कूटयन्त्र

n. a trap orﾠ snare L.

अङ्गदम् [अङ्गं दायति शोधयति भूषयति, अङ्गं द्यति वा, दै or दो-क.] An ornament, bracelet &c. worn on the up- per arm, an armlet; तप्तचामीकराङ्गदः V.1.15. संघट्टयन्नङ्ग- दमङ्गदेन R.6.73.

-दा 1 The female elephant of the south (?).

-2 A woman who offers her person for use (अङ्गं ददाति अर्पयति).

-दः 1 N. of a son of Vāli, monkey-king of Kiṣkindhā. cf. अङ्गदो वालिनन्दने, नपुंसि बाहुवलये... । Nm. [He was born of Tārā, Vālī's wife, and is supposed to have been an incarnation of Bṛhas- pati to aid the cause of Rāma (and hence noted for his eloquence). When, after the abduction of Sītā by Rāvaṇa, Rāma sent monkeys in all quarters to search for her, Aṅgada was made chief of a monkey- troop proceeding to the south. For one month he got no information, and, when consequently he deter- mined to cast off his life, he was told by Sampāti that Sītā could be found in Laṅkā. He sent Māruti to the island and, on the latter's return with definite information, they joined Rāma at Kiṣkindhā. After- wards when the whole host of Rāma went to Laṇkā Aṅgada was despatched to Rāvaṇa as a messenger of peace to give him a chance of saving himself in time. But Rāvaṇa scornfully rejected his advice and met his doom. After Sugrīva Aṇgada became king of Kiṣkindhā. In common parlance a man is said to act the part of Aṅgada when he endeavours to mediate between two contending parties, but without any success.]

-2 N. of a son of Lakṣmaṇa by Urmilā (अङ्गदं चन्द्रकेतुं च लक्ष्मणो$प्यात्मसंभवौ । शासनाद्रघुनाथस्य चक्रे कारा- पथेश्वरौ ॥ R.15.9), his capital being called Aṇgadīyā

-3 N. of a warrior on the side of Duryodhana.

-Comp. -निर्यूहः the crestlike forepart of the Aṅgada ornament.

अनुविद्ध See under अनुव्यध्.

अनुविद्ध p. p.

1 Pierced, bored; कीटानुविद्धरत्नादि- साधारण्येन काव्यता S. D.

-2 Overspread, intertwined; surrounded, full of; pervaded by, replete or filled with, abounding in, mixed or blended with, intermixed; सरसिजमनुविद्धं शैवलेनापि रम्यम् Ś.1.2; क्वचित्प्रभालेपिभिरिन्द्र- नीलैर्मुक्तामयी यष्टिरिवानुविद्धा R.13.54 interwoven with emeralds; 16.48,6.18; अलके बालकुन्दानुविद्धम् Me.67; सौरभ्य˚ Mk.1; कोपानुविद्धां चिन्तां नाटयन् Mu.3.; Ku.3.35; पाण्डुतानुविद्धेव देहच्छविः Dk.112;137; Māl.1.

-3 Connect- ed with, relating to; adhering to; देशवार्तानुविद्धा संकथा Dk.117,124; उद्गूर्णलोष्टलगुडैः परितो$नुविद्धम् Śi.5.25 chased, closely followed or pursued.

-4 Set, inlaid; variegated; रत्नानुविद्धार्णवमेखलाया दिशः सपत्नी भव दक्षिणस्याः R.6.63,14; Śi.4.49.

अवट a. [अव-अटन्] Produced in a hole.

-टः 1 A hole, cavity.

-2 A pit; क्रौञ्चावटे Rām.6.17.6; अवटे चापि मे राम प्रक्षिपेमं कलेवरम्; अवटे ये निधीयन्ते Rām. विपाटयन्निव जगद् दंष्ट्राट्टालघटावटैः Bm.1.762.

-3 A well.

-4 Any low or depressed part of the body, sinus; अवटश्चैवमेतानि स्थानान्यत्र शरीरके Y.3.98.

-5 A juggler.

-6 Drunk; the commentary of Mahendra on Hemachandra's Anekārthasaṁgraha प्रमत्ते$पि मङ्खः यथा अवटातङ्कसंकेतनिकेतनसमाश्रयाम्

-Comp. -कच्छपः a tortoise in a hole; (fig.) one who has had no experience, who has seen nothing of the world.

-निरोधनः N. of a particular hell.

उच्चट् 1. P. To go away, disappear. -Caus.

