्र a. only a little.

-छन्दस् a. conversant with which Veda.

-स्तनुः a species of spider.

-तर्हि ind. how then, but, however.

-तु ind. but, yet, however, nevertheless; अवैमि चैनामनघेति किंतु लोकापवादो बलवान्मतो मे R.14.43,1.65.

-तुघ्नः one of the eleven periods called Karaṇa.

-दवः an inferior god, demi-god; किंदेवाः किन्नराः नागाः किम्पुरुषादयः Bhāg.11.14.6.

-देवत a. having what deity.

-नामधेय, -नामन् a. having what name.

-निमित्त a. having what cause or reason, for what purpose.

-निमित्तम् ind. why, wherefore,

-नु ind.

1 whether; किं नु मे मरणं श्रेयो परित्यागो जनस्य वा Nala.1.1.

-2 much more, much less; अपि त्रैलोक्यराज्यस्य हेतोः किं नु महीकृते Bg.1.35.

-3 what indeed; किं नु मे राज्येनार्थः

-4 but, however; किं नु चित्तं मनुष्याणामनित्यमिति मे मतम् Rām.2.4.27.

-नु खलु ind.

1 how possibly, how is it that, why indeed, why to be sure; किं नु खलु गीतार्थमाकर्ण्य इष्टजनविरहा- दृते$पि बलवदुत्कण्ठितो$स्मि Ś.5.

-2 may it be that; किं नु खलु यथा वयमस्यामेवमियमप्यस्मान् प्रति स्यात् Ś.1.

-पच, -पचान a. miserly, niggardly.

-पराक्रम a. of what power or energy.

-पाक a. not mature, ignorant, stupid.

-कः a. medical plant, Strychnos nux vomica (Mar. कुचला); न लुब्धो बुध्यते दोषान्किंपाकमिव भक्षयन् Rām.2.66.6.

-पुनर् ind. how much more, how much less; स्वयं रोपितेषु तरुषूत्पद्यते स्नेहः किं पुनरङ्गसंभवेष्वपत्येषु K.291; Me.3.17; Ve.3.

-पुरुषः an inferior man, Bhāg.11.14.6.

-प्रकारम् ind. in what manner.

-प्रभाव a. possessing what power.

-भूत a. of what sort of nature.

-रूप a. of what form or shape.

-वदन्ति, -न्ती f. rumour, report; स किंवदन्तीं वदतां पुरोगः (पप्रच्छ) R.14.31. मत्संबन्धात्कश्मला किंवदन्ती U.1.42; U.1.4.

-वराटकः an extravagant man.

-वा ind.

1 a particle of interroga- tion; किं वा शकुन्तलेत्यस्य मातुराख्या Ś.7.

-2 or (corr. of किं 'whether'); राजपुत्रि सुप्ता किं वा जागर्षि Pt.1; तत्किं मारयामि किं वा विषं प्रयच्छामि किं वा पशुधर्मेण व्यापादयामि ibid.; Ś. Til.7.

-विद a. knowing what.

-व्यापार a. following what occupation.

-शील a. of what habits,

-स्वित् ind. whether, how; अद्रेः शृङ्गं हरति पवनः किंस्विदित्युन्मुखीभिः Me.14.

छेक a. [छो-बा˚ डेकन् Tv.]

1 Tame, domesticated (as a beast).

-2 Citizen, town-bred.

-3 Shrewd, trained in the acuteness and vice of towns.

-कः 1 A bee.

-2 A kind of अनुप्रास. See below.

-Comp. -अनुप्रासः one of the five kinds of अनुप्रास s, 'the single alliteration', which is a similarity occurring once (or singly) and in more than one way among a collection of consonants; e. g. आदाय बकुलगन्धानन्धीकुर्वन् पदे पदे भ्रमरान् । अयमेति मन्दमन्दं कावेरी- वारिपावनः पवनः ॥ S. D.634.

-अपह्नुति f. a figure of speech; one of the varieties of अपह्नुति. The Chandrāloka thus defines and illustrates it:-- छेकापह्नुतिरन्यस्य शङ्कातस्तस्य निह्नवे । प्रजल्पन् मत्पदे लग्नः कान्तः किं न हि नूपुरः 5.27.

-उक्तिः f. insinuation, double entendre.

ज्वाल a. [ज्वल्-ण] Burning, blazing.

-लः 1 A flame, light; स ज्वालैः पवनोद्भूतैर्विस्फुलिङ्गैः समन्ततः Rām 15.149.1; दवदहनजटालज्वालजालाहतानाम् Bv.1.36.

-2 A torch.

तपस् n. [तप्-असुन्]

1 Warmth, heat, fire, light; एकः सूर्यस्तपसो योनिरेका Mb.12.351.1.

-2 Pain, suffering; न तपः कुतश्चन Rv.7.82.7.

-3 Penance, religious austerity, mortification; तपः किलेदं तदवाप्तिसाधनम् Ku.5.64.

-4 Meditation connected with the practice of personal self-denial or bodily mortification; गीरा वा$$शंसामि तपसा ह्यनन्तौ Mb.1.3.57.; Bhāg.12.11.24.

-5 Moral virtue, merit.

-6 Special duty or observance (of any particular caste); यत्सप्तान्नानि मेधया तपसाजनयत्पिता Bṛi. Up. 1.5.1.

-7 One of the seven worlds; i. e. the region above the world called जनस्.

-8 The month of religi- ous austerities.

-9 A long period of time, Kalpa.

-1 (In astrol.) The ninth lunar mansion.

-11 Chastise- ment (दण्ड); आयुः शक्तिं च कालं च निर्दिश्य तप आदिशेत् Mb. 12.267.35. -m.

1 The month of Māgha; तपसि मन्द- गभस्तिरभीषुमान् Śi.6.63.

-2 An epithet of Agni. -m., -n.

1 The cold season (शिशिर).

-2 The winter (हेमन्त).

-3 The hot season (ग्रीष्म).

-Comp. -अनुभावः the influence of religious penance.

-अर्थीय a. destined for austerities; तपोर्थीयं ब्राह्मणी धत्त गर्भम् Mb.11.26.5.

-अवटः the Brahmāvarta country.

-कर a. undergoing penance; also तपस्कर>

-करः the mango-fish (Poly- nemus Risua).

-कृश a. emaciated by austerities.

-क्लेशः the pain of religious austerity.

-गच्छः (also तपागच्छः) the 6th गच्छ of the Śvetāmbara Jainas.

-चरणम्, -चर्या the practice of penance.

-तक्षः, -तङ्कः an epithet of Indra.

-धन a.

1 rich in religious penance.

-2 pious, ascetic.

-3 consisting in penance, (

-नः) 'rich in penance', an ascetic, devotee; रम्यास्तपोधनानां क्रियाः Ś.1.13; शमप्रधानेषु तपोधनेषु 2.7;4.1; Śi.1.23; R.14.19; Ms.11.242.

-निधिः an eminently pious man, an ascetic; R.1.56.

