Перевод: со всех языков на все языки

со всех языков на все языки

visarga

  • 1 visargá

    ♂ 1) прекращение 2) освобождение 3) исторжение, изрыгание 4) извержение (семени) 5) сотворение 6) спасение 7) конец 8) фон. конечный спирант «Л»

    Sanskrit-Russian dictionary > visargá

  • 2 अर्धविसर्ग


    ardhá-visarga
    m. the sound Visarga before k, kh, p., ph

    (so called because its sign is the half of that of the Visarga)

    Sanskrit-English dictionary > अर्धविसर्ग

  • 3 लुप्तविसर्ग


    lupta-visarga
    mfn. dropping the Visarga Sāh. ;

    n. = next Pratāp. ;
    - ka n. ( ib.);
    - tā f. ( Sāh.) absence of Visarga

    Sanskrit-English dictionary > लुप्तविसर्ग

  • 4 अर्ध _ardha

    अर्ध (Written also as अर्द्ध) a. [ऋध्-णिच्-अच्; according to Nir. from धृ, or ऋध्] Half, forming a half (divided into 2 parts); अर्ध-अर्ध the one half-the other half.
    -र्धः [ऋध्-घञ्]
    1 A place, region, country; house, habitation (Ved.).
    -2 Increase (वृद्धि).
    -3 Wind.
    -4 A part, portion, side.
    -र्धम्, -र्धः 1 A half, half portion; पचाति नेमो न हि पक्षदर्धः Rv.1.27.18. सर्वनाशे समुत्पन्ने अर्धं त्यजति पण्डितः, गतमर्धं दिवसस्य V.2; पूर्वार्धः first half; so उत्तर˚ latter half; दक्षिण˚ southern half (half on the right side); so अवर˚, जघन˚, पर˚, ग्राम˚ &c.; यदर्धे विच्छिन्नम् Ś.1.9 divided in half; ऋज्वायतार्धम् M.27; R.3.59; 12.99; रात्रौ तदर्धं गतम् Bh.3.17; one part of two, apart, partly (Ved.);
    -2 Nearness, proximity; see अर्धदेव. (अर्ध may be compounded with almost every noun and adjective; as first member of compound with nouns it means 'a half of' and forms an एकदेशिसमास or तत्पुरुष; ˚कायः = अर्धं कायस्य; ˚पिप्पली, ˚मार्गः; ˚पुरुषः &c.; with adjectives, it has an adverbial force; ˚श्याम half dark; ˚भुक्त half eaten; so ˚पिष्ट, ˚पूर्ण &c.; with numeral adjectives it may mean either 'a half of' or 'with an additional half'; ˚शतम् half of 1 i. e. 5; or अर्धेन सहितं शतम् i. e. 15; with ordinal numerals 'with a half or that number'; ˚तृतीयम् containing two and the third only half; i. e. two and a half; so ˚चतुर्थ three and a half. cf. अर्धं खण्डे समांशके Nm.
    -Comp. -अक्षि n. side-look, wink. नगरस्त्रीशङ्कितार्धाक्षिदृष्टम् Mk.8.42.
    -अङ्गम् half the body.
    -अन्तरम् half the distance; ˚एकपदता a fault in composition; see S. D. 575.
    -अंशः a half, the half.
    -अंशिन् a. sharing a half.
    -अर्धः, -र्धम् 1 half of a half, quarter; च<?>रर्धार्धभागाभ्यां तामयोजयतामुभे R.1.56.
    -3 half and half.
    -अवभेदकः 1 pain in half the head, hemicrania (Mar. अर्धशिशी). (
    -कम्) dividing in equal parts.
    -अवशेष a. having only a half left.
    -अकारः 1 half the letter अ.
    -2 N. of अवग्रह q. v.
    -असिः A sword with one edge, a small sword; अर्धासिभिस्तथा खङ्गैः Mb.7.137.15.
    -आसनम् 1 half a seat; अर्धासनं गोत्रभिदो$धितष्ठौ R.6.73; मम हि दिवौकसां समक्षमर्धासनोपवेशितस्य Ś.7 (it being considered a mark of a very great respect to make room for a guest &c. on the same seat with oneself).
    -2 greeting kindly or with great respect.
    -3 exemption from censure.
    -इन्दुः 1 the half or crescent moon.
    -2 semicircular impresion of a finger-nail, crescent-shaped nail-print; कुचयोर्नखाङ्कैरर्धेन्दुलीलैः N.6.25.
    -3 an arrow with a cre- scent-shaped head (= अर्धचन्द्र below.); ˚मौलि N. of Śiva तत्र व्यक्तं दृषदि चरणन्यासमर्धेन्दुमौलेः Me.57.
    -इन्द्र a. that of which a half belongs to Indra.
    -उक्त a. half said or uttered; रामभद्र इति अर्धोक्ते महाराज U.1.