1 To scare or drive away, expel; मोहतिमिरप्राग्भारमुच्चाटयन्

-2 To destroy, root out; Bh.3.129; उच्चाटनीयः करतालि- कानाम् N.3.7.

उत्पट् 1 P.

1 To root up, extirpate, eradicate, pull up by the roots; R.15.19; Ku.2.43.

-2 To tear up or out, draw out; दन्तैर्नोत्पाटयेन्नखान् Ms.4.69; कीलमुत्पाटयन् Pt.1.

-3 To remove, dispel; भयम्, रुषम्, कोपम् &c.; राज्यात् to depose.

उद्घट् 1 Ā. To open; द्वारे पुरस्योद्घटितापिधाने Ku.7. 53. -Caus. (-घाटयति)

1 To open, unlock; निरयनगरद्वार- मुद्घाटयन्ती Bh.1.63; कपाटमुद्घाटयामि Mk.3.

-2 To peel off, shell.

-3 To reveal, expose, make known.

-4 To undertake, commence.

-5 To rub over, stroke gently, tickle.

उपसर्गः 1 Sickness, disease, change occasioned by a disease; also a disease superinduced on another; क्षीणं हन्युश्चोपसर्गाः प्रभूताः Suśr.

-2 Misfortune, trouble, calamity, injury, harm; प्रशमिताशेषोपसर्गाः प्रजाः Ratn.1.1; सोपसर्गं वो नक्षत्रम् M.4. sorrow; आपेदे उपसर्गस्तं तमः सूर्यमिवासुरम् Rām.2.63.2.

-3 Portent, natural phenomenon foreboding evil.

-4 An eclipse.

-5 An indication or symptom of death.

-6 Addition.

-7 Possession by an evil spirit.

-8 A preposition prefixed to roots; निपाताश्चादयो ज्ञेयाः प्रादयस्तूपसर्गकाः । द्योतकत्वात् क्रियायोगे लोकादवगता इमे ॥ उपसर्गास्तु विज्ञेयाः क्रियायोगेन विंशतिः । विवेचयन्ति ते ह्यर्थं नामाख्यातविभक्तिषु ॥ बृहद्देवता; आख्यातमुपगृह्यार्थविशेषमिमे तस्यैव सृजन्तीत्युपसर्गाः । Durga under Nirukta 1.3. उपेत्य नामाख्यातयोरर्थस्य विशेषं सृजन्त्युत्पादयन्ती- त्युपसर्गाः । Skanda. The नाट्यशास्त्र defines उपसर्ग thus: प्रातिपदिकार्थयुक्तं धात्वर्थमुपसृजन्ति ये स्वार्थैः । उपसर्गा उपदिष्टास्तस्मात् संस्कारशास्त्रे$स्मिन् ॥ A poetaster has framed the following समस्यापूरण stanza with the rule उपसर्गाः क्रियायोगे (Pāṇini I.4.59); उपसर्गाः क्रियायोगे पाणिनेरपि संमयम् । निष्क्रियो$पि तवारातिः सोपसर्गः सदा कथम् ॥ Upasargas are 2 in number:- प्र, परा, अप, सम्, अनु, अव, निस् or निर्, दुस् or दुर्, वि, आ (ङ्), नि, अधि, अपि, अति, सु, उत्, अभि, प्रति, परि, उप; or 22 if निस्-निर् and दुस्-दुर् be taken as separate words. There are two theories as to the character of these prepositions. According to one theory roots have various meanings in themselves (अनेकार्था हि धातवः); when prepositions are prefixed to them they simply bring to light those meanings already existent but hidden in them, but they do not express them, being meaningless them- selves; cf. Śi.1.15:- सन्तमेव चिरमप्रकृतत्वादप्रकाशितमदिद्युतदङ्गे । विभ्रमं मधुमदः प्रमदानां धातुलीनमुपसर्ग इवार्थम् ॥ According to the other theory prepositions express their own inde- pendent meanings; they modify, intensify, and sometimes entirely alter, the senses of roots; cf. Sk.:- उपसर्गेण धात्वर्थो बलादन्यत्र नीयते । प्रहाराहारसंहारविहारपरिहारवत् ॥ cf. also धात्वर्थं बाधते कश्चित्कश्चित्तमनुवर्तते । तमेव विशिनष्टयन्य उपसर्गगतिस्त्रिधा ॥ (The latter theory appears to be more correct. For a fuller exposition see Nirukta).

-9 An obstacle; ते समाधावुपसर्गा व्युत्थाने सिद्धयः । योगसूत्रs 3.39.