-निष्ठ a. performing penance; Ms.3.134; Y.1.221.

-पतिः N. of Viṣṇu; Bhāg.4.24.14.

-प्रभावः, -बलम् the power acquired by religious austerities; efficacy or potency of devotion.

-भृत् a. ascetic, pious.

-मूर्तिः 1 an ascetic.

-2 the Supreme spirit.

-मूल a. founded on religious austerity; तपोमूलमिदं सर्वं दैवमानुषकं सुखम् Ms.11.234.

-यज्ञः sacrificing by austerites; Bg.4.28.

-राजः the moon.

-राशिः 1 an ascetic.

-2 N. of Viṣṇu (पुरुषोत्तम).

-लोकः the region above the world called जनस्; Bhāg.2.5.4.

-वनम् a penance-grove, a sacred grove in which ascetics practise penance; कृतं त्वयोपवनं तपोवनमिति प्रेक्षे Ś1; R.1.9;2.18.

-वासः a place of penance or religious austerities.

-विशेषः excellence of devotion, pre-eminent religious austerities.

-वृद्ध a. very ascetic or devout.

-शील a. inclined to practise penance.

-समाधिः the practice of penance or religious austerities; तपःसमाधेः प्रतिकूलवर्ती Ku.3.24;5.6,18.

-सुतः N. of Yudhi- ṣṭhira; Mb.3.313.19.

-स्थली 1 a seat of religious austerity.

-2 N. of Benares.

दीर्घ a. (Compar. द्राघीयस्, Superl. द्राघिष्ठ)

1 Long (in time or space), reaching far; दीर्घाक्षं शरदिन्दुकान्ति वदनम् M.2.3; दीर्घान् कटाक्षान् Me.37; दीर्घापाङ्ग &c.

-2 Of long duration, lasting long, tedious; दीर्घयामा त्रियामा Me.11; V.3.4; Ś.4.15.

-3 Deep (as a sigh); Amaru.13; दीर्घमुष्णं च निश्वस्य.

-4 Long (as a vowel), as the आ in काम.

-5 Lofty, high, tall.

-6 Dilated, expanded; तृष्णादीर्घस्य चक्षुषः U.3.46.

-र्घः 1 A camel.

-2 A long vowel.

-3 The fifth, sixth, seventh, and eighth signs of the zodiac.

-4 A kind of grass or reed.

-र्घा A long lake or oblong tank.

-र्घम् ind.

1 Long, for a long time.

-2 Deeply.

-3 Far.

-Comp. -अध्वगः 1 a messenger, an express.

-2 a camel.

-अपेक्षिन् a. very regardful, considerate.

-अहन् m. summer (ग्रीष्म).

-आकार a. oblong.

-आयु a. long-lived.

-आयुस्, -आयुष्य a. longlived. (-m.)

1 a crow.

-2 N. of Mārkaṇḍeya.

-आयुधः 1 a spear.

-2 any long weapon.

-3 a hog.

-आस्यः an elephant.

-कणा white cumin.

-कण्ठः, -कण्ठकः, -कन्धरः the (Indian) crane.

-काय a. tall (in stature).

-काष्ठम् a beam.

-केशः a bear.

-कोशा, -शी, -कोशिका a cockle.

-गतिः, -ग्रीवः, -घाटिकः a camel.

-चतुरस्रः an oblong.

-छदः sugar- cane.

-जङ्गलः a. kind of fish.

-जङ्घः 1 a camel.

-2 a crane.

-जिह्वः a snake, serpent.

-तपस् m. an epithet of Gautama, husband of Ahalyā; येषु दीर्घतपसः परिग्रहो वासवक्षणकलत्रतां ययौ R.11.33.

-तमस् m. N. of a Vedic and paurānic sage; ऋषिर्दीर्घतमा नाम जात्यन्धो गुरुशापितः । त्वत्प्रसादाच्च चक्षुष्मांस्तेन सत्येन मोक्षय Hariv.

-तरुः, -द्रुः the palm tree.

-तुण्डी musk-rat (also दीर्घतुण्डा).

-दण्डः 1 the palm tree.

-2 the castor oil tree.

-दर्शन a. far-seeing, sagacious, wise; प्रियः प्रियाया इव दीर्घदर्शनः Bhāg.1.29.2.

-दर्शिन् a

1 provident, prudent, far-seeing, long- sighted; न दीर्घदर्शिनो यस्य मन्त्रिणः स्युर्महीपतेः । क्रमायाता ध्रुवं तस्य न चिरात्स्यात्परिक्षयः ॥ Pt.3.195.

-2 sagacious, wise.

-3 knowing the past and future (भूतभविष्यज्ञानी); अमृत्यवस्तदा सर्वे जज्ञिरे दीर्घदर्शिनः Rām.7.74.11. (-m.)

1 a vulture.

-2 a bear.

-3 an owl.

-दृष्टि a. far-sighted, shrewd, prudent.

-द्वेषिन् cherishing long hatred, implacable.

-नाद a. making a long continued noise.

(-दः) 1 a dog.

-2 a cook.

-3 a conch shell.

-निद्रा 1 long sleep.

-2 the long sleep, sleep of death; R.12.81. सो$द्य मत्कार्मुकाक्षेपविदीपितदिगन्तरैः । शरैर्विभिन्नसर्वाङ्गो दीर्घनिद्रां प्रवेक्ष्यति ॥ Mārk. P.

-पक्षः the fork-tailed shrike.

-पत्रः the palm tree.

-पत्रकः 1 sugar-cane.

-2 a kind of garlic.

-पर्वन् m. a sugar-cane.

-पवनः an elephant.

-पादः, -प (पा) द् m. a heron.

-पादपः 1 the cocoa-nut tree.

-2 the areca-nut tree.

-3 the palm tree.

-पुच्छः a serpent.

-पुच्छिका an iguana (Mar. घोरपड).

-पृष्ठः a snake.

-प्रज्ञ a far-seeing, prudent, sagacious.

-बाला a kind of deer (चमरी) of whose tails chowries are made.

-बाहुः a. having long arms; दीर्घबाहुर्दिलीपस्य रघुर्नाम्नाभवत्सुतः Hariv.

-मारुतः an elephant.

-मुखी the musk-rat

-मूलः a kind of Bilva plant.

-यज्ञ a. performing sacrifices for a longer time; अयोध्यायां तु धर्मज्ञं दीर्घयज्ञं महाबलम् Mb.

-रङ्गा turmeric.

-रतः 1 a dog.

-2 a hog; L. D. B.

-रदः a hog.

-रसनः a snake.

-रोमन् m. a bear.

-लोहितयष्टिका the red variety of sugar-cane.

-वक्त्रः an elephant.

-वच्छिका a shark; crocodile; also वर्चिका.

-सक्थ a. having long thighs.

-सत्रम् a long-continued Soma sacrifice. (

-त्रः) one who performs such a sacri- fice; R.1.8.

-सुरतः a dog.