    -उक्तिः f. a broken speech; an interrupted speech.
    -उदकम् water reaching half the body.
    -उदयः 1 the rising of the half moon.
    -2 partial rise.
    -3 a kind of parvan; ˚आसनम् a sort of posture in meditatiou.
    -उदित a.
    1 half risen.
    -2 half uttered.
    -ऊरुक a. [अर्धमूरोः अर्धोरु तत्र काशते] reaching to the middle of the thighs.
    (-कम्) 1 a short petti-coat (Mar. परकर); see चण्डातक.
    -2 mantle, veil.
    -कर्णः Radius, half the diameter.
    -कृत a. half done, incomplete.
    -केतुः N. of Rudra.
    -कोशः a moiety of one's treasure.
    -कौडविक a. measuring half a kuḍava.
    -खारम्, -री a kind of measure, half a Khāri; P.V.4.11.
    -गङ्गा N. of the river Kāverī; (स्नानादौ गङ्गास्नानार्धफलदायिनी); so ˚जाह्नवी
    -गर्भ a. Ved.
    1 in the middle of the womb; सप्तार्धगर्भा भुवनस्य रेतो Rv. 1.164.36.
    -2 N. of the rays of the Sun.
    -गुच्छः a necklace of 24 strings.
    -गुञ्जा half a gunja.
    -गोलः a hemisphere.
    -चक्रवर्तिन्, -चक्रिन् m. N. of the nine black Vasudevas and the nine enemies of Viṣṇu.
    -चन्द्र a. crescent-shaped. (
    -न्द्रः)
    1 the half moon, crescent moon; सार्धचन्द्रं बिभर्ति यः Ku.6.75.
    -2 the semicircular marks on a peacock's tail.
    -3 an arrow with a crescent-shaped head; अर्धचन्द्रमुखैर्बाणैश्चिच्छेद कदलीसुखम् R.12.96. cf. अर्धचन्द्रस्तदाकारे बाणे बर्हे शिखण्डिनः Nm.
    -4 crescent-shaped nail-print.
    -5 the hand bent into a semicircle, as for the purpose of seizing or clutching anything; ˚न्द्र दा to seize by the neck and turn out; दीयतामेतस्यार्धचन्द्रः Pt.1. (
    -द्रा) N. of a plant (कर्णस्फोट).
    -चन्द्राकार, -चन्द्राकृति a. half-moonshaped.
    -चन्द्रकम् A semi-circular pearl. Kau. (
    -रः, -ति f.) meniscus.
    -चन्द्रिका N. of a climbing plant. (Mar. तिळवण).
    -चित्र a. Half-transparent; A kind of marble; अर्धाङ्गदृश्यमानं च तदर्धचित्रमिति स्मृतम् Māna.51.1.
    -चोलकः a short bodice.
    -जरतीयन्यायः a kind of न्याय, न चेदानीमर्धजरतीयं लभ्यं वृद्धिर्मे भविष्यति स्वरो नेति MBh.4.1. 78. See under न्याय.
    -जीविका, -ज्या The sine of an arc.
    -तनुः f. half the body.
    -तिक्तः N. of a plant (नेपालनिम्ब Mar. चिराईत).
    -तूरः a kind of musical instrument.
    -दिनम्, दिवसः 1 half a day, mid-day.
    -2 a day of 12 hours.
    -देवः 1 demi-god. इन्द्रं न वृत्रतुरमर्धदेवम् Rv. 4.42.8-9.
    -2 Ved. being near the gods; (देवानां समीपे बर्तमानः Sāy.).
    -द्रौणिक a. measuring a half droṇa.
    -धारः a knife or lancet with a single edge (one of the 2 surgical instruments mentioned by Suśruta).
    -नाराचः a crescent-shaped iron-pointed arrow; नाराचानर्धनाराचाञ्शस्त्राणि विविधानि च Mbh.2.51.35; गृध- लक्षवेधी अर्धनाराचः V.5.
    -नारायणः a form of Viṣṇu.
    -नारीशः, -नारीश्वरः, -नारी, -नटेश्वरः a form of Śiva, (half male and half female) cf.... पतिरपि जगता- मर्धनारीश्वरो$भूत् Sūkti.5.99.
    -नावम् half a boat.
    -निशा midnight.
    -पञ्चम a. Four and half; युक्तश्छन्दांस्य- धीयीत मासान्विप्रो$र्धपञ्चमान् Ms.4.95.
    -पञ्चशत् f. twenty five Ms.8.268.
    -पणः a measure containing half paṇa Ms.8.44.
    -पथम् half way. (
    -पथे) midway भृतिमर्ध- पथे सर्वान्प्रदाप्य Y.2.198.
    -पादः half a pāda or foot; अर्धपादं किष्कुविष्कम्भमुद्धृत्य Dk.19.
    -पादा The plant भूम्यामलकी (Mar. भूईआवळी).
    -पादिक a. having half a foot; सद्यः कार्यो$र्धपादिकः Ms.8.325.
    -पाञ्चालिक a. born or produced in the ardhapanchāla.
