अर्थकर्श्य

beneficial.

founder of a religious order.

mfn. doing what is useless orﾠ worthless;

mf (i)n. (Pāṇ. 3-2, 20 Sch.) producing advantage, useful Hit.

n. an action on purpose (opposed to guṇa-karman q.v.)

n. poverty Ragh. V, 21.

m. a book-maker, author W.

mfn. creating a passage (through life) MBh. XIII, 7023 (Vishṇu) ;

n. (prob.) N. of a city gaṇa cihaṇâ̱di

= sthagara below Kauṡ.

अर्थः [In some of its senses from अर्थ्; in others from ऋ-थन् Uṇ.2.4; अर्थते ह्यसौ अर्थिभिः Nir.]

1 Object, pur- pose, end and aim; wish, desire; ज्ञातार्थो ज्ञातसंबन्धः श्रोतुं श्रोता प्रवर्तते, सिद्ध˚, ˚परिपन्थी Mu.5; ˚वशात् 5.8; स्मर्तव्यो$स्मि सत्यर्थे Dk.117 if it be necessary; Y.2.46; M.4.6; oft. used in this sense as the last member of compounds and translated by 'for', 'intended for', 'for the sake of', 'on account of', 'on behalf of', and used like an adj. to qualify nouns; अर्थेन तु नित्य- समासो विशेष्यनिघ्रता च Vārt.; सन्तानार्थाय विधये R.1.34; तां देवतापित्रतिथिक्रियार्थाम् (धेनुम्) 2.16; द्विजार्था यवागूः Sk.; यज्ञार्थात्कर्मणो$न्यत्र Bg.3.9. It mostly occurs in this sense as अर्थम्, अर्थे or अर्थाय and has an adverbial force; (a) किमर्थम् for what purpose, why; यदर्थम् for whom or which; वेलोपलक्षणार्थम् Ś.4; तद्दर्शनादभूच्छम्भोर्भूयान्दारार्थ- मादरः Ku.6.13; (b) परार्थे प्राज्ञ उत्सृजेत् H.1.41; गवार्थे ब्राह्मणार्थे च Pt.1.42; मदर्थे त्यक्तजीविताः Bg.1.9; (c) सुखार्थाय Pt.4.18; प्रत्याख्याता मया तत्र नलस्यार्थाय देवताः Nala.13.19; ऋतुपर्णस्य चार्थाय 23.9.

-2 Cause, motive, reason, ground, means; अलुप्तश्च मुनेः क्रियार्थः R. 2.55 means or cause; अतो$र्थात् Ms.2.213.

-3 Meaning, sense, signification, import; अर्थ is of 3 kinds:-- वाच्य or expressed, लक्ष्य or indicated (secondary), and व्यङ्ग्य or suggested; तददोषौ शब्दार्थौ K. P.1; अर्थो वाच्यश्च लक्ष्यश्च व्यङ्ग्यश्चेति त्रिधा मतः S. D.2; वागर्थाविव R.1.1; अवेक्ष्य धातोर्गमनार्थमर्थवित् 3.21.

-4 A thing, object, substance; लक्ष्मणो$र्थं ततः श्रुत्वा Rām.7.46.18; अर्थो हि कन्या परकीय एव Ś.4.22; that which can be perceived by the senses, an object of sense; इन्द्रिय˚ H.1.146; Ku.7.71; R.2.51; न निर्बद्धा उपसर्गा अर्थान्निराहुः Nir.; इन्द्रियेभ्यः परा ह्यर्था अर्थेभ्यश्च परं मनः Kaṭh. (the objects of sense are five: रूप, रस, गन्ध, स्पर्श and शब्द); शब्दः स्पर्शो रसो गन्धो रूपं चेत्यर्थजातयः Bhāg.11.22.16.

-5 (a) An affair, business, matter, work; प्राक् प्रतिपन्नो$यमर्थो$- ङ्गराजाय Ve.3; अर्थो$यमर्थान्तरभाव्य एव Ku.3.18; अर्थो$र्था- नुबन्धी Dk.67; सङ्गीतार्थः Me.66 business of singing i. e. musical concert (apparatus of singing); सन्देशार्थाः Me. 5 matters of message, i. e. messages; (b) Interest, object; स्वार्थसाधनतत्परः Ms.4.196; द्वयमेवार्थसाधनम् R.1. 19;2.21; दुरापे$र्थे 1.72; सर्वार्थचिन्तकः Ms.7.121; माल- विकायां न मे कश्चिदर्थः M.3 I have no interest in M. (c) Subject-matter, contents (as of letters &c.); त्वामव- गतार्थं करिष्यति Mu.1 will acquaint you with the matter; उत्तरो$यं लेखार्थः ibid.; तेन हि अस्य गृहीतार्था भवामि V.2 if so I should know its contents; ननु परिगृहीतार्थो$- स्मि कृतो भवता V.5; तया भवतो$विनयमन्तरेण परिगृहीतार्था कृता देवी M.4 made acquainted with; त्वया गृहीतार्थया अत्रभवती कथं न वारिता 3; अगृहीतार्थे आवाम् Ś.6; इति पौरान् गृहीतार्थान् कृत्वा ibid.

-6 Wealth, riches, property, money (said to be of 3 kinds: शुक्ल honestly got; शबल got by more or less doubtful means, and कृष्ण dishonestly got;) त्यागाय संभृतार्थानाम् R.1.7; धिगर्थाः कष्टसंश्रयाः Pt.1.163; अर्थानामर्जने दुःखम् ibid.; सस्यार्थास्तस्य मित्राणि1.3; तेषामर्थे नियुञ्जीत शूरान् दक्षान् कुलोद्गतान् Ms.7.62.

-7 Attainment of riches or worldly prosperity, regarded as one of the four ends of human existence, the other three being धर्म, काम and मोक्ष; with अर्थ and काम, धर्म forms the well-known triad; cf. Ku.5.38; अप्यर्थकामौ तस्यास्तां धर्म एव मनीषिणः R.1.25.

-8 (a) Use, advantage, profit, good; तथा हि सर्वे तस्यासन् परार्थैकफला गुणाः R.1.29 for the good of others; अर्थान- र्थावुभौ बुद्ध्वा Ms.8.24 good and evil; क्षेत्रिणामर्थः 9.52; यावानर्थ उदपाने सर्वतः सांप्लुतोदके Bg.2.46; also व्यर्थ, निरर्थक q. v. (b) Use, want, need, concern, with instr.; को$र्थः पुत्रेण जातेन Pt.1 what is the use of a son being born; कश्च तेनार्थः Dk.59; को$र्थस्तिरश्चां गुणैः Pt.2.33 what do brutes care for merits; Bh.2.48; योग्येनार्थः कस्य न स्याज्ज- नेन Ś.18.66; नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश्चन Bg.3.18; यदि प्राणैरिहार्थो वो निवर्तध्वम् Rām. को नु मे जीवितेनार्थः Nala.12. 65.

-9 Asking, begging; request, suit, petition.

-1 Action, plaint (in law); अर्थ विरागाः पश्यन्ति Rām.2.1. 58; असाक्षिकेषु त्वर्थेषु Ms.8.19.

-11 The actual state, fact of the matter; as in यथार्थ, अर्थतः, ˚तत्वविद्, यदर्थेन विनामुष्य पुंस आत्मविपर्ययः Bhāg.3.7.1.

-12 Manner, kind, sort.

-13 Prevention, warding off; मशकार्थो धूमः; prohibition, abolition (this meaning may also be derived from 1 above).

-14 Price (perhaps an incorrect form for अर्घ).

-15 Fruit, result (फलम्). तस्य नानुभवेदर्थं यस्य हेतोः स रोपितः Rām.6.128.7; Mb.12.175.5.

-16 N. of a son of धर्म.

-17 The second place from the लग्न (in astr.).

-18 N. of Viṣṇu.

-19 The category called अपूर्व (in पूर्वमीमांसा); अर्थ इति अपूर्वं ब्रूमः । ŚB. on MS.7.1.2.

-2 Force (of a statement or an expres- sion); अर्थाच्च सामर्थ्याच्च क्रमो विधीयते । ŚB. on MS.5.1.2. [अर्थात् = by implication].

-21 The need, purpose, sense; व्यवधानादर्थो बलीयान् । ŚB. on MS.6.4.23.