-सूत्र, -सूत्रिन् a. working slowly, slow, dilatory, procrastinating; दीर्घसूत्री विनश्यति Pt.4. विषादी दीर्घसूत्री च कर्ता तामस उच्यते Bg.18.28.

-स्कन्धः the palm tree.

नत p. p. [नम्-क्त]

1 Bent, bowed, stooping, inclined.

-2 Sunk, depressed.

-3 Crooked, curved.

-4 Bowing to, saluting; सुविस्मितं कृत्यमजं नतो$स्मि तम् Bhāg.5.18.4.

-तम् 1 The distance of any planet from the meridian.

-2 The zenith distance at a meridian transit.

-3 Incli- nation.

-4 The buttocks (cf. नततटे); L. D. B.

-Comp. -अंशः zenith distance.

-अङ्गः a.

1 bending the body.

-2 stooping, bowed.

(-ङ्गी) 1 a woman with stooping limbs; नताङ्गी मातङ्गी रुचिरगतिभङ्गी भगवती । सती शम्भोरम्भो- रुहचटुलचक्षुर्विजयते ॥ Ā. L.4.

-2 a woman in general; तामीषत्प्रचलविलोचनां नताङ्गीमालिङ्गन्पवन मम स्पृशाङ्गमङ्गम् Māl. 1.38.

-उन्नत a. high and low; अस्मिन्नलक्षितनतोन्नतभूमिभागे मार्गे पदानि खलु ते विषमीभवन्ति Ś.4.15.

-कालः, -घटिका an hour-angle; distance in time from meridian.

-ज्या the sine of the hour-angle.

-नाडी, -नाडिका 1 the distance in time of any planet from the meridian.

-2 any hour of birth after noon or before midnight.

-नाभि a. thin, slender; तस्याः प्रविष्टा नतनाभिरन्ध्रं रराज तन्वी नवलोमराजिः Ku.1.38.

-नासिक a. flat-nosed.

-पर्वन् a. flat-jointed.

-भूः a woman with curved eye-brows; यदि हंस गता न ते नतभ्रूः सरसो रोधसि दृक्पथं प्रिया मे V.4.32.

निर्वा 2 P.

1 To blow.

-2 To be cooled, be cool or assuaged (fig. also); वपुर्जलाद्रापवनैर्न निर्ववौ Śi.1.65; त्वयि दृष्ट एव तस्या निर्वाति मनो मनोभवज्वलितम् Subhāṣ.

-3 To blow out, be extinguished, be extinct; निर्वाणदीपे किमु तैलदानम् Subhāṣ.; निर्वाणभूयिष्ठमथास्य वीर्यं संधुक्षयन्तीव वपुर्गुणेन Ku.3.52; Śi.14.85; Mu.3.28. -Caus. (निर्वापयति)

1 To blow or put out, extinguish, destroy, kill; शशाक निर्वापयितुं न वासवः R.3.58.

-2 To cool, alleviate the heat of, act as a refrigerant; सखि अन्यादृश एव ते$द्य निर्वा- पयति शरीरस्पर्शः Māl.6; Ratn.3.11; R.19.56.

-3 To gratify, soothe, comfort; निर्वाप्य प्रियसंदेशैः सीतामक्षवधोद्धतः R.12.63.

परुष a. [पॄ-उषन्]

1 Hard, rough, rugged, stiff (opp. मृदु or श्लक्ष्ण); परुषं चर्म, परुषा माला &c.

-2 Harsh, abusive, severe, unkind, cruel, stern (as words); (वाक्) अपरुषा परुषाक्षरमीरिता R.9.8; Pt.1.5; said also of a person; स्निग्धे यत् परुषासि Gīt.9; Y.1.31.

-3 Harsh or disagreeable to the ear (as a sound &c.); तेन वज्रपरुषस्वनं धनुः R.11.46; Me.63.

-4 Rough, coarse, rough to the touch, shaggy (as hair); शुद्धस्नानात् परुष- मलकम् Me.92.

-5 Sharp, violent, strong, keen, piercing (wind &c.); निर्गच्छतस्तु शक्रस्य परुषः पवनो ववौ Rām.7.28. 28; परुषपवनवेगोत्क्षिप्तसंशुष्कपर्णः Rs.1.22;2.28.

-6 Gross.

-7 Dirty.

-8 Spotted, variegated.

-9 Ved. Knotted.

-1 Similar; L. D. B.

-षम् A harsh or abusive speech, abuse.

-Comp. -अक्षर a. using harsh or abusive language; गीर्भिर्गुरूणां परुषाक्षराभिस्तिरस्कृता यान्ति नरा महत्त्वम्

-आक्षेपः (In Rhet.) an objection or contradiction containing harsh words; इत्येष परुषाक्षेपः परुषाक्षरपूर्वकम् Kāv.2.144.

- इतर a. other than rough, soft, mild; प्रस्पन्दमानपरुषेतरतारमन्तश्चक्षुः R.5.68.

-उक्ति f.,

-वचनम् abusive or harsh language.

पवत् a. A Purifier.

-2 One going rapidly; पवनः पवतामस्मि Bg.1.31.

पुष्पवत् a.

1 Blooming, flowery

-2 Set off with flowers. -m. (du.) The sun and moon; तेजस्विनौ विराजेते पुष्पवन्ताविवोदितौ Śiva. B.2.23; रबित्वचन्द्रत्वाभ्यामेकशक्तिमदेव नियतद्विवचनाकाङ्क्षम्.

-ती 1 A woman in her courses; पुष्पवत्यपि पवित्रा K.

-2 A cow longing for the bull.

प्रतीप a. [प्रतिगताः आपो यत्र, प्रतिअप् अच्, अप ईप् च्]

1 Contrary, unfavourable, adverse, opposite; तत्प्रतीप- पवनादि वैकृतम् R.11.62; Ki.14.6.

-2 Reverse, inverted, out of order.

-3 Backward, retrograde.

-4 Disagreeable, displeasing.

-5 Refractory, disobedient, obstinate, perverse; प्रेष्यः प्रतीपो$धिकृतः प्रमादी (त्याज्याः) Pt.1.424.

-6 Turned away, averted.

-7 Meeting, encountering.

-8 Hindering.

-पः 1 N. of a king, father of Śantanu and grand-father of Bhīṣma.

-2 An adversary, opponent; चरति मयि रणे यश्च यश्च प्रतीपः Ve.3.32.

-पम् N. of a figure of speech in which the usual form of comparison is inverted, the उपमान being compared with the उपमेय; प्रतीपमुपमानस्याप्युपमेयत्वकल्पनम् । त्वल्लोचनसमं पद्मं त्वद्वक्त्रसदृशो विधुः ॥ Chandr.5.9; (for fuller definitions and explanation see K. P.1 under प्रतीप).

-पम् ind.

1 On the contrary.

-2 In an inverted order.

-3 Against, in opposition to; भर्तृर्विप्रकृतापि रोषणतया मा स्म प्रतीपं गमः Ś.4.18.