    -पारावतः a kind of pigeon (अर्धेनाङ्गेन पारावत इव). The fran- colin partridge.
    -पुलायितः a half gallop, canter; चित्रं चकार पदमर्धपुलायितेन Śi.5.1.
    -प्रहर half a watch, one hour and a half.
    -प्राणम् A kind of joinery resembling the shape of a bisected heart; मूलाग्रे कीलकं युक्तमर्धप्राणमिति स्मृतम् । Māna.17.99.
    -भागः a half, half a share or part; तदर्धभागेन लभस्व काङ्क्षितम् Ku.5.5; R.7.45.
    -भागिक a. sharing a half; मृते पितरि कुर्युस्तं भ्रातरस्त्वर्धभागिकम्म् Y.2.134.
    -भाज् a. sharing entitled to a half; अर्धभाग्रक्षणाद्राजा Ms.8.39.
    -2 a companion, sharer; देवानामर्धभागासि Av.6.86.3.
    -भास्करः mid-day.
    -भेदः Hemiplegia (अर्धाङ्गवायुः); Suś.
    -भोटिका a kind of cake.
    -भ्रमः -मकः a kind of artificial composition; for instances see Ki.15.27; Śi.19.72. The Sar. K. describes it as a figure of speech thus:-- आहुरर्धभ्रमं नाम श्लोकार्धभ्रमणं यदि.
    -मागधी N. of a dialect in which many of Jaina Canonical books are written. It is so named perhaps because many of the characteristics of Māgadhi are found in it.
    -माणवकः, -माणवः a necklace of 12 strings (माणवक consisting of 24.)
    -मात्रा 1 half a (short) syllable. अर्धमात्रालाघवेन पुत्रोत्सवं मन्यन्ते वैयाकरणाः Pari Sik.
    -2 a term for a consonant (व्यञ्जनं चार्धमात्रकम्).
    -मार्गे ind. mid-way; बन्दीकृता विबुधशत्रुभिरर्धमार्गे V.1.3.
    -मासः half a month, a fortnight.
    -मासतम = ˚मासिक see P.V.2.57.
    -मासिक a.
    1 happening every fortnight.
    -2 lasting for a fortnight; ये$र्धमासाश्च च मासाश्च Mahānārā. 25. Y.2.177.
    -मुष्टिः f. a half-clenched hand.
    -यामः half a watch.
    -रथः [अर्धः असंपूर्णः रथः रथी] a warrior who fights on a car with another (who is not so skilled as a रथी); रणे रणे$भिमानी च विमुखश्चापि दृश्यते । घृणी कर्णः प्रमादी च तेन मे$र्धरथो मतः Mb.
    -रात्रः [अर्ध रात्रेः]
    1 midnight; अथार्धरात्रे स्तिमितप्रदीपे R.16.4; स्थिते$र्धरात्रे Dk.19.
    -2 a night containing half a whole day of 24 hours.
    -रात्रार्धदिवसः equinox.
    -लभ्मीहरिः Hari having a form half like Lakṣmī.
    -विसर्गः, -विसर्ज- नीयः the Visarga sound before क्, ख्, प्, and फ्, so called because its sign (<?>) is the half of a Visarga (<?>).
    -वीक्षणम् a side-look, glance, leer.
    -वृद्ध a. middle-aged.
    -वृद्धिः The half of the interest or rent; Ms.8.15.
    -वैनाशिकः N. of the followers of Kaṇāda (arguing half perishableness).
    -वैशसम् half or incomplete murder; विधिना कृतमर्धवैशसं ननु मां कामवधे विमुञ्चता Ku.4.31.
    -व्यासः the radius of a circle.
    -शतम् 1 fifty.
    -2 One hundred and fifty; Ms.8.267.
    -शनम् [अर्धमशनस्य शकन्ध्वा˚] half a meal.
    -शफरः a kind of fish.
    -शब्द a. having a low voice.
    -शेष a. having only a half left.
    -श्याम a. half clouded.
    -श्लोकः half a śloka or verse.
    -सम a. equal to a half. (
    -मम्) N. of a class of metres in which the 1st and 3rd and 2nd and 4th lines have the same sylla- bles and Gaṇas; such as पुष्पिताग्रा.
    -सस्य a. half the crops, half grown.
    -सहः An owl.
    -सीरिन् m.
    1 a cultivator, ploughman who takes half the crop for his labour; शूद्रेषु दासगोपालकुलमित्रार्धसीरिणः Y.1.166.
    -2 = अर्धिक q. v.
    -हर, -हारिन् a. occupying the half (of the body); Ku.1.5; एको रागिषु राजते प्रियतमादेहार्ध- हारी हरः Bh.3.121.
    -हारः a necklace of 64 strings. A half chain, a kind of ornament; नक्षत्रमालामपि चार्धहारं सुवर्णसूत्रं परितः स्तनाभ्याम् Māna.5.297-98. cf. also Kau. A.2.11.
    -ह्रस्वः half a (short) syllable.