-22 Capacity, power; अर्थाद्वा कल्पनैकदेशत्वात् । Ms.1.4.3 (where Śabara paraphrases अर्थात् by सामर्थ्यात् and states the rule: आख्यातानामर्थं ब्रुवतां शक्तिः सहकारिणी ।), cf. अर्थो$भिधेयरैवस्तुप्रयोजननिवृत्तिषु । मोक्षकारणयोश्च...... Nm.

-Comp. -अतिदेशः Extension (of gender, number &e.) to the objects (as against words), i. e. to treat a single object as though it were many, a female as though it were male. (तन्त्रवार्त्तिक 1.2.58.3;6.3.34.7).

-अधिकारः charge of money, office of treasurer ˚रे न नियोक्तव्यौ H.2.

-अधिकारिन् m. a treasurer, one charged with finan- cial duties, finance minister.

-अनुपपत्तिः f. The difficulty of accounting for or explaining satisfactorily a particular meaning; incongruity of a particular meaning (तन्त्रवार्त्तिक 4.3.42.2).

-अनुयायिन् a. Following the rules (शास्त्र); तत्त्रिकालहितं वाक्यं धर्म्यमर्थानुयायि च Rām.5.51.21.

-अन्वेषणम् inquiry after a matter.

-अन्तरम् 1 another or different meaning.

-2 another cause or motive; अर्थो$यम- र्थान्तरभाव्य एव Ku.3.18.

-3 A new matter or circum- stance, new affair.

-4 opposite or antithetical meaning, difference of meaning. ˚न्यासः a figure of speech in which a general proposition is adduced to support a particular instance, or a particular instance, to support a general proposition; it is an inference from parti- cular to general and vice versa; उक्तिरर्थान्तरन्यासः स्यात् सामान्यविशेषयोः । (1) हनूमानब्धिमतरद् दुष्करं किं महात्मनाम् ॥ (2) गुणवद्वस्तुसंसर्गाद्याति नीचो$पि गौरवम् । पुष्पमालानुषङ्गेण सूत्रं शिरसि धार्यते Kuval.; cf. also K. P.1 and S. D.79. (Ins- tances of this figure abound in Sanskrit literature, especi- ally in the works of Kālidāsa, Māgha and Bhāravi).

-अन्वित a.

1 rich, wealthy.

-2 significant.

-अभिधान a.

1 That whose name is connected with the purpose to be served by it; अर्थाभिधानं प्रयोजनसम्बद्धमभिधानं यस्य, यथा पुरोडाश- कपालमिति पुरोडाशार्थं कपालं पुरोडाशकपालम् । ŚB. on MS.4.1. 26.

-2 Expression or denotation of the desired meaning (वार्त्तिक 3.1.2.5.).

-अर्थिन् a. one who longs for or strives to get wealth or gain any object. अर्थार्थी जीवलोको$यम् । आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी Bg.7.16.

-अलंकरः a figure of speech determined by and dependent on the sense, and not on sound (opp. शब्दालंकार). अलंकारशेखर of केशवमिश्र mentions (verse 29) fourteen types of अर्थालंकारs as follows:- उपमारूपकोत्प्रेक्षाः समासोक्तिरपह्नुतिः । समाहितं स्वभावश्च विरोधः सारदीपकौ ॥ सहोक्तिरन्यदेशत्वं विशेषोक्तिर्विभावना । एवं स्युरर्थालकारा- श्चतुर्दश न चापरे ॥

-आगमः 1 acquisition of wealth, income; ˚गमाय स्यात् Pt.1. cf. also अर्थागमो नित्यमरोगिता च H.

-2 collection of property.

-3 conveying of sense; S. D.737.

-आपत्तिः f. [अर्थस्य अनुक्तार्थस्य आपत्तिः सिद्धिः]

1 an inference from circumstances, presumption, im- plication, one of the five sources of knowledge or modes of proof, according to the Mīmāṁsakas. It is 'deduc- tion of a matter from that which could not else be'; it is 'assumption of a thing, not itself perceived but necessarily implied by another which is seen, heard, or proved'; it is an inference used to account for an apparent inconsistency; as in the familiar instance पीनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते the apparent inconsistency between 'fatness' and 'not eating by day' is accounted for by the inference of his 'eating by night'. पीनत्वविशि- ष्टस्य देवदत्तस्य रात्रिभोजित्वरूपार्थस्य शब्दानुक्तस्यापि आपत्तिः. It is defined by Śabara as दृष्टः श्रुतो वार्थो$न्यथा नोपपद्यते इत्यर्थ- कल्पना । यथा जीवति देवदत्ते गृहाभावदर्शनेन बहिर्भावस्यादृष्टस्य कल्पना ॥ Ms.1.1.5. It may be seen from the words दृष्टः and श्रुतः in the above definition, that Śabara has sug- gested two varieties of अर्थापत्ति viz. दृष्टार्थापत्ति and श्रुता- र्थापत्ति. The illustration given by him, however, is of दृष्टार्थापत्ति only. The former i. e. दृष्टार्थापत्ति consists in the presumption of some अदृष्ट अर्थ to account for some दृष्ट अर्थ (or अर्थs) which otherwise becomes inexplicable. The latter, on the other hand, consists in the presump- tion of some अर्थ through अश्रुत शब्द to account for some श्रुत अर्थ (i. e. some statement). This peculiarity of श्रुतार्थापत्ति is clearly stated in the following couplet; यत्र त्वपरिपूर्णस्य वाक्यस्यान्वयसिद्धये । शब्दो$ध्याह्रियते तत्र श्रुतार्थापत्ति- रिष्यते ॥ Mānameyodaya p.129 (ed. by K. Raja, Adyar, 1933). Strictly speaking it is no separate mode of proof; it is only a case of अनुमान and can be proved by a व्यतिरेकव्याप्ति; cf. Tarka. K.17 and S. D.46.

-2 a figure of speech (according to some rhe- toricians) in which a relevant assertion suggests an inference not actually connected with the the subject in hand, or vice versa; it corresponds to what is popularly called कैमुतिकन्याय or दण्डापूपन्याय; e. g. हारो$यं हरिणाक्षीणां लुण्ठति स्तनमण्डले । मुक्तानामप्यवस्थेयं के वयं स्मरकिङ्कराः Amaru.1; अभितप्तमयो$पि मार्दवं भजते कैव कथा शरीरिषु R.8.43.; S. D. thus defines the figure:- दण्डापूपिकन्यायार्थागमो$र्थापत्तिरिष्यते.

-उत्पत्तिः f. acquisition of wealth; so ˚उपार्जनम्.

-उपक्षेपकः an introductory scene (in dramas); अर्थोपक्षेपकाः पञ्च S. D.38. They are विष्कम्भ, चूलिका, अङ्कास्य, अङ्कावतार, प्रवेशक.

-उपमा a simile dependent on sense and not on sound; see under उपमा.

-उपार्जनम् Acquiring wealth.

-उष्मन् m. the glow or warmth of wealth; अर्थोष्मणा विरहितः पुरुषः स एव Bh.2.4.

-ओघः, -राशिः treasure, hoard of money.

-कर (

-री f.),

-कृत a.

1 bringing in wealth, enriching; अर्थकरी च विद्या H. Pr.3.

-2 useful, advan- tageous.

-कर्मन् n.

1 a principal action (opp. गुणकर्मन्).

-2 (as opposed to प्रतिपत्तिकर्मन्), A fruitful act (as opposed to mere disposal or प्रतिपत्ति); अर्थकर्म वा कर्तृ- संयोगात् स्रग्वत् । MS.4.2.17.

-काम a. desirous of wealth. (-˚मौ dual), wealth and (sensual) desire or pleasure; अप्यर्थकामौ तस्यास्तां धर्म एव मनीषिणः R.1.25. ह्रत्वार्थकामास्तु गुरूनिहैव Bg.2.5.

-कार्ष्यम् Poverty. निर्बन्धसंजातरुषार्थकार्घ्यमचिन्तयित्वा गुरुणाहमुक्तः R.5.21.

-काशिन् a. Only apparently of utility (not really).

-किल्बिषिन् a. dishonest in money-matters.

-कृच्छ्रम् 1 a difficult matter.

-2 pecuniary difficulty; व्यसनं वार्थकृच्छ्रे वा Rām.4.7.9; Mb.3.2.19; cf. also Kau. A.1.15 न मुह्येदर्थकृच्छ्रेषु Nīti.