-Comp. -उक्तिः contradiction.

-ग a.

1 going against.

-2 adverse, unfavourable; तस्य जातु मरुतः प्रतीपगाः R.11.58.

-गमनम्, -गतिः f. retro- grade motion; अम्भसामोघसंरोधः प्रतीपगमनादिव Ku.2.25.

-तरणम् going or sailing against the stream; स्रोतोजवोह्य- मानस्य प्रतीपतरणं हि तत् V.2.5.

-दर्शिनी a woman.

-दीपकम् a particular figure of speech.

-वचनम् 1 contradiction.

-2 a perverse or evasive manner of speaking.

-विपाकिन् a. producing the opposite result (recoiling on the doer); फलमनुभवत्युग्रं पापः प्रतीपविपाकिनः Māl.5.26.

ब्रह्मन् n. [बृंह्-मनिन् नकारस्याकारे ऋतो रत्वम्; cf. Uṇ.4.145.]

1 The Supreme Being, regarded as impersonal and divested of all quality and action; (according to the Vedāntins, Brahman is both the efficient and the mate- rial cause of the visible universe, the all-pervading soul and spirit of the universe, the essence from which all created things are produced and into which they are absorbed; अस्ति तावन्नित्यशुद्धबुद्धमुक्तस्वभावं सर्वज्ञं सर्वशक्तिसमन्वितं ब्रह्म Ś. B.);... यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्ति । तद् विजिज्ञा- सस्व । तद् ब्रह्मेति Tai. Up.3.1; समीभूता दृष्टिस्त्रिभुवनमपि ब्रह्म मनुते Bh.3.84; Ku.3.15; दर्शनं तस्य लाभः स्यात् त्वं हि ब्रह्ममयो निधिः Mb.

-2 A hymn of praise.

-3 A sacred text; मैवं स्याद् ब्रह्मविक्रिया Bhāg.9.1.17.

-4 The Vedas; ब्रह्मणः प्रणवं कुर्यात् Ms.2.74; यद् ब्रह्म सम्यगाम्नातम् Ku.6.16; U.1.15; समस्तवदनोद्गीतब्रह्मणे ब्रह्मणे नमः Bm.1.1; Bg.3.15.

-5 The sacred and mystic syllable om; एकाक्षरं परं ब्रह्म Ms.2.83.

-6 The priestly of Brahmanical class (collectively); तदेतद् ब्रह्म क्षत्रं विट् शूद्रः Bṛi. Up.1.4.15; ब्रह्मैव संनियन्तृ स्यात् क्षत्रं हि ब्रह्मसंभवम् Ms.9.32.

-7 The power or energy of a Brāhmaṇa; पवनाग्निसमागमो ह्ययं सहितं ब्रह्म यदस्त्रतेजसा R.8.4.

-8 Religious penance or austerities.

-9 Celi- bacy, chastity; शाश्वते ब्रह्मणि वर्तते Ś.1.

-1 Final eman- cipation or beatitude.

-11 Theology, sacred learning, religious knowledge.

-12 The Brāhmaṇa portion of the Veda.

-13 Wealth.

-14 Food.

-15 A Brāhmaṇa.

-16 Truth.

-17 The Brāhmaṇahood (ब्राह्मणत्व); येन विप्लावितं ब्रह्म वृषल्यां जायतात्मना Bhāg.6.2.26.

-18 The soul (आत्मा); एतदेषां ब्रह्म Bṛi. Up.1.6.1-3.

-19 See ब्रह्मास्त्र. अब्राह्मणे न हि ब्रह्म ध्रुवं तिष्ठेत् कदाचन Mb.12.3.31.

-2 The गायत्री mantra; उभे सन्ध्ये च यतवाग्जपन् ब्रह्म समाहितः Bhāg.7. 12.2. -m.

1 The Supreme Being, the Creator, the first deity of the sacred Hindu Trinity, to whom is en- trusted the work of creating the world. [The accounts of the creation of the world differ in many respects; but, according to Manu Smṛiti, the universe was enveloped in darkness, and the self-existent Lord manifested himself dispelling the gloom. He first created the waters and deposited in them a seed. This seed became a golden egg, in which he himself was born as Brahmā-- the progenitor of all the worlds. Then the Lord divided the egg into two parts, with which he constructed heaven and earth. He then created the ten Prajāpatis or mind-born sons who completed the work of creation. According to another account (Rāmāyaṇa) Brahmā sprang from ether; from him was descended marīchi, and his son was Kaśyapa. From Kaśyapa sprang Vivasvata, and Manu sprang from him. Thus Manu was the procreator of all human beings. According to a third account, the Supreme deity, after dividing the golden egg, separated himself into two parts, male and female, from which sprang Virāj and from him Manu; cf. Ku.2.7. and Ms.1.32 et seq. Mythologically Brahman is represented as being born in a lotus which sprang from the navel of Viṣṇu, and as creating the world by an illicit connection with his own daughter Sarasvatī. Brahman had originally five heads, but one of them was cut down by Śiva with the ring-finger or burnt down by the fire from his third eye. His vehicle is a swan. He has numerous epithets, most of which have reference to his birth, in a lotus.]

-2 A Brāhmaṇa; Ś.4.4.

-3 A devout man.

-4 One of the four Ritvijas or priests employed at a Soma sacrifice.

-5 One conversant with sacred knowledge.

-6 The sun.

-7 Intellect.

-8 An epithet of the seven Prajāpatis:-- मरीचि, अत्रि, अङ्गिरस्, पुलस्त्य, पुलह, क्रतु and वसिष्ठ.

-9 An epithet of Bṛihaspati; ब्रह्मन्नध्ययनस्य नैष समयस्तूष्णीं बहिः स्थीयताम् Hanumannāṭaka.

-1 The planet Jupiter; ब्रह्मराशिं समावृत्य लोहिताङ्गो व्यवस्थितः Mb. 3.6.18.

-11 The world of Brahmā (ब्रह्मलोक); दमस्त्यागो- $प्रमादश्च ते त्रयो ब्रह्मणो हयाः Mb.11.7.23.

-1 Of Śiva.

-Comp. -अक्षरम् the sacred syllable om.

-अङ्गभूः 1 a horse.

-2 one who has touched the several parts of his body by the repetition of Mantras; स च त्वदेकेषुनिपात- साध्यो ब्रह्माङ्गभूर्ब्रह्मणि योजितात्मा Ku.3.15 (see Malli. thereon).

-अञ्जलिः 1 respectful salutation with folded hands while repeating the Veda.

-2 obeisance to a preceptor (at the beginning and conclusion of the repetition of the Veda); अपश्यद्यावतो वेदविदां ब्रह्माञ्जलीनसौ N.17.183; ब्रह्मारम्भे$वसाने च पादौ ग्राह्यौ गुरोः सदा । संहत्य हस्तावध्येयं स हि ब्रह्माञ्जलिः स्मृतः ॥ Ms.2.71.