कोटरी कोटवी 1 A naked woman; पाटयन्क्षुरिकाघातैः कोटवीस्तनकोटरम् Rāj. T.5.44.

-2 An epithet of the god- dess Durgā (represented as naked).

निरयः 1 Hell; निरयनगरद्वारमुद्घाटयन्ती Bh.1.63; Ms. 6.61.

-2 Sorrow, unhappiness; सततं निरयं प्राप्तः परपिण्डोप- जीविनः Mb.1.141.37.

-3 Sin; दुर्लभो ह्यस्य निरयः शशाङ्- कस्येव कल्मषम् Rām.2.36.27.

-Comp. -वर्त्मन् n. active worldly life (प्रवृत्तिमार्ग); येषां गृहे निरयवर्त्मनि वर्ततां वः स्वर्गापवर्गविरमः स्वयमास विष्णुः Bhāg.1.82.31.

परिवेष्ट् 1 Ā. or -Caus.

1 To surround, encircle.

-2 To embrace, clasp round; प्रायेण भूमिपतयः प्रमदा लताश्च यत्पार्श्वतो भवति तत् परिवेष्टयन्ति Pt.1.35.

-3 To wrap up, cover;

-4 To cause to shrink up, contract.

पार्श्वतस् ind.

1 Near, at hand, by the side, close to; पार्श्वतः प्रस्थितं तमनवस्थितं प्रियाः R.19.31; प्रायेण भूमिपतयः प्रमदा लताश्च यत् पार्श्वतो भवति तत् परिवेष्टयन्ति Pt.1.35.

-2 (= पश्चात् q. v.); पार्श्वतः करणं प्राज्ञः Mb.12.142.9.

प्राच् प्राञ्च् a. (

-ची f.)

1 Turned towards the front, in front, foremost.

-3 Eastern, easterly.

-3 Prior, previous, former. -m. (pl.) The people of the east.

-2 Eastern grammarians.

-Comp. -अग्र a. (

प्रागग्र) having the point turned towards the east.

-अनुरागः (प्रागनुरागः) former affection.

-अभावः (प्रागभावः) 1 antecedent non-existence, non-existence of a thing previous to its production, as of an effect previous to its production; प्रागभावस्तथा ध्वंसो$प्यत्यन्ताभाव एव च । एवं त्रैविध्यमापन्नः संसर्गाभाव इष्यते ॥ Bhāṣā. P.

-2 (in law) non-possession of property (that may be possessed).

-अभिहित (प्रागभिहित) a. mentioned before.

-अवस्था (प्रागवस्था) the former state; न तर्हि प्रागवस्थायाः परिहीयसे Māl.4. 'you are none the worse for it'.

-आयत (प्रागायत) a. extending towards the east.

-उक्तिः f. (

प्रागुक्तिः) previous utterance.

-उत्तर (प्रागुत्तर) a. north-eastern.

-उत्पत्तिः (प्रागुत्पत्तिः) first appearance (of a disease).

-उदञ्च् a. (

प्रागुदञ्च्) north-eastern.

-उदीची (प्रागुदीची) f. the north-east.

-कर्मन् (प्राक्- कर्मन्) n.

1 an action done in a former life.

-2 a preliminary medical treatment.

-3 a preliminary action in general.

-कालः (प्राक्कालः) a former age.

-कालीन (प्राक्कालीन) a. belonging to the former times, old, ancient.

-कूल (प्राक्कूल) a. having the points turned towards the east (said of Kuśa grass); प्राक्कूलान् पर्युपासीनः पवित्रैश्चैव पावितः Ms.2.75. (

-लम्) the point of a blade of such Kuśa grass.

-कृतम् (प्राक्कृतम्) an act done in a former life.

-केवल a. (

प्राक्केवल) manifested from the first in a distinct form.

-गामिन् a.

(प्राग्- गामिन्) 1 going before, preceding.

-2 a precursor, forerunner.

-3 going eastward.

-चरणा a. (

प्राक्चरणा) the female organ of generation.

-चिरम् (प्राक्चिरम्) ind. in due or good time, before too late.

-जन्मन् (प्राग्जन्मन्) n.,

-जातिः (प्राग्जातिः) f. a former birth.

-ज्योतिषः (प्राग्ज्योतिषः) 1 N. of country, also called Kāmarūpa.

-2 (pl.) the people of this country (

-षम्) N. of a city. ˚ज्येष्ठः an epithet of Viṣṇu.

-दक्षिण a. (

प्राग्दक्षिण) south-eastern.

-देशः (प्राग्देशः) the east- ern country.