-कृत्यम् doing or execution of a business; अभ्युपेतार्थकृत्याः Me.4.

-कोविद a. Expert in a matter, experienced. उवाच रामो धर्मात्मा पुनरप्यर्थकोविदः Rām.6.4.8.

-क्रमः due order or sequ- ence of purpose.

-क्रिया (a) An implied act, an act which is to be performed as a matter of course (as opposed to शब्दोक्तक्रिया); असति शब्दोक्ते अर्थक्रिया भवति ŚB. on MS.12.1.12. (b) A purposeful action. (see अर्थकर्मन्).

-गत a.

1 based on the sense (as a दोष).

-2 devoid of sense.

-गतिः understanding the sense.

-गुणाः cf. भाविकत्वं सुशब्दत्वं पर्यायोक्तिः सुधर्मिता । चत्वारो$र्थगुणाः प्रोक्ताः परे त्वत्रैव संगताः ॥ अलंकारशेखर 21.

-गृहम् A treasury. Hariv.

-गौरवम् depth of meaning; भारवेरर्थगौरवम् Udb., Ki.2.27.

-घ्न a. (

घ्नी f.) extrava- gant, wasteful, prodigal; सुरापी व्याधिता धूर्ता वन्ध्यार्थघ्न्य- प्रियंवदा Y.1.73; व्याधिता वाधिवेत्तव्या हिंस्रार्थघ्नी च सर्वदा Ms.9.8.

-चित्रम् 'variety in sense', a pun, Kāvya- prakāśa.

-चिन्तक a.

1 thinking of profit.

-2 having charge of affairs; सर्वार्थचिन्तकः Ms.7.121.

-चिन्ता, -चिन्तनम् charge or administration of (royal) affairs; मन्त्री स्यादर्थचिन्तायाम् S. D.

-जात a.

1 full of meaning.

-2 wealthy (जातधन).

(-तम्) 1 a collection of things.

-2 large amount of wealth, considerable property; Dk.63, Ś.6; ददाति च नित्यमर्थजातम् Mk.2.7.

-3 all matters; कवय इव महीपाश्चिन्तयन्त्यर्थजातम् Śi.11.6.

-4 its own meaning; वहन्द्वयीं यद्यफले$र्थजाते Ki.3.48.

-ज्ञ a. knowing the sense or purpose; अर्थज्ञ इत्सकलं भद्रमश्नुते Nir.

-तत्त्वम् 1 the real truth, the fact of the matter; यो$र्थतत्त्वमविज्ञाय क्रोधस्यैव वशं गतः H.4.94.

-2 the real nature or cause of anything.

-द a.

1 yielding wealth; Dk.41.

-2 advantageous, productive of good, useful.

-3 liberal, munificent Ms.2.19.

-4 favour- able, compliant. (

-दः) N. of Kubera.

-दर्शकः 'one who sees law-suits'; a judge.

-दर्शनम् perception of objects; कुरुते दीप इवार्थदर्शनम् Ki.2.33; Dk.155.

-दूषणम् 1 extravagance, waste; H.3.18; Ms.7.48.

-2 unjust seizure of property or withholding what is due.

-3 finding fault with the meaning.

-4 spoiling of another's property.

-दृश् f. Consideration of truth; क्षेमं त्रिलोकगुरुरर्थदृशं च यच्छन् Bhāg.1.86.21.

-दृष्टिः Seeing profit; Bhāg.

-दोषः a literary fault or blemish with regard to the sense, one of the four doṣas or blemishes of literary composition, the other three being परदोष, पदांशदोष, वाक्यदोष; for definitions &c. see K. P.7. अलंकारशेखर of केशवमिश्र who mentions eight types of doṣas as follows: अष्टार्थदोषाः विरस, -ग्राम्य, -व्याहत, -खिन्नताः । -हीना, -धिका, सदृक्साम्यं देशादीनां विरोधि च ॥ 17

-द्वयविधानम् Injunction of two ideas or senses; विधाने चार्थद्वयविधानं दोषः ŚB. on MS.1.8.7.

-नित्य a. = अर्थ- प्रधान Nir.

-निबन्धन a. dependent on wealth.

-निश्चयः determination, decision.

-प्रतिः 1 'the lord of riches', a a king; किंचिद् विहस्यार्थपतिं बभाषे R.2.46;1.59;9.3;18.1; Pt.1.74.

-2 an epithet of Kubera.

-पदम् N. of the Vārt. on Pāṇini; ससूत्रवृत्त्यर्थपदं महार्थं ससंग्रहं सिद्ध्यति वै कपीन्द्रः Rām.7.36.45.

-पर, -लुब्ध a.

1 intent on gaining wealth, greedy of wealth, covetous.

-2 niggardly, parsimonious; हिंस्रा दयालुरपि चार्थपरा वदान्या Bh.2.47; Pt.1.425.

-प्रकृतिः f. the leading source or occasion of the grand object in a drama; (the number of these 'sources' is five:-- बीजं बिन्दुः पताका च प्रकरी कार्यमेव च । अर्थप्रकृतयः पञ्च ज्ञात्वा योज्या यथाविधि S. D.317.)

-प्रयोगः 1 usury.

-2 administration of the affairs (of a state)

-प्राप्त a. derived or understood from the sense included as a matter of course, implied; परिसमाप्तिः शब्दार्थः । परिसमाप्त्यामर्थप्राप्तत्वादारम्भस्य । ŚB. on MS.6.2.13.

-˚त्वम् Inplication.

-बन्धः 1 arrange- ment of words, composition, text; stanza, verse; संचिन्त्य गीतक्षममर्थबन्धम् Ś.7.5; ललितार्थबन्धम् V.2.14 put or expressed in elegant words.

-2. connection (of the soul) with the objects of sense.

-बुद्धि a. selfish.

-बोधः indication of the (real) import.

-भाज् a. entitled to a share in the division of property.

-भावनम् Delibera- tion over a subject (Pātañjala Yogadarśana 1.28).

-भृत् a. receiving high wages (as a servant).

-भेदः distinc- tion or difference of meaning; अर्थभेदेन शब्दभेदः.

-मात्रम्, -त्रा 1 property, wealth; Pt.2.

-2 the whole sense or object.

-युक्त a. significant, full of यस्यार्थयुक्तं meaning; गिरिराजशब्दं कुर्वन्ति Ku.1.13.

-लक्षण a. As determined by the purpose or need (as opposed to शब्दलक्षण); लोके कर्मार्थलक्षणम् Ms.11.1.26.

-लाभः acquisition of wealth.

-लोभः avarice.

-वशः power in the form of discrimination and knowledge. अर्थवशात् सप्तरूपविनिवृत्ताम् Sāvk.65.

-वादः 1 declaration of any purpose.

-2 affirmation, declaratory assertion, an explanatory remark, exegesis; speech or assertion having a certain object; a sentence. (It usually recommends a विधि or precept by stating the good arising from its proper observance, and the evils arising from its omission, and also by adducing historical instances in its support; स्तुतिर्निन्दा परकृतिः पुराकल्प इत्यर्थवादः Gaut. Sūt.; said by Laugākṣi to be of 3 kinds:- गुणवादो विरोधे स्यादनु वादो$वधारिते । भूतार्थवादस्तद्धानादर्थ- वादस्त्रिधा मतः; the last kind includes many varieties.)

-3 one of the six means of finding out the tātparya (real aim and object) of any work.

-4 praise, eulogy; अर्थवाद एषः । दोषं तु मे कंचित्कथय U.1.

-विकरणम् = अर्थ- विक्रिया change of meaning.

-विकल्पः 1 deviation from truth, perversion of fact.

-2 prevarication; also ˚वैकल्प्यम्

-विज्ञानम् comprehending the sense, one of the six exercises of the understanding (धीगुण).

-विद् a. sensible, wise, sagacious. भुङ्क्ते तदपि तच्चान्यो मधुहेवार्थविन्मधु Bhāg.11.18.15. विवक्षतामर्थविदस्तत्क्षणप्रतिसंहृताम् Śi.

-विद्या knowledge of practical life; Mb.7.

-विपत्तिः Failing of an aim; समीक्ष्यतां चार्थविपत्तिमार्गताम् Rām.2.19.4.

-विभावक a. money-giver; विप्रेभ्यो$र्थविभावकः Mb.3.33. 84.