    Sanskrit-English dictionary > अर्ध _ardha

  • 5 द्वि _dvi

    द्वि num. a. (Nom. du. द्वौ m., द्वे f., द्वे n.) Two, both; सद्यः परस्परतुलामधिरोहतां द्वे R.5.68. (N. B. In comp. द्वा is sub- stituted for द्वि necessarily before दशन्, विंशति and त्रिंशत् and optionally before चत्वारिंशत्, पञ्चाशत्, षष्टि, सप्तति and नवति, द्वि remaining unchanged before अशीति.) [cf. L. duo, bis or bi in comp.; Gr. duo, dis; Zend dva; A. S. twi.]
    -Comp. -अक्ष a. two-eyed, binocular. द्व्यक्षीं त्र्यक्षीं ललाटाक्षीम् Mb.
    -अक्षर a. dissyllabic. (
    -रः) a word of two syllables.
    -अङ्गुल a. two fingers long. (
    -लम्) two fingers' length.
    -अणुकम् an aggregate or molecule of two atoms, a diad. विषयो द्व्यणुकादिस्तु ब्रह्माण्डान्त उदाहृतः Bhāṣāparichchheda.
    -अन्तर a. separated by two inter- mediate links.
    -अर्थ a.
    1 having two senses.
    -2 ambi- guous, equivocal.
    -3 having two objects in view. ˚कर a. accomplishing two objects; आम्रश्च सिक्तः पितरश्च तृप्ता एका क्रिया द्व्यर्थकरीह लोके Vāyu P. ˚त्वम् the state of having to convey two senses; द्व्यर्थत्वं विप्रतिषिद्धम् MS.7.1.6.
    -अर्ध a. 1<?>.
    - अवर a. at least two; द्व्यवरान् भोजयेद् विप्रान् पायसेन यथोचितम् Bhāg.8.16.43.
    -अशीत a. eighty-second.
    -अशीतिः f. eighty-two.
    -अष्टम् copper. ˚सहस्रम् 16.
    -अहः a period of two days.
    -आत्मक a.
    1 having a double nature.
    -2 being two.
    -आत्मकाः m. (pl.) the signs of the zodiac Gemini, Virgo, Sagittarius and Pisces.
    -आमुष्यायणः 'a son of two persons or fathers', an adopted son who remains heir to his natural father though adopted by another.
    -आम्नात a. twice men- tioned.
    -आहिक a. recurring every day (fever).
    -ऋचम् (द्वृचम् or द्व्यर्चम्) a collection of two verses or riks.
    -एकान्तर a. separated by two or by one (degree); द्व्येकान्तरासु जातानां धर्म्यं विद्यादिमं विधिम् Ms.1.7.
    कः, -ककारः 1 crow (there being two 'Ka's in the word काक).
    -2 the ruddy goose (there being two 'Ka's in the word कोक).
    -ककुद् m. a camel.
    -कर a. Yielding two senses, serving two purposes; तत्र द्विकरः शब्दः स्यात् । न च सकृदुच्चरितः शक्तो ŚB. on MS.12.1.4.
    -कार्षापणिक a. worth two कार्षापणs
    -कौडविक a. containing or worth two कुडवs.
    -गत a ambiguous.
    -गु a. exchanged or bartered for two cows. (
    -गुः) a subdivision of the Tatpuruṣa compound in which the first member is a numeral; द्वन्द्वो द्विगुरपि चाहम् Udb.
    -गुण a. double, twofold; पितुर्वधव्यसनमिदं हि येन मे चिरादपि द्विगुणमिवाद्य वर्धते Mu.5.6 (द्रिगुणाकृ to plough twice; द्विगुणीकृ to double, increase; द्विगुणीभूत a. double, augmented).
    -गुणित a.
    1 doubled, multiplied by two; वैरोचनैर्द्विगुणिताः सहसा मयूखैः Ki.5.46.