-अण्डम् 'the egg of Brahman', the primordial egg from which the universe sprang, the world, universe; ब्रह्माण्डच्छत्रदण्डः Dk.1. ˚कपालः the hemisphere of the world. ˚भाण्डोदरम् the hollow of the universe; ब्रह्मा येन कुलालवन्नियमितो ब्रह्माण्ड- भाण्डोदरे Bh.2.95. ˚पुराणम् N. of one of the eighteen Purāṇas.

-अदि(द्रि)जाता an epithet of the river Godāvarī.

-अधिगमः, अधिगमनम् study of the Vedas.

-अम्भस् n. the urine of a cow.

-अभ्यासः the study of the Vedas.

-अयणः, -नः an epithet of Nārāyaṇa.

-अरण्यम् 1 a place of religious study.

-2 N. of a forest.

-अर्पणम् 1 the offering of sacred knowledge.

-2 devoting oneself to the Supreme Spirit.

-3 N. of a spell.

-4 a mode of performing the Śrāddha in which no Piṇḍas or rice-balls are offered.

-अस्त्रम् a missile presided over by Brahman.

-आत्मभूः a horse.

-आनन्दः bliss or rapture of absorption into Brahma; ब्रह्मानन्दसाक्षात्क्रियां Mv.7.31.

-आरम्भः beginning to repeat the Vedas; Ms.2.71.

-आवर्तः N. of the tract between the rivers Sarasvatī and Dṛiṣavatī (northwest of Hastināpura); सरस्वतीदृषद्वत्योर्देवनद्योर्यदन्तरम् । तं देवनिर्मितं देशं ब्रह्मावर्तं प्रचक्षते Ms.2.17,19; Me.5.

-आश्रमः = ब्रह्मचर्याश्रमः; वेदाध्ययननित्यत्वं क्षमा$थाचार्यपूजनम् । अथोपाध्यायशुश्रूषा ब्रह्माश्रमपदं भवेत् ॥ Mb.12.66.14.

-आसनम् a particular position for profound meditation.

-आहुतिः f.

1 the offering of prayers; see ब्रह्मयज्ञ.

-2 the study of the Vedas.

-उज्झता forgetting or neglecting the Vedas; Ms.11.57 (अधीतवेदस्यानभ्यासेन विस्मरणम् Kull.).

-उत्तर a.

1 treating principally of Brahman.

-2 consisting chiefly of Brāhmaṇas.

-उद्यम् explaining the Veda, treatment or discussion of theological problems; ब्राह्मणा भगवन्तो हन्ताहमिमं द्वौ प्रश्नौ प्रक्ष्यामि तौ चेन्मे वक्ष्यति न वै जातु युष्माकमिमं कश्चिद् ब्रह्मोद्यं जेतेति Bṛi. Up.

-उपदेशः instruc- tion in the Vedas or sacred knowledge. ˚नेतृ m. the Palāśa tree.

-ऋषिः (

ब्रह्मर्षिः or

ब्रह्माऋषिः) a Bra- hmanical sage. ˚देशः N. of a district; (कुरुक्षेत्रं च मत्स्याश्च पञ्चालाः शूरसेनकाः । एष ब्रह्मर्षिदेशो वै ब्रह्मावर्तादनन्तरः Ms.2.19).

-ओदनः, -नम् food given to the priests at a sacrifice.

-कन्यका an epithet of Sarasvatī.

-करः a tax paid to the priestly class.

-कर्मन् n.

1 the religious duties of a Brāhmaṇa, the office of Brahman, one of the four principal priests at a sacrifice.

-कला an epithet of Dākṣāyaṇī (who dwells in the heart of man).

-कल्पः an age of Brahman.

-काण्डम् the portion of the Veda relating to spiritual knowledge.

-काष्ठः the mulberry tree.

-किल्बिषम् an offence against Brāhmaṇas.

-कूटः a thoroughly learned Brāhmaṇa.

-कूर्चम् a kind of penance; अहोरात्रोषितो भूत्वा पौर्णमास्यां विशेषतः । पञ्चगव्यं पिबेत् प्रातर्ब्रह्मकूर्चमिति स्मृतम् ॥.

-कृत् one who prays. (-m.) an epithet of Viṣṇu.

-कोशः the treasure of the Vedas, the entire collection of the Vedas; क्षात्रो धर्मः श्रित इव तनुं ब्रह्मकोशस्य गुप्त्यै U.6.9.

-गायत्री N. of a magical mantra composed after the model of गायत्री mantra.

-गिरिः N. of a mountain.

-गीता f. The preaching of Brahmā as included in the Anuśāsana parva of the Mahābhārata.

-गुप्तः N. of an astronomer born in 598. A. D.

-गोलः the universe.

-गौरवम् respect for the missile presided over by Brahman; विष्कम्भितुं समर्थो$पि ना$चलद् ब्रह्मगौरवात् Bk.9.76 (मा भून्मोघो ब्राह्मः पाश इति).

-ग्रन्थिः 1 N. of a particular joint of the body.

-2 N. of the knot which ties together the 3 threads of the यज्ञोपवीत.

-ग्रहः, -पिशाचः, -पुरुषः, -रक्षस् n.,

-राक्षसः a kind of ghost, the ghost of a Brāhmaṇa, who during his life time indulges in a disdainful spirit and carries away the wives of others and the property of Brāh- maṇas; (परस्य योषितं हृत्वा ब्रह्मस्वमपहृत्य च । अरण्ये निर्जले देशे भवति ब्रह्मराक्षसः ॥ Y.3.212; cf. Ms.12.6 also).

-ग्राहिन् a. worthy to receive that which is holy.

-घातकः, -घातिन् m. the murderer of a Brāhmaṇa.

-घातिनी a woman on the second day of her courses.

-घोषः 1 recital of the Veda.

-2 the sacred word, the Vedas collectively; U.6.9 (v. l.).

-घ्नः the murderer of a Brāhmaṇa.

-चक्रम् 1 The circle of the universe; Śvet. Up.

-2 N. of a magical circle.

-चर्यम् 1 religious studentship, the life of celibacy passed by a Brāhmaṇa boy in studying the Vedas, the first stage or order of his life; अविप्लुतब्रह्मचर्यो गृहस्थाश्रममाचरेत् Ms.3.2;2. 249; Mv.1.24; यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्यं चरन्ति तत्ते पदं संग्रहेण ब्रवीम्योमित्येतत् Kaṭh.

-2 religious study, self-restraint.

-3 celibacy, chastity, abstinence, continence; also ब्रह्म- चर्याश्रम. (

-र्यः) a religious student; see ब्रह्मचारिन्. (

-र्या) chastity, celibacy. ˚व्रतम् a vow of chastity. ˚स्खलनम् falling off from chastity, incontinence.

-चारिकम् the life of a religious student.

-चारिन् a.

1 studying the Vedas.