-विप्रकर्षः difficulty in the comprehension of the sense.

-विशेषणम् a reprehensive repetition of something uttered by another; S. D.49.

-वृद्धिः f. accumulation of wealth.

-व्ययः expenditure; ˚ज्ञ a. conversant with money-matters.

-शब्दौ Word and sense.

-शालिन् a. Wealthy.

-शास्त्रम् 1 the science of wealth (political economy).

-2 science of polity, political science, politics; अर्थशास्त्रविशारदं सुधन्वानमुपाध्यायम् Rām.2.1.14. Dk.12; इह खलु अर्थशास्त्रकारास्त्रिविधां सिद्धिमुपवर्णयन्ति Mu.3; ˚व्यवहारिन् one dealing with politics, a politician; Mu.5.

-3 science giving precepts on general conduct, the science of practical life; Pt.1.

-शौचम् purity or honesty in money-matters; सर्वेषां चैव शौचानामर्थशौचं परं स्मृतं Ms. 5.16.

-श्री Great wealth.

-संस्थानम् 1 accumulation of wealth.

-2 treasury.

-संग्रहः, -संचयः accumulation or acquisition of wealth, treasure, property. कोशेनाश्रयणी- यत्वमिति तस्यार्थसंग्रहः R.17.6. कुदेशमासाद्य कुतो$र्थसंचयः H.

-संग्रहः a book on Mīmāṁsā by Laugākṣi Bhāskara.

-सतत्त्वम् truth; किं पुनरत्रार्थसतत्त्वम् । देवा ज्ञातुमर्हन्ति MBh. or P.VIII.3.72.

-समाजः aggregate of causes.

-समाहारः 1 treasure.

-2 acquisition of wealth.

-संपद् f. accomplishment of a desired object; उपेत्य संघर्ष- मिवार्थसंपदः Ki.1.15.

-संपादनम् Carrying out of an affair; Ms.7.168.

-संबन्धः connection of the sense with the word or sentence.

-संबन्धिन् a. Concerned or interested in an affair; Ms.8.64.

-साधक a.

1 accomplishing any object.

-2 bringing any matter to a conclusion.

-सारः considerable wealth; Pt.2.42.

-सिद्ध a. understood from the very context (though not expressed in words), inferable from the connection of words.

-सिद्धिः f. fulfilment of a desired object, success. द्वारमिवार्थसिद्धेः R.2.21.

-हानिः Loss of wealth

-हारिन् a. stealing money Ks.

-हर a. inheriting wealth.

-हीन a.

1 deprived of wealth, poor.

-2 unmeaning, nonsensical.

-3 failing.

as, am m. n. <in RV. I-IX only n.;

प्रतिपत्तिः f.

1 Getting; acquirement, gain; चन्द्रलोक- प्रतिपत्तिः; स्वर्ग˚ &c.

-2 Perception, observation, con- sciousness, (right) knowledge; वागर्थप्रतिपत्तये R.1.1; तयोरभेदप्रतिपत्तिरस्ति मे Bh.3.99; गुणिनामपि निजरूपप्रतिपत्तिः परत एव संभवति Vās.

-3 Assent, compliance, acceptance; प्रतिपत्तिपराङ्मुखी Bk.8.95 'averse from compliance, unyielding'.

-4 Admission, acknowledgment.

-5 Asser- tion, statement.

-6 Undertaking, beginning, com- mencement.

-7 Action, proceeding, course of action, procedure; वयस्य का प्रतिपत्तिरत्र M.4; Ku.5.42; विषाद- लुप्तप्रतिपत्तिविस्मितं सैन्यम् R.3.4 'which did not know what course of action to follow through dismay'.

-8 Perfor- mance, doing, proceeding with; प्रस्तुतप्रतिपत्तये R.15.75.

-9 Resolution, determination; कैकेय्याः प्रतिपत्तिर्हि कथं स्यान्मम वेदने Rām.2.22.16; व्यवसायः प्रतिपत्तिनिष्ठुरः R.8.65.

-1 News, intelligence; कर्मसिद्धावाशु प्रतिपत्तिमानय Mu.4; Ś.6.

-11 Honour, respect, mark of distinction, respectful behavi- our; सामान्यप्रतिपत्तिपूर्वकमियं दारेषु दृश्या त्वया Ś.4.17;7.1; R.14.22;15.12; तत् कस्मादेतस्मिन् महानुभावे प्रतिपत्तिमूढा तिष्ठसि Nāg.1; यत्स महानुभावो वाङ्मात्रेणापि अकृतप्रतिपत्तिः अदक्षिणेति मां संभावयिष्यति Nāg.2.

-12 A method, means.

-13 Intel- lect, intelligence.

-14 Use, application.

-15 Promotion, preferment, exaltation.

-16 Fame, renown, reputation.

-17 Boldness, assurance, confidence.

-18 Conviction, proof.

-19 A rite from which no advantage accrues.

-2 The concluding portion of an action. (In Daṇḍaviveka, G. O. S.52, p.259, it means punishment of an offence.)

-21 Disposing of a matter or a thing which has served the purpose of something else; यद् येन प्रयोजनेन सम्बद्ध- मुत्पद्यते तत् तदर्थमेव न्याय्यम् । तस्यान्यत्र गमने प्रतिपत्तिरित्येतदुपपद्यते ŚB. on MS.4.2.19. Also cf. यष हि न्यायो यदन्यत्र कृतार्थ- मन्यत्र प्रतिपाद्यत इति ŚB. on MS.4.2.22; cf. also प्रतिपत्तिश्च विविक्तकरणेन उपकरोति ŚB. on MS.6.4.3. Hence प्रतिपत्ति- कर्मन् means 'a mere disposal' (as opposed to अर्थकर्मन्); किं शाखाप्रहरणं प्रतिपत्तिकर्म उतार्थकर्मेति ŚB. on MS.4.2.1.

-22 giving (दान); अपात्रे प्रतिपत्तिः; Mb.12.26.31; दानवारि- रसिकाय विभूतेर्वश्मि ते$स्मि सुतरां प्रतिपत्तिम् N.21.63.

-23 Remedy (प्रतिविधान); प्रतिपत्तिं कां प्रत्यपद्यन्त मामकाः Mb.7.46. 3.

-Comp. -दक्ष a. knowing how to act.

-पटहः a kind of kettle drum.

-पराङ्मुख a. obstinate, unyielding; Bk.

-प्रदानम् Conferring promotion.

-भेदः difference of view.

-विशारद a. knowing how to act, skilful, clever; वायव्यमभिमन्त्र्याथ प्रतिपत्तिविशारदः Mb.1.227.16.

अनुशयः [शी-अच्]

1 Repentance, remorse; regret, sorrow; नन्वनुशयस्थानमेतत् Māl.8; कुतस्ते$नुशयः M.3 why should you be sorry; बाष्पं प्रमृज्य विगतानुशयो भवेयम् Ś.7.25; इतो गतस्यानुशयो मा भूदिति V.4; ततः सपत्नापनयस्मरणानुशयस्फुरा Śi.2.14.

-2 Intense enmity or anger; शिशुपालो$नुशयं परं गतः Śi.16.2; यस्मिन्नमुक्तानुशया सदैव जागर्ति भुजङ्गी Māl. 6.1.

-3 Hatred.

-4 Close connection, as with a consequence; close attachment (to any object). अयं त्वन्यो गुणः श्रेष्ठश्च्युतानां स्वर्गतो मुने । शुभानुशययोगेन मनुष्येषूपजायते ॥ Mh.3.261.33.

-5 (In Vedānta Phil.) The result or consequence of bad deeds which very closely clings to them and makes the soul enter other bodies after enjoying temporary freedom from recurring births; (स्वर्गार्थकर्मणो भुक्तफलस्य अवशेषः कश्चिदनुशयो नाम भाण्डानुसारि- स्नेहवत्, यथा हि स्नेहभाण्ड विरिच्यमानं सर्वात्मना न विरिच्यते भाण्डा- नुसार्येव कश्चित् स्नेहशेषो$वतिष्ठते तथानुशयो$पि Tv.).

-6 Regret in the case of purchases, technically called rescission; क्रीत्वा विक्रीय वा किञ्चिद्यस्येहानुशयो भवेत् Ms. 8.222; see क्रीतानुशय. cf.......अनुशयो द्वेषे पश्चात्तापानुबन्धयोः and...... अनुशयो दीर्घद्वेषानुतापयोः Nm.