-द्वार, -द्वारिक a. (

प्राग्द्वार &c.) having doors facing the east.

-न्यायः (प्राङ्न्यायः) the plea of a former trial, res judicata; आचारेणावसन्नो$पि पुनर्लेखय- ते यदि । सो$भिधेयो जितः पूर्वं प्राङ्न्यायस्तु स उच्यते ॥

-पदम् (प्राक्पदम्) the first member of a compound.

-प्रहारः (प्राक्प्रहारः) the first blow.

-फलः (प्राक्फलः) the bread-fruit tree.

-फ(फा)ल्गुनी (प्राक्फल्गुनी) the eleventh lunar mansion, (पूर्वा). ˚भवः

1 the planet Jupiter.

-2 N. of Bṛihaspati.

-फाल्गुनः, -फाल्गुनेयः (

प्राक्फाल्गुनः &c.) the planet Jupiter.

-भक्तम् (प्राग्- भक्तम्) taking medicine before meals.

-भवः (प्राग्भवः) a previous life.

-भागः (प्राग्भागः) 1 the front.

-2 the fore-part.

-भारः (प्राग्भारः) 1 the top summit of a mountain; प्राग्भारेषु शिखण्डिताण्डवविधौ मेघैर्वितानाय्यते Māl.9. 15.

-2 the front part, fore-part or end (of anything); क्रन्दत्फेरवचण्डडात्कृतिभृतप्राग्भारभीमैस्तटैः Māl.5.19.

-3 a large quantity, heap, multitude, flood; तिमिरप्राग्भार- मुच्चाटयन्......विजयते ज्ञानप्रदीपो हरः Bh.3.129; Māl.5.29.

-भावः (प्राग्भावः) 1 previous existence.

-2 excellence, superiority.

-मुख (प्राङ्मुख) a.

1 turned towards or facing the east; तां प्राङ्मुखीं तत्र निवेश्य तन्वीम् Ku.7.13; Ms.2.51;8.87.

-2 inclined towards, wishing, desirous of.

-रूपम् (प्राग्रूपम्) Previous symptom (of disease).

-लग्नम् (प्राग्लग्नम्) horoscope.

-वंशः (प्राग्वंशः) 1 a kind of sacrificial room having its columns turned towards the east; श्लाघ्यस्त्यागो$पि वैदेह्याः पत्युः प्राग्वंशवासिनः R.15.61. (प्राचीनस्थूणो यज्ञशालाविशेषः Malli.; but some interpret the word to mean 'a room in which the friends and family of the sacrificer assemble'); केचिद् बभञ्जुः प्राग्वंशं पत्नीशालां तथा$परे Bhāg.4.5.14.

-2 a former dynasty or generation.

-वचनम् (प्राग्वचनम्) anything formerly decided; statement by the ancient authorities; प्रागिदं वचनं पोक्तम् अतः प्रग्वचनं विदुः Mb.

-वृत्तम् = प्राङ्न्यायः q. v.

-वृत्तान्तः (प्राग्वृत्तान्तः) a former event.

-शिरस्, -स, -शिरस्क (

प्राक्शिरस् &c.) a. having the head turned towards the east.

-संध्या (प्राक्संध्या) the morning twilight.

-सवनम् (प्राक्सवनम्) a morning libation or sacrifice.

-स्रोतस् (प्राक्स्रोतस्) a. flowing eastward. (-f.) a river.

विश्लथ a.

1 Loose, relaxed; untied; ऐरावतास्फालन- विश्लथं यः संघट्टयन्नङ्गदमङ्गदेन R.6.73.

-2 Languid, drooping.

वेष्ट् 1 Ā. (वेष्टते)

1 To surround, enclose, encompass, envelop.

-2 To wind or twist round.

-3 To dress. -Caus. (वेष्टयति-ते)

1 To surround &c.

-2 To blockade. - With आ to fold, tie, bind; तृणैरावेष्ट्यते रज्जुर्यया नागो$पि वध्यते Pt.1.331. -परि, -सम् to fold together, clasp or wind round; प्रायेण भूमिपतयः प्रमदा लताश्च यत् पार्श्वतो भवति तत् परिवेष्टयन्ति Pt.1.35.

संघट्ट् 1 Ā.

1 To strike.

-2 To bring together, unite.

-3 To gather, collect.

-4 To rub, rub against or press against; संघट्टयन्नङ्गदमङ्गदेन R.6.73.

-5 To strike against, touch.

n. the bone of the forehead with its projections orﾠ prominences, horn RV. X, 102, 4 AV. ṠBr. AitBr. ;