-2 practising continence of chastity. (-m.) a religious student, a Brāhmaṇa in the first order of his life, who continues to live with his spiritual guide from the investiture with sacred thread and performs the duties pertaining to his order till he settles in life; ब्रह्मचारी वेदमधीत्य वेदौ वेदान् वा चरेद् ब्रह्मचर्यम् Kaṭha- śrutyopaniṣad 17; Ms.2.41,175;6.87.

-2 one who vows to lead the life of a celibate.

-3 an epithet of Śiva.

-4 of Skanda.

-चारिणी 1 an epithet of Durgā.

-2 a woman who observes the vow of chastity.

-जः an epithet of Kārtikeya.

-जन्मन् n.

1 spirtual birth.

-2 investiture with the sacred thread; ब्रह्मजन्म हि विप्रस्य प्रेत्य चेह च शाश्वतम् Ms.2.146,17.

-जारः the paramour of a Brāhmaṇa's wife; Rāmtā. Up.

-जिज्ञासा desire to know Brahman; अयातो ब्रह्मजिज्ञासा Brahmasūtra.

-जीविन् a. living by sacred knowledge. (-m.) a mercenary Brāhmaṇa (who converts his sacred knowledge into trade), a Brāhmaṇa who lives by sacred knowledge.

-ज्ञानम् knowledge about Brahman; वेदान्तसाङ्ख्यसिद्धान्त- ब्रह्मज्ञानं वदाम्यहम् Garuḍa. P.

-ज्ञ, -ज्ञानिन् a. one who knows Brahma.

(-ज्ञः) 1 an epithet of Kārtikeya.

-2 of Viṣṇu.

-ज्ञानम् true or divine knowledge, knowledge of the identity of the universe with Brahma; ब्रह्मज्ञान- प्रभासंध्याकालो गच्छति धीमताम् Paśupata. Up.7.

-ज्येष्ठः the elder brother of Brahman; ब्रह्मज्येष्ठमुपासते T. Up.2.5. (-a.) having Brahmā as first or chief.

-ज्योतिस् n.

1 the light of Brahma or the Supreme Being.

-2 an epithet of Śiva.

-तत्त्वम् the true knowledge of the Supreme Spirit.

-तन्त्रम् all that is taught in the Veda.

-तालः (in music) a kind of measure.

-तेजस् n.

1 the glory of Brahman.

-2 Brahmanic lustre, the lustre or glory supposed to surround a Brāhmaṇa.

-दः a spiritual preceptor; Ms.4.232.

-दण्डः 1 the curse of a Brāhmaṇa; एकेन ब्रह्मदण्डेन बहवो नाशिता मम Rām.

-2 a tribute paid to a Brāhmaṇa.

-3 an epithet of Śiva.

-4 N. of a mythical weapon (ब्रह्मास्त्र); स्वरस्य रामो जग्राह ब्रह्मदण्डमिवापरम् Rām.3.3.24.

-5 magic, spells, incanta- tion (अभिचार); ब्रह्मदण्डमदृष्टेषु दृष्टेषु चतुरङ्गिणीम् Mb.12. 13.27.

-दर्मा Ptychotis Ajowan (Mar. ओवा).

-दानम् 1 the imparting of sacred knowledge.

-2 sacred knowledge, received as an inheritance or hereditary gift; सर्वेषामेव दानानां ब्रह्मदानं विशिष्यते Ms.4.233.

-दायः 1 instruction in the Vedas, the imparting of sacred knowledge.

-2 sacred knowledge received as an in- heritance; तं प्रतीतं स्वधर्मेण ब्रह्मदायहरं पितुः Ms.3.3.

-3 the earthly possession of a Brāhmaṇa.

-दायादः 1 one who receives the Vedas as his hereditary gift, a Brāhmaṇa.

-2 the son of a Brāhmaṇa.

-दारुः the mulberry tree.

-दिनम् a day of Brahman.

-दूषक a. falsifying the vedic texts; Hch.

-देय a. married according to the Brāhma form of marriage; ब्रह्मदेयात्मसंतानो ज्येष्ठसामग एव च Ms.3.185. (

-यः) the Brāhma form of marriage.

(-यम्) 1 land granted to Brahmaṇas; श्रोत्रियेभ्यो ब्रह्मदेयान्यदण्डकराण्यभिरूपदायकानि प्रयच्छेत् Kau. A.2.1.19.

-2 instruction in the sacred knowledge.

-दैत्यः a Brāhmaṇa changed into a demon; cf. ब्रह्मग्रह.

-द्वारम् entrance into Brahmā; ब्रह्मद्वारमिदमित्येवैतदाह यस्त- पसाहतपाप्मा Maitra. Up.4.4.

-द्विष्, -द्वेषिन् a.

1 hating Brāhmaṇas; Ms.3.154 (Kull.).

-2 hostile to religi- ous acts or devotion, impious, godless.

-द्वेषः hatred of Brāhmaṇas.

-धर a. possessing sacred knowledge.

-नदी an epithet of the river Sarasvatī.

-नाभः an epithet of Viṣṇu.

-निर्वाणम् absorption into the Supreme Spirit; स्थित्वास्यामन्तकाले$पि ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति Bg.2.72.

-2 = ब्रह्मानन्द q. v.; तं ब्रह्मनिर्वाणसमाधिमाश्रितम् Bhāg.4.6.39.

-निष्ठ a. absorbed in or intent on the contemplation of the Supreme Spirit; ब्रह्मनिष्ठस्तथा योगी पृथग्भावं न विन्दति Aman. Up.1.31. (

-ष्ठः) the mulberry tree.

-नीडम् the resting-place of Brahman.

-पदम् 1 the rank or position of a Brāhmaṇa.

-2 the place of the Supreme Spirit.

-पवित्रः the Kuśa grass.

-परिषद् f. an assembly of Brāhmṇas.

-पादपः, -पत्रः the Palāśa tree.

-पारः the final object of all sacred knowledge.

-पारायणम् a complete study of the Vedas, the entire Veda; याज्ञवल्क्यो मुनिर्यस्मै ब्रह्मपारायणं जगौ U.4.9; Mv.1.14.

-पाशः N. of a missile presided over by Brahman; अबध्नादपरिस्कन्दं ब्रह्मपाशेन विस्फुरन् Bk.9.75.

-पितृ m. an epithet of Viṣṇu.

-पुत्रः 1 a son of Brahman.

-2 N. of a (male) river which rises in the eastern extremity of the Himālaya and falls with the Ganges into the Bay of Bengal.

(-त्रा) 1 a kind of vegetable poison.

-2 See ब्रह्मपुत्रः (2). (

-त्री) an epithet of the river Sarasvatī.

-पुरम् the heart; दिव्ये ब्रह्मपुरे ह्येष व्योम्न्यात्मा प्रतिष्ठितः Muṇḍ.2.2.7.

-2 the body; Ch. Up.

-पुरम्, -पुरी 1 the city of Brahman (in heaven).

-2 N. of Benares.

-पुराणम् N. of one of the eighteen Purāṇas.

-पुरुषः a minister of Brahman (the five vital airs).