-यी A disease of the feet, a sort of boil or abscess on the upper part.

गजः [गज्-मदे अच्]

1 An elephant; कचाचितौ विश्वगिवा- गजौ गजौ Ki.1.36.

-2 The number 'eight'.

-3 A measure of length, a Gaja or yard, (thus defined:-- साधारणनराङ्गुल्या त्रिंशदङ्गुलको गजः).

-4 A demon killed by Śiva.

-5 One of the eight elephants of the quarters.

-जी A female elephant; वितृषो$पि पिबन्त्यम्भः पाययन्तो गजा गजीः Bhāg.4.6.26.

-Comp. -अग्रणी m.

1 the most excellent among elephants.

-2 An epithet of ऐरावत, the elephant of Indra.

-अधिपतिः lord of elephants, a noble elephant.

-अध्यक्षः superintendent of elephants; Bri. S.86.34.

-अपसदः a vile or wretched elephant, a common or low-born elephant.

-अशनः the religious fig tree (अश्वत्थ). (

-नम्) the root of a lotus.

-अरिः 1 a lion.

-2 N. of Śiva who killed the demon गज.

-आजीवः 'one who gets his livelihood by elephants', an elephant-driver.

-आननः, -आस्यः epithets of Ganeśa.

-आयुर्वेदः science of the treatment of elephants.

-आरोहः an elephant- driver.

-आह्वम्, -आह्वयम् N. of Hastināpura; Bhāg.1. 15.38.

-इन्द्रः 1 an excellent elephant, a lordly elephant; किं रुष्टासि गजेन्द्रमन्दगमने Ś. Til.7; ऐरावतं गजेन्द्राणां Bg.1.27.

-2 Airāvata, Indra's elephant.

-3 N. of a tree; गजेन्द्र- कुसुमाकीर्णम् Mb.13.132.12. ˚कर्णः an epithet of Śiva.

-कन्दः a large esculent root.

-कूर्माशिन् m. N. of Garuḍa.

-गतिः f.

1 a stately, majestic gait like that of an elephant.

-2 a woman with such a gait.

-गामिनी a woman having a stately elephant-like gait; याता सुदूरमधुना गजगामिनी सा Ratn.4.3.

-गौरीव्रतम् a vow to be observed by ladies in the month of Bhādrapada.

-छाया a portion of time proper for a Śrāddha, time at the eclipse of the sun; [सैंहिकेयो यदा भानुं ग्रसते पर्वसंधिषु । गजच्छाया तु सा प्रोक्ता श्राद्धं तत्र प्रकल्पयेत् ॥; गजच्छायायां पूर्वस्यां कुतपे दक्षिणामुखः । यदा भाद्रपदे मासि भवते बहुले मघा ॥ Mb.13.126.36 Y.1.218.

-ढक्का a kettle-drum carried on an elephant.

-तुरङ्गविलसितम् N. of a metre.

-दघ्न, -द्वयस a. as high or tall as an elephant.

-दन्तः 1 an elephant's tusk, ivory; कार्योलङ्कार- विधिर्गजदन्तेन प्रशस्तेन Bṛi. S.79.19.

-2 an epithet of Gaṇeśa.

-3 ivory.

-4 a peg, pin, or bracket projecting from a wall. ˚मय a. made of ivory.

-दानम् 1 the fluid (ichor) exuding from the temples of an elephant.

-2 the gift of an elephant.

-नासा the trunk of an elephant; धर्मस्तु गजनासोरु सद्भिराचरितः पुरा Rām.2.3.3.

-निमीलिका, -निमीलितम् feigning not to look at anything, inattention; देवीः कामयमानस्य चक्रे गजनिमीलिका Rāj. T.6.73.

-पतिः 1 the lord or keeper of elephants.

-2 a very tall and stately elephant; Śi.6.55.

-3 an excellent elephant.

-पिप्पली N. of a plant (Scindapsus Officinalis; Mar. गजपिंपळी, मिरवेल).

-पुङ्गवः a large and excellent elephant; गजपुङ्गवस्तु धीरं विलोकयति चाटुशतैश्च भुङ्क्ते Bh.2.31.

-पुटः a small hole in the ground for fire.

-पुरम् N. of Hastināpura.

-पुष्पी N. of a flower; गजपुष्पीमिमां फुल्लामुत्पाठ्य शुभलक्षणाम् Rām.4.12.39.

-बन्धः 1 a particular posture in sexual intercourse.

-2 a post to which the elephant is tied.

-3 the process of catching an elephant; गजबन्धस्तु सुरते आलाने ग्रहणे$पि च Nm.

-बन्धनी, -बन्धिनी a stable for elephants.

-भक्षकः the sacred fig-tree.

-भक्षा the gum Olibanum tree.

-मण्डनम् the ornaments with which an elephant is decorated, particularly the coloured lines on his head.

-मण्डलिका, -मण्डली a ring or circle of elephants.

-माचलः a lion.

-मुक्ता, -मौक्तिकम् a pearl supposed to be found in the kumbhas or projections on the forehead of an elephant; घर्मजनितपुलकेन लसद्भजमौक्तिकावलिगुणेन वक्षसा Ki.12.4.

-मुखः, -वक्त्रः, -वदनः epithets of Gaṇeśa; Bṛi. S.58.58; Ks.1.44.

-मोटनः a lion.

-यूथम् a herd of elephants; उषसि स गजयूथकर्णतालैः पटुपटहध्वनिभिर्विनीतनिद्रः R.9.71.

-योधिन् a. fighting on an elephant.

-राजः a lordly or noble elephant.

-वीथिः, -थी f. the three lunar mansions रोहिणी, आर्द्रा and मृगशिरस्; रोहिण्यार्दा मृगशिरो गजवीथ्यभिधी- यते.

-व्रजः a troop of elephants.

-शास्त्रम्, -शिक्षा the science of elephants.

-साह्वयम् N. of Hastināpura; निर्ययुर्गजसाह्वयात् Mb.3.1.9; Ks.15.6.

-स्थानम् elephant's stall; Y.1.279.

-स्नानम् (lit.) bathing of an elephant; (fig.) useless or unproductive efforts resembling the ablution of elephants which, after pouring water over their bodies, end by throwing dirt, rubbish and other foul matter; cf. अवशेन्द्रियचित्तानां हस्तिस्नानमिव क्रिया H.1.17.

तालः [तल् एव अण्]

1 The palmyra tree, Bhāg. 8.2.12; विधिवशात्तालस्य मूलं गतः Bh.2.9; R.15.23.

-2 A banner formed of the palm.

-3 Slapping or clapping the hands together, the noise made by it; तलतालांश्च वादयन् Mb.3.178.17; Māl.5.23.

-4 Flapping in general; विस्तारितः कुञ्जरकर्णतालैः R.7.39.

-5 Flapping of the ears of an elephant.

-6 Beating time (in music); करकिसलयतालैर्मुग्धया नर्त्यमानम् U.3.1; Me.81.

-7 A musical instrument made of bell-metal, Bhāg. 8.15.21; उषसि स गजयूथकर्णतालैः पटुपटहध्वनिभिर्विनीतनिद्रः R.9.71.

-8 The palm of the hand.

-9 A lock, bolt.

-1 The hilt of a sword.

-11 An epithet of Śiva.

-12 (In prosody) A trochee.

-13 A particular measure of height; Rām.6.

-14 A short span; a span measured by the thumb and the middle finger.

-15 A dance; S. D.6.

-लम् 1 The nut of the palmyra tree.

-2 Yellow orpiment.

-Comp. -अङ्कः 1 N. of Balarāma; तालाङ्को मुसली हली Ak. ततः शिवमहीपालस्तालाङ्कानुज- बुद्धिमान् Parṇāl.5.47.

-2 the plam-leaf used for writing.

-3 a book.

-4 a saw.

-5 N. of Śiva.

-6 a man endowed with every fortunate mark or sign.

-अव (प) चरः a dancer, an actor; Rām.2.3.17.

-केतुः an epithet of Bhīṣma.

-क्षीरकम्, -गर्भः the exudation of the palm; toddy.

-जटा -प्रलम्बः the fibres of the palm tree (Mar. काथ्या).

-ज्ञ a. knowing the measure (in music); Y.3.115.