    -2 folded double.
    -3 enveloped.
    -4 doubly increased, doubled.
    - चरण a. having two legs, two-legged; द्विचरणपशूनां क्षितिभुजाम् Śānti.4.15.
    -चत्वारिंश a. (द्वि-द्वा-चत्वारिंश) fortysecond.
    -चत्वारिंशत् f. (द्वि-द्वा चत्वारिंशत्) forty-two.
    -चन्द्रधी, -मतिः The illusion of seeing two moons due to an eye disease called Timira; N.13.42.
    -जः 'twice-born'
    1 a man of any of the first three castes of the Hindus (a Brāh- maṇa, Kṣatriya or Vaiśya); मातुर्यदग्रे जायन्ते द्वितीयं मौञ्जिबन्धनात् । ब्राह्मणक्षत्रियविशस्तस्मादेते द्विजाः स्मृताः Y.1.39.
    -2 Brāhmaṇa (over whom the Saṁskāras or purifi- catory rites are performed); जन्मना ब्राह्मणो ज्ञेयः संस्कारै- र्द्विज उच्यते.
    -3 any oviparous animal, such as a bird, snake, fish &c.; Mb.12.361.5. (द्विजश्रेष्ठ = द्विजाना- मण्डजानां सर्पाणां श्रेष्ठ); स तमानन्दमविन्दत द्विजः N.2.1; Ś.5.22; R.12.22; Mu.1.11; Ms.5.17.
    -4 a tooth; कीर्णं द्विजानां गणैः Bh.1.13. (where द्विज means 'a Brāhmaṇa' also).
    -5 A star; L. D. B.
    -6 A kind of horse; जलोद्भवा द्विजा ज्ञेयाः Aśvachikitsā.
    -7 A Brahmachārī; Bhāg.11.18.42. ˚अग्ऱ्य a Brāhmaṇa. ˚अयनी the sacred thread worn by the first three castes of the Hindus. ˚आलयः
    1 the house of a dvija.
    -2 a nest. ˚इन्द्रः, ˚ईशः
    1 the moon; द्विजेन्द्रकान्तं श्रितवक्षसं श्रिया Śi.12.3.
    -2 an epithet of Garuḍa.
    -3 camphor. ˚दासः a Sūdra. ˚देवः
    1 a Brāhmaṇa; Bhāg.8.15.37.
    -2 a sage; Bhāg.3.1.23.
    -3 N. of Brahmadeva; Bhāg. 5.2.16. ˚पतिः, ˚राजः an epithet of
    1 the moon; इत्थं द्विजेन द्विजराजकान्तिः R.5.23.
    -2 Garuḍa.
    -3 camphor. ˚प्रपा
    1 a trench or basin round the root of a tree for holding water.
    -2 a trough near a well for watering birds, cattle &c. ˚प्रियः kind of khadira. ˚प्रिया the Soma plant. ˚बन्धुः, ˚ब्रुवः
    1 a man who pretends to be a Brāh- maṇa.
    -2 one who is 'twice-born' or a Brāhmaṇa by name and birth only and not by acts; cf. ब्रह्मबन्धु. ˚मुख्यः a Brāhmaṇa. ˚लिङ्गिन् m.
    1 a Kṣatriya.
    -2 a pseudo- Brāhmaṇa, one disguised as a Brāhmaṇa. ˚वाहनः an epithet of Viṣṇu (having Garuḍa for his vehicle). ˚सेवकः a Sūdra.
    -जन्मन् a.
    1 having two natures.
    -2 regenerated.
    -3 oviparous (-m.).
    -जातिः m.
    1 a man of any of the first three castes of the Hindus; एतान् द्विजातयो देशान् संश्रयेरन् प्रयत्नतः Ms.2.24.
    -2 a Brāhmaṇa. Ki.1.39; Ku.5.4. गुरुरग्निर्द्विजातीनां वर्णानां ब्राह्मणो गुरुः H.
    -3 a bird.
    -4 a tooth.
    -5 A kind of horse; लक्षणद्वयसम्बन्धाद् द्विजातिः स्यात् तुरङ्गमः Yuktikalpataru.
    -जातीय a.
    1 belonging to the first three castes of the Hindus.
    -2 of a twofold nature.
    -3 of mixed origin, mongrel. (
    