-प्रलयः the universal destruction at the end of one hundred years of Brahman in which even the Supreme Being is supposed to be swallowed up.

-प्राप्तिः f. absorp- tion into the Supreme spirit.

-बलम् the Brahmani- cal power.

-बन्धुः 1 a contemptuous term for a Brāh- maṇa, an unworthy Brāhmaṇa (cf. Mar. भटुर्गा); वस ब्रह्मचर्यं न वै सोम्यास्मत्कुलीनो$ननूज्य ब्रह्मबन्धुरिव भवतीति Ch. Up.6.1.1; ब्रह्मबन्धुरिति स्माहम् Bhāg.1.81.16; M.4; V.2.

-2 one who is a Brāhmaṇa only by caste, a nominal Brāhmaṇa.

-बिन्दुः a drop of saliva sputtered while reciting the Veda.

-बीजम् 1 the mystic syllable om; मनो यच्छेज्जितश्वासो ब्रह्मबीजमविस्मरन् Bhāg.2.1.17.

-2 the mulberry tree.

-ब्रुवः, -ब्रुवाणः one who pretends to be a Brāhmaṇa.

-भवनम् the abode of Brahman.

-भागः 1 the mulberry tree.

-2 the share of the chief priest; अथास्मै ब्रह्मभागं पर्याहरन्ति Śat. Br.

-भावः absorp- tion into the Supreme Spirit

-भावनम् imparting religious knowledge; छेत्ता ते हृदयग्रन्थिमौदर्यो ब्रह्मभावनः Bhāg.3.24.4.

-भिद् a. dividing the one Brahma into many.

-भुवनम् the world of Brahman; आ ब्रह्म- भुवनाल्लोकाः पुनरावर्तिनो$र्जुन Bg.8.16.

-भूत a. become one with Brahma, absorbed into the Supreme Spirit; आयुष्मन्तः सर्व एव ब्रह्मभूता हि मे मताः Mb.1.1.14.

-भूतिः f. twilight.

-भूमिजा a kind of pepper.

-भूयम् 1 identity with Brahma, absorption or dissolution into Brahma, final emancipation; स ब्रह्मभूयं गतिमागजाम R.18.28; ब्रह्मभूयाय कल्पते Bg.14.26; Ms.1.98.

-2 Brahmanahood, the state or rank of a Brāhmaṇa. धृष्टाद्धार्ष्टमभूत् क्षत्र ब्रह्मभूयं गतं क्षितौ Bhāg.9.2.17.

-भूयस n. absorption into Brahma.

-मङ्गलदेवता an epithet of Lakshmī.

-महः a festival in honour of Brāhmaṇas.

-मित्र a. having Brāhmaṇas for friends.

-मीमांसा the Vedānta philosophy which inquires into the nature of Brahma or Supreme Spirit.

-मुहूर्तः a particular hour of the day.

-मूर्ति a. having the form of Brahman.

-मूर्धभृत् m. an epithet of Śiva.

-मेखलः the Munja plant.

-यज्ञः one of the five daily Yajñas or sacrifices (to be performed by a householder), teaching and reciting the Vedas; अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः Ms.3.7 (अध्यापनशब्देन अध्य- यनमपि गृह्यते Kull.)

-योगः cultivation or acquisition of spiritual knowledge.

-योनि a.

1 sprung from Brahman; गुरुणा ब्रह्मयोनिना R.1.64. (

-निः) f.

1 original source in Brahman.

-2 the author of the Vedas or of Brahman; किं पुनर्ब्रह्मयोनेर्यस्तव चेतसि वर्तते Ku.6.18. ˚स्थ a. intent on the means of attaining sacred knowledge; ब्राह्मणा ब्रह्मयोनिस्था ये स्वकर्मण्यवस्थिताः Ms.1.74.

-रत्नम् a valuable present made to a Brāhmaṇa.

-रन्ध्रम् an aperture in the crown of the head through which the soul is said to escape on its leaving the body; आरोप्य ब्रह्मरन्ध्रेण ब्रह्म नीत्वोत्सृजेत्तनुम् Bhāg.11.15.24.

-राक्षसः See ब्रह्मग्रह; छिद्रं हि मृगयन्ते स्म विद्वांसो ब्रह्मराक्षसाः Rām. 1.8.17.

-रवः muttering of prayers.

-रसः Brahma's savour. ˚आसवः Brahma's nectar.

-रातः an epithet of Śuka; Bhāg.1.9.8.

-रात्रः early dawn.

-रात्रिः an epithet of Yājñavalkya, (wrong for ब्रह्मरातिः)

-राशिः 1 the whole mass or circle of sacred know- ledge.

-2 an epithet of Paraśurāma.

-3 a particular constellation.

-रीतिः f. a kind of brass.

-रे(ले)खा -लिखितम्, -लेखः lines written by the creator on the forehead of a man which indicate his destiny, the predestined lot of any man.

-लोकः the world of Brahman.

-लौकिक a. inhabiting the ब्रह्मलोक.

-वक्तृ m. an expounder of the Vedas.

-वद्यम् knowledge of Brahma.

-वधः, -वध्या, -हत्या the murder of a Brāh- maṇa.

-वर्चस् n.,

-वर्चसम् 1 divine glory or splendour, spiritual pre-eminence or holiness resulting from sacred knowledge; स य एवमेतद्रथन्तरमग्नौ प्रोतं वेद ब्रह्मवर्चस्यन्नादो भवति Ch. Up.2.12.2; (तस्य) हेतुस्त्वद्ब्रह्मवर्चसम् R.1.63; Ms.2.37;4.94.

-2 the inherent sanctity or power of a Brāhmaṇa; Ś.6.

-वर्चसिन्, -वर्चस्विन् a. holy or sanctified by spiritual pre-eminence, holy; अपृथग्धीरुपा- सीत ब्रह्मवर्चस्व्यकल्मषः Bhāg.11.17.32. (-m.) an eminent or holy Brāhmaṇa; ब्रह्मवर्चस्विनः पुत्रा जायन्ते शिष्टसंमताः Ms. 3.39.

-वर्तः see ब्रह्मावर्त.

-वर्धनम् copper.

-वाच् f. the sacred text.

-वादः a discourse on the sacred texts; ब्रह्मवादः सुसंवृत्तः श्रुतयो यत्र शेरते Bhāg.1.87.1.

-वादिन् m.

1 one who teaches or expounds the Vedas; U.1; Māl.1.

-2 a follower of the Vedānta philosophy; तस्याभिषेक आरब्धो ब्राह्मणैर्ब्रह्मवादिभिः Bhāg.4.15.11. (

-नी) an epithet of Gāyatrī; आयाहि वरदे देवि त्र्यक्षरे ब्रह्मवादिनि Gāyatryāvāhanamantra.

-वासः the abode of Brāhma- ṇas.

-विद्, -विद a.

1 knowing the Supreme Spirit; ब्रह्मविद् ब्रह्मैव भवति. (-m.) a sage, theologian, philosopher.