-धारकः a dancer.

-ध्वजः, -भृत् m. an epithet of Balarāma.

-नवमी The 9th day of the bright half of भाद्रपद.

-पत्रम् 1 the palm- leaf used for writing.

-2 a kind of ear-ornament (hollow cylinder of gold thrust through the lobe of the ear).

-पत्री f. A widow; L. D. B.

-फलम् the fruit of the plam tree; तालफलादपि गुरुमतिसरसम् । किं विफलीकुरुषे कुचकल- शम् ॥ Gīt.9.2.

-बद्ध, -शुद्ध a. measured, rhythmical, regulated by musical time.

-भङ्गः The loss of the measure (in music).

-मर्दलः a kind of musical instrument, a cymbal.

-यन्त्रम् 1 a kind of surgical instrument.

-2 a lock, a lock and key.

-रेचनकः a dancer, an actor.

-लक्षणः an epithet of Balarāma.

-वनम् a grove of trees.

-वृन्तम् a fan; Ś.3.21; Ku.2.35; तालवृन्तेन किं कार्यं लब्धे मलयमारुते Udb. also तालवृन्तकः.

तीर्थम् [तॄ-थक् Un.2.7] 'तीर्थं शास्त्राध्वरक्षेत्रोपायोपाध्याय- मन्त्रिषु' इति विश्वः.

1 A passage, road, way, ford; सुप्र- तारां दृढा तीर्थे शीघ्रं नावमुपाहर Rām.2.52.6; Bhāg.9.19.4.

-2 A descent into a river, the stairs of a landing-place (Mar. घाट); विषमो$पि विगाह्यते नयः कृततीर्थः पयसामिवाशयः Ki.2.3 (where तीर्थ means 'a remedy' or 'means' also); तीर्थं सर्वविद्यावताराणाम् K.44.

-3 A place of water.

-4 A holy place, place of pilgrimage, a shrine &c. dedicated to some holy object (especially on or near the bank of a sacred river &c.); तीर्थोदकं च वह्निश्च नान्यतः शुद्धिमर्हतः U.1.13; शुचि मनो यद्यस्ति तीर्थेन किम् Bh.2.55; R.1.85.

-5 A channel, medium means; तदनेन तीर्थेन घटेत &c. Māl.1.

-6 A remedy, expedient; नाध्यगच्छद्बलिर्लोके तीर्थ- मन्यत्र वै द्विजात् Mb.3.26.12.

-7 A sacred or holy person- age, worthy person, an object of veneration, a fit recipient; क्व पुनस्तादृशस्य तीर्थस्य साधोः संभवः U.1; Ms.3. 136; H.2.8; R.5.15; वृद्धस्य तीर्थेषु प्रतिपादिनी Kau. A.1.

-8 A sacred preceptor, a teacher; मया तीर्थादभिनयविद्या शिक्षिता M.1.

-9 Source, origin.

-1 A sacrifice.

-11 A minister; Rām.2.1.36; Pt.3.68.

-12 Advice, instruction; विषमो$पि विगाह्यते नयः कृततीर्थः पयसामिवाशयः Ki.2.3.

-13 Right place or moment; प्रादात्स्वन्नं च विप्रेभ्यः प्रजातीर्थे स तीर्थवित् Bhāg.1.12.14.

-14 The right or usual manner; गौतम तीर्थेनेच्छासा इत्युपैम्यहं भवन्तम् Bṛi. Up.6. 2.7.

-15 Certain parts of the hand sacred to deities, manes &c.

-16 A school of philosophy.

-17 Pudendum muliebre.

-18 Menstrual courses of a woman.

-19 A Brāhmaṇa.

-2 (In liturgical language) The path to the altar between the चात्वाल q. v. and उत्कर q. v.

-21 Fire.

-22 Ascertainment of a disease.

-23 A science (शास्त्र).

-24 An auxiliary, a help; a person or official connected with the king and being in close attendance on him; (the number being 15 on one's side and 18 on the enemy's side); cf. Pt.3.69.

-र्थः One of the ten orders of ascetics founded by शंकराचार्य, An honorary affix added to the names of ascetics, saints &c.; e. g. आनन्दतीर्थ. -a

1 Sacred.

-2 Liberator, saviour; वार्तां सखे कीर्तय तीर्थकीर्तेः Bhāg.3.1.45.

-Comp. उदकम् holy water; तीर्थोदकं च वह्निश्च नान्यतः शुद्धिमर्हतः U.1.13.

-कमण्डलु -m., -n. a pot filled with water from a holy place.

-करः 1 a Jaina Arhat, sanctified teacher or saint of the Jainas; (also तीर्थकर in this sense).

-2 an ascetic.

-3 the founder of a new religious or philosophical school.

-4 N. of Viṣṇu.

-काकः an unsteady pupil; P.II.1.42 Vārt.;

-काकः, -ध्वाङ्क्षः, -वायसः 'a crow at a sacred bathing-place', i. e. a very greedy person (लोलुप).

-चर्या pilgrimage.

-देवः an epithet of Śiva.

-पाद् m. an epithet of Kṛiṣṇa; Bhāg.1.7.34.

-भूत a. sacred, holy.

-यात्रा a visit to a holy place, a pilgrimage.

-राजः N. of Prayāga.

-राजिः, -जी f. an epithet of Benaras.

-वाकः the hair of the head.

-विधिः rites observed at a place of pilgrimage (such as क्षौर).

-शिला the stone-steps leading to a bathing- place.

-सेविन् a. a pilgrim. (-m.) a crane.

द्वि num. a. (Nom. du. द्वौ m., द्वे f., द्वे n.) Two, both; सद्यः परस्परतुलामधिरोहतां द्वे R.5.68. (N. B. In comp. द्वा is sub- stituted for द्वि necessarily before दशन्, विंशति and त्रिंशत् and optionally before चत्वारिंशत्, पञ्चाशत्, षष्टि, सप्तति and नवति, द्वि remaining unchanged before अशीति.) [cf. L. duo, bis or bi in comp.; Gr. duo, dis; Zend dva; A. S. twi.]

-Comp. -अक्ष a. two-eyed, binocular. द्व्यक्षीं त्र्यक्षीं ललाटाक्षीम् Mb.

-अक्षर a. dissyllabic. (

-रः) a word of two syllables.

-अङ्गुल a. two fingers long. (

-लम्) two fingers' length.

-अणुकम् an aggregate or molecule of two atoms, a diad. विषयो द्व्यणुकादिस्तु ब्रह्माण्डान्त उदाहृतः Bhāṣāparichchheda.

-अन्तर a. separated by two inter- mediate links.

-अर्थ a.

1 having two senses.

-2 ambi- guous, equivocal.

-3 having two objects in view. ˚कर a. accomplishing two objects; आम्रश्च सिक्तः पितरश्च तृप्ता एका क्रिया द्व्यर्थकरीह लोके Vāyu P. ˚त्वम् the state of having to convey two senses; द्व्यर्थत्वं विप्रतिषिद्धम् MS.7.1.6.

-अर्ध a. 1<?>.

- अवर a. at least two; द्व्यवरान् भोजयेद् विप्रान् पायसेन यथोचितम् Bhāg.8.16.43.

-अशीत a. eighty-second.

-अशीतिः f. eighty-two.

-अष्टम् copper. ˚सहस्रम् 16.

-अहः a period of two days.

-आत्मक a.

1 having a double nature.

-2 being two.

-आत्मकाः m. (pl.) the signs of the zodiac Gemini, Virgo, Sagittarius and Pisces.

-आमुष्यायणः 'a son of two persons or fathers', an adopted son who remains heir to his natural father though adopted by another.

-आम्नात a. twice men- tioned.

-आहिक a. recurring every day (fever).

-ऋचम् (द्वृचम् or द्व्यर्चम्) a collection of two verses or riks.

-एकान्तर a. separated by two or by one (degree); द्व्येकान्तरासु जातानां धर्म्यं विद्यादिमं विधिम् Ms.1.7.

कः, -ककारः 1 crow (there being two 'Ka's in the word काक).

-2 the ruddy goose (there being two 'Ka's in the word कोक).

-ककुद् m. a camel.

-कर a. Yielding two senses, serving two purposes; तत्र द्विकरः शब्दः स्यात् । न च सकृदुच्चरितः शक्तो ŚB. on MS.12.1.4.

-कार्षापणिक a. worth two कार्षापणs

-कौडविक a. containing or worth two कुडवs.

-गत a ambiguous.

-गु a. exchanged or bartered for two cows. (

-गुः) a subdivision of the Tatpuruṣa compound in which the first member is a numeral; द्वन्द्वो द्विगुरपि चाहम् Udb.

-गुण a. double, twofold; पितुर्वधव्यसनमिदं हि येन मे चिरादपि द्विगुणमिवाद्य वर्धते Mu.5.6 (द्रिगुणाकृ to plough twice; द्विगुणीकृ to double, increase; द्विगुणीभूत a. double, augmented).

-गुणित a.

1 doubled, multiplied by two; वैरोचनैर्द्विगुणिताः सहसा मयूखैः Ki.5.46.

-2 folded double.

-3 enveloped.

-4 doubly increased, doubled.

- चरण a. having two legs, two-legged; द्विचरणपशूनां क्षितिभुजाम् Śānti.4.15.

-चत्वारिंश a. (द्वि-द्वा-चत्वारिंश) fortysecond.

-चत्वारिंशत् f. (द्वि-द्वा चत्वारिंशत्) forty-two.

-चन्द्रधी, -मतिः The illusion of seeing two moons due to an eye disease called Timira; N.13.42.

-जः 'twice-born'

1 a man of any of the first three castes of the Hindus (a Brāh- maṇa, Kṣatriya or Vaiśya); मातुर्यदग्रे जायन्ते द्वितीयं मौञ्जिबन्धनात् । ब्राह्मणक्षत्रियविशस्तस्मादेते द्विजाः स्मृताः Y.1.39.

-2 Brāhmaṇa (over whom the Saṁskāras or purifi- catory rites are performed); जन्मना ब्राह्मणो ज्ञेयः संस्कारै- र्द्विज उच्यते.

-3 any oviparous animal, such as a bird, snake, fish &c.; Mb.12.361.5. (द्विजश्रेष्ठ = द्विजाना- मण्डजानां सर्पाणां श्रेष्ठ); स तमानन्दमविन्दत द्विजः N.2.1; Ś.5.22; R.12.22; Mu.1.11; Ms.5.17.

-4 a tooth; कीर्णं द्विजानां गणैः Bh.1.13. (where द्विज means 'a Brāhmaṇa' also).

-5 A star; L. D. B.

-6 A kind of horse; जलोद्भवा द्विजा ज्ञेयाः Aśvachikitsā.

-7 A Brahmachārī; Bhāg.11.18.42. ˚अग्ऱ्य a Brāhmaṇa. ˚अयनी the sacred thread worn by the first three castes of the Hindus. ˚आलयः

1 the house of a dvija.

-2 a nest. ˚इन्द्रः, ˚ईशः

1 the moon; द्विजेन्द्रकान्तं श्रितवक्षसं श्रिया Śi.12.3.

-2 an epithet of Garuḍa.

-3 camphor. ˚दासः a Sūdra. ˚देवः

1 a Brāhmaṇa; Bhāg.8.15.37.

-2 a sage; Bhāg.3.1.23.

-3 N. of Brahmadeva; Bhāg. 5.2.16. ˚पतिः, ˚राजः an epithet of

1 the moon; इत्थं द्विजेन द्विजराजकान्तिः R.5.23.

-2 Garuḍa.

-3 camphor. ˚प्रपा

1 a trench or basin round the root of a tree for holding water.

-2 a trough near a well for watering birds, cattle &c. ˚प्रियः kind of khadira. ˚प्रिया the Soma plant. ˚बन्धुः, ˚ब्रुवः

1 a man who pretends to be a Brāh- maṇa.

-2 one who is 'twice-born' or a Brāhmaṇa by name and birth only and not by acts; cf. ब्रह्मबन्धु. ˚मुख्यः a Brāhmaṇa. ˚लिङ्गिन् m.

1 a Kṣatriya.

-2 a pseudo- Brāhmaṇa, one disguised as a Brāhmaṇa. ˚वाहनः an epithet of Viṣṇu (having Garuḍa for his vehicle). ˚सेवकः a Sūdra.

-जन्मन् a.

1 having two natures.

-2 regenerated.

-3 oviparous (-m.).

-जातिः m.

1 a man of any of the first three castes of the Hindus; एतान् द्विजातयो देशान् संश्रयेरन् प्रयत्नतः Ms.2.24.

-2 a Brāhmaṇa. Ki.1.39; Ku.5.4. गुरुरग्निर्द्विजातीनां वर्णानां ब्राह्मणो गुरुः H.

-3 a bird.

-4 a tooth.

-5 A kind of horse; लक्षणद्वयसम्बन्धाद् द्विजातिः स्यात् तुरङ्गमः Yuktikalpataru.

-जातीय a.

1 belonging to the first three castes of the Hindus.

-2 of a twofold nature.

-3 of mixed origin, mongrel. (

-यः) a mule.

-जानि a having two wives.

-जिह्व a. double-tongued (fig. also).

-2 insincere.

(-ह्वः) 1 a snake; परस्य मर्माविधमुज्झतां निजं द्विजिह्वतादोषमजिह्मगामिभिः Śi.1.63; R.11.64;14.41; Bv.1.2.

-2 an informer, a slan- derer, tale-bearer.

-3 an insincere person

-4 a thief.

-5 particular disease of the tongue.

-ज्या the sine of an arc.

-ठः 1 the sign visarga consisting of two dots.

-2 N. of Svāhā, wife of Agni.

-त्र a. (pl.) two or three; द्वित्राण्यहान्यर्हसि सोढुमर्हन् R.5.25; सूक्ष्मा एव पतन्ति चातकमुखे द्वित्राः पयोबिन्दवः Bh.2.121.

-त्रिंश (द्वात्रिंश) a.

1 thirty second.

-2 consisting of thirty two.

-त्रिंशत् (द्वात्रिंशत्) f. thirty-two. ˚लक्षण a. having thirty-two auspicious marks upon the body.

-दण्डि ind. stick against stick.

-दत् a. having two teeth (as a mark of age).

-दन्तः an elephant.

-दल a. having two parts, two-leafed.

-दश a. (pl.) twenty.

-दश a.

(द्वादश) 1 twelfth; गर्भात् तु द्वादशे विशः Ms.2.36.

-2 consisting of twelve.

-दशन् (द्वादशन्) a. (pl.) twelve. ˚अंशुः, ˚अर्चिस् m. an epithet of

1 the planet Jupiter.

-2 Bṛihaspati, the preceptor of the gods. ˚अक्षः, ˚करः, ˚लोचनः epithets of Kārtikeya ˚अक्षरमन्त्रः- विद्या the mantra ऊँ नमो भगवते वासुदेवाय; गन्धधूपादिभिश्चार्चेद्वाद- शाक्षरविद्यया Bhāg.8.16.39. ˚अङ्गुल a measure of twelve fingers. ˚अध्यायी N. of Jaimini's Mimāṁsā in twelve Adhyāyas. ˚अन्यिक a. committing twelve mistakes in reading. ˚अस्र a dodecagon. ˚अहः

1 a period of twelve days; शुध्येद् विप्रो दशाहेन द्वादशाहेन भूमिपः Ms.5.83;11.168.

-2 a sacrifice lasting for or completed in twelve days. ˚अक्षः, ˚आख्यः a Buddha. ˚आत्मन् m. the sun; N.1.52. ˚आदित्याः (pl.) the twelve suns; see आदित्य. ˚आयुस् m. a dog. ˚लक्षणी f. the मीमांसासूत्र of जैमिनि (so called because it comprises twelve chapters); धर्मो द्वादशलक्षण्या व्युत्पाद्यः ŚB. on MS. ˚वार्षिक a.

1 twelve years old, lasting for twelve years; Pt.1. ˚विध a. twelve-fold. ˚सहस्र a. consisting of 12.

-दशी (द्वादशी) the twelfth day of a lunar fortnight.

-द्वादशान्यिक (द्वादशापपाठा यस्य जाताः द्वादशान्यिकः).

-दशम् (द्वादशम्)) a collection of twelve, ˚आदित्याः Twelve Ādityas:- विवस्वान्, अर्यमा, पूषन्, त्वष्टा, सविता, 3भग, धाता, विधाता, वरुण, मित्र, रुद्र, विष्णु. ˚पुत्रा Twelve types of sons according to Dharmaśāstra:-- औरस, क्षेत्रज, दत्तक, कृत्रिम, गूढोत्पन्न, अपविद्ध, कानीन, सहोढ, क्रीत, पौनर्भव, स्वयंदत्त, पारशव.

-दाम्नी a cow tied with two ropes.

-दिवः a ceremony lasting for two days.

-देवतम् the constel- lation विशाखा.

-देहः an epithet of Gaṇesa.

-धातुः an epithet of Gaṇeśa.

-नग्नकः a circumcised man.

-नवत (द्वि-द्वा-नवत) a. ninety-second.

-नवतिः(द्वि-द्वा-नवतिः) f. ninety-two.

-पः an elephant; यदा किञ्चिज्ज्ञो$हं द्विप इव मदान्धः समभवम् Bh.3.31; विपूर्यमाणश्रवणोदरं द्विपाः Śi. ˚अधिपः Indra's elephant. ˚आस्य an epithet of Gaṇesa.

-पक्षः 1 a bird.

-2 a month.

-पञ्चाश (द्वि-द्वा-पञ्चाश) a. fifty-second.

-पञ्चाशत् f. (

द्वि-द्वा-पञ्चाशत्) fifty-two.

-पथम् 1 two ways.

-2 a cross-way, a place where two roads meet.

-पद् see द्विपाद् below.

-पद a. having two feet (as a verse).

-पदः a biped man.

-पदिका, -पदी a kind of Prākṛita metre.

-पाद्, a. two footed; द्विपाद बहुपादानि तिर्यग् गतिमतीनि च Mb.14.37.

-पादः 1 a biped, man.

-2 a bird.

-3 a god.

-पाद्यः, -द्यम् a double penalty.

-पायिन् m. an elephant.

-फालबद्धः hair parted in two; N.1.16.

-बाहुः man; Ks.53.94.

-बिन्दुः a Visarga (:).

-भातम् twilight.

-भुजः an angle.

-भूम a. having two floors (as a palace).

-भौतिकः a horse possessing two ele- ments out of the five; द्वयोर्लक्षणसंबन्धात् तुरगः स्याद् द्विभौतिकः Yuktikalpataru.

-मातृ, -मातृजः an epithet of

1 Gaṇesa.

-2 king Jarāsandha.

-मात्रः a long vowel (having two syllabic instants); एकमात्रो भवेद् ह्रस्वो द्विमात्रो दीर्घ उच्यते Śikṣā.

-मार्गी a cross-away.

-मुखा 1 a leech.

-2 kind of water-vessel; ˚अहिः, ˚उरगः a double- mouthed snake.

-रः 1 a bee; cf. द्विरेफ.

-2 = बर्बर q. v.

-मुनि ind. the two Munis, Pāṇini and Kātyāyana; द्विमुनि व्याकरणस्य, विद्याविद्यावतारभेदाद् द्विमुनिव्याकरणमित्यपि साधु Sk.

-मूर्वा N. of a plant, presumably some hemp. Mātaṅga. L.9.2.

-यामी Two night-watches = 6 hours.

-रदः an elephant; सममेव समाक्रान्तं द्वयं द्विरदगामिना R.4.4; Me.61. ˚अन्तकः, ˚अराति, ˚अशनः

1 a lion.

-2 the Śarabha.

-रसनः a snake.

-रात्रम् two nights.

-रूप a.

1 biform.

-2 written in two ways.

-3 having a different shape.

-4 bi-colour, bipartite.

(-पः) 1 a variety of interpre- tation or reading.

-2 a word correctly written in two ways.

-रेतस् m. a mule.

-रेफः a large black bee (there being two 'Ra's in the word भ्रमर); अनन्तपुष्पस्य मधोर्हि चूते द्विरेफमाला सविशेषसङ्गा Ku.1.27;3.27,36.

-लयः (in music) double time (?); साम्य of two things (like गीत and वाद्य); द्विलयान्ते चर्चरी V.4.35/36.

-वक्त्रः 1 a double-mouthed serpent.

-2 a kind of demon; एकवक्त्रो महावक्त्रो द्विवक्त्रो कालसंनिभः Hariv.

-वचनम् the dual num- ber in grammar.

-वज्रकः a kind of house or structure with 16 angles (sides).

-वर्गः The pair of प्रकृति and पुरुष, or of काम and क्रोध; जज्ञे द्विवर्गं प्रजहौ द्विवर्गम् Bu. Ch.2.41.

-वाहिका a wing.

-विंश (द्वाविंश) a. twenty-second.

-विंशतिः f. (

द्वाविंशति) twenty-two.

-विध a. of two kinds or sorts; द्विविधः संश्रयः स्मृतः Ms.7.162.

-वेश(स)रा a kind of light carriage drawn by mules.

-व्याम, -व्यायाम a. two fathoms long.

-शतम् 1 two hundred.

-2 one hundred and two.

-शत्य a. worth or bought for two hundred.

-शफ a. clovenfooted. (

-फः) any cloven-footed animal.

-शीर्षः an epithet of Agni; also द्विशीर्षकः; सप्तहस्तः चतुःशृङ्गः सप्तजिह्वो द्विशीर्षकः Vaiśvadeva.

-श्रुति a. comprehending two intervals.

-षष् a. (pl.) twice six, twelve.

-षष्ट (द्विषष्ट, द्वाषष्ट) a. sixty-second.

-षष्टिः f. (

-द्विषष्टिः, द्वाषष्टिः) sixty-two.

-सन्ध्य a. having a morning and evening twi-light.

-सप्तत (द्वि-द्वा-सप्तत) a. seventy-second.

-सप्ततिः f. (

द्वि-द्वा सप्ततिः) seventy two.

-सप्ताहः a fortnight.

-सम a. having two equal sides.

-समत्रिभुजः an isosceles triangle.

-सहस्राक्षः the great serpent Śeṣa.

-सहस्र, -साहस्र a. consisting of 2. (

-स्रम्) 2.

-सीत्य, -हल्य a. ploughed in two ways, i. e. first length-wise and then breadth-wise.

-सुवर्ण a. worth or bought for two golden coins.

-स्थ (ष्ठ) a. conveying two senses; भवन्ति चद्विष्ठानि वाक्यानि यथा श्वेतो धावति अलम्बुसानां यातेति ŚB. on MS.4.3.4.

-हन् m. an elephant.

-हायन, -वर्ष a. two years old; शुके द्विहायनं कत्सं क्रौञ्चं हत्वा त्रिहायनम् Ms.11.134.

-हीन a. of the neuter gender.

-हृदया a pregnant woman.

-होतृ m. an epithet of Agni.

प्रायेण ind.

1 Mostly, as a general rule; प्रायेणैते रमणविरहेष्वङ्गनानां विनोदाः Me.89; प्रायेण सत्यपि हितार्थकरे विधौ हि श्रेयांसि लब्धुमसुखानि विनान्तरायैः Ki.5.49; Ku.3.28; Ṛs.6.24.

-2 Probably.

विकल्पः 1 Doubt, uncertainty, indecision, hesitation; तत् सिषेवे नियोगेन स विकल्पपराङ्मुखः R.17.49.

-2 Suspicion; Mu.1.

-3 Contrivance, art; मायाविकल्परचितैः R.13.75.

-4 Option, alternative (in gram.); तुल्यार्थयोर्हि तुल्यविषययो- र्विकल्पो भवति न नानार्थयोः ŚB. on MS.1.6.33.

-5 Sort, variety; दण्डविकल्पः Ms.9.228; भूषणानां विकल्पम् Me.76.

-6 An error, a mistake, ignorance.

-7 Distinc- tion; एवं सुरासुरगणाः समदेशकालहेत्वर्थकर्ममतयो$पि फले$विकल्पाः Bhāg.8.9.28.

-8 A division of Kalpa; यावान् कल्पो विकल्पो वा यथा कालो$नुमीयते Bhāg.2.8.12.

-9 A god; वैकारिको विकल्पानाम् Bhāg.1.85.11.

-1 Origin (उत्पत्ति); आत्मा केवल आत्मस्थो विकल्पापायलक्षणः Bhāg.11.25.27.

-11 Admission, statement.

-12 Fancy, imagination.

-13 Mental occupation.

-Comp. -उपहारः an optional of- fering.

-जालम् a net-like indecision, a dilemma.