-विद्या, -वित्त्वम् knowledge of the Supreme Spirit. ब्रह्मविद्यापरिज्ञानं ब्रह्मप्राप्तिकरं स्थितम् Śuka. Up.3.1.

-विन्दुः see ब्रह्मबिन्दु.

-विवर्धनः an epithet of Indra.

-विहारः a pious conduct, perfect state; Buddh.

-वीणा a particular Vīṇā.

-वृक्षः 1 the Palāśa tree.

-2 the Udumbara tree.

-वृत्तिः f. livelihood of a Brāhmaṇa; ब्रह्मवृत्त्या हि पूर्णत्वं तया पूर्णत्वमभ्यसेत् Tejobindu Up.1.42.

-वृन्दम् an assemblage of Brāhmaṇas.

-वेदः 1 knowledge of the Vedas.

-2 monotheism, knowledge of Brahma.

-3 the Veda of the Brāhmaṇas (opp. क्षत्रवेद).

-4 N. of the Atharvaveda; ब्रह्मवेदस्याथर्वर्णं शुक्रमत एव मन्त्राः प्रादु- र्बभूवुः Praṇava Up.4.

-वेदिन् a. knowing the Vedas; cf. ब्रह्मविद्.

-वैवर्तम् N. of one of the eighteen Purāṇas

-व्रतम् a vow of chastity.

-शल्यः Acacia Arabica (Mar. बाभळ).

-शाला 1 the hall of Brahman.

-2 a place for reciting the Vedas.

-शासनम् 1 a decree addressed to Brāhmaṇas.

-2 a command of Brahman.

-3 the command of a Brāhmaṇa.

-4 instruction about sacred duty.

-शिरस्, -शीर्षन् n. N. of a particular missile; अस्त्रं ब्रह्मशिरस्तस्मै ततस्तोषाद्ददौ गुरुः Bm.1.649.

-श्री N. of a Sāman.

-संसद् f. an assembly of Brāh- maṇas.

-संस्थ a. wholly devoted to the sacred know- ledge (ब्रह्म); ब्रह्मसंस्थो$मृतत्वमेति Ch. Up.2.23.1.

-सती an epithet of the river Sarasvatī.

-सत्रम् 1 repeating and teaching the Vedas (= ब्रह्मयज्ञ q. v.); ब्रह्मसत्रेण जीवति Ms.4.9; ब्रह्मसत्रे व्यवस्थितः Mb.12.243.4.

-2 medita- tion of Brahma (ब्रह्मविचार); स्वायंभुव ब्रह्मसत्रं जनलोके$भवत् पुरा Bhāg.1.87.9.

-3 absorption into the Supreme Spirit.

-सत्रिन् a. offering the sacrifice of prayer.

-सदस् n. the residence of Brahman.

-सभा the hall or court of Brahman.

-संभव a. sprung or coming from Brahman. (

-वः) N. of Nārada.

-सर्पः a kind of snake.

-सवः distillation of Soma.

-सायुज्यम् com- plete identification with the Supreme Spirit; cf. ब्रह्मभूय.

-सार्ष्टिता identification or union or equality with Brahma; Ms.4.232.

-सावर्णिः N. of the tenth Manu; दशमो ब्रह्मसावर्णिरुपश्लोकसुतो महान् Bhāg.8.13.21.

-सुतः 1 N. of Nārada, Marīchi &c.

-2 a kind of Ketu.

-सुवर्चला f.

1 N. of a medicinal plant (ब्राह्मी ?).

-2 an infusion (क्वथितमुदक); पिबेद् ब्रह्मसुवर्चलाम् Ms.11.159.

-सूः 1 N. of Aniruddha.

-2 N. of the god of love.

-सूत्रम् 1 the sacred thread worn by the Brāhmaṇas or the twice-born (द्विज) over the shoulder; Bhāg. 1.39.51.

-2 the aphorisms of the Vedānta philosophy by Bādarāyaṇa; ब्रह्मसूत्रपदैश्चैव हेतुमद्भिर्विनिश्चितैः Bg.13.4.

-सूत्रिन् a. invested with the sacred thread.

-सृज् m. an epithet of Śiva.

-स्तम्बः the world, universe; ब्रह्मस्तम्बनिकुञ्जपुञ्जितघनज्याघोषघोरं धनुः Mv.3.48.

-स्तेयम् acquiring holy knowledge by unlawful means; स ब्रह्मस्तेयसंयुक्तो नरकं प्रतिपद्यते Ms.2.116.

-स्थली a place for learning the Veda (पाठशाला);...... ब्रह्मस्थलीषु च । सरी- सृपाणि दृश्यन्ते... Rām.6.1.16.

-स्थानः the mulberry tree.

-स्वम् the property or possessions of a Brāhmaṇa; परस्य योषितं हृत्वा ब्रह्मस्वमपहृत्य च । अरण्ये निर्जले देशे भवति ब्रह्मराक्षसः ॥ Y.3.212. ˚हारिन् a. stealing a Brāhmaṇa's property.

-स्वरूप a. of the nature of the Supreme Spirit.

-हत्या, -वधः Brahmanicide, killing a Brāh- maṇa; ब्रह्महत्यां वा एते घ्नन्ति Trisuparṇa. हन् a. murderer of a Brāhmaṇa; ब्रह्महा द्वादश समाः कुटीं कृत्वा वने वसेत् Ms.11.72.

-हुतम् one of the five daily Yajñas or sacrifices, which consists in offering the rites of hospitality to guests; cf. Ms.3.74.

-हृदयः, -यम् N. of a star (Capella).

भञ्ज् I. 7 P. (भनक्ति, बभञ्ज, अभाङ्क्षीत्, भङ्क्ष्यति, भङ्क्तुम्, भग्न; desid. बिभङ्क्षति)

1 To break, tear down, shatter, shiver or break to pieces, split; भनज्मि सर्वमर्यादाः Bk. 6.38; भङ्क्त्वा भुजौ 4.3; बभञ्जुर्वलयानि च 3.22; धनुरभाजि यत्त्वया R.11.76.

-2 To devastate, destroy by pulling down; भनक्त्युपवनं कपिः Bk.9.2.

-2 To make a breach (in a fortress).

-4 To frustrate, foil, disappoint, baffle; पिनाकिना भग्नमनोरथा सती Ku.5.1.

-5 To arrest, check, interrupt, suspend; as in भग्ननिद्रः.

-6 To defeat, vanquish; क्षत्राणि रामः परिभूय रामात् क्षत्राद्यथा$भज्यत स द्विजेन्द्रः N.22.133; नृपा भीष्मादयो भग्नाः Pañch.2.41. - With अव to break down, shatter; वनस्पतिं वज्र इवावभज्य Ku.3. 74.

-प्र 1 To break down, shatter, splinter.

-2 to stop, arrest, suspend.

-3 to frustrate, disappoint. -II. 1 U. (भञ्जयति-ते)

1 To brighten, illuminate.

-2 To speak.

-3 To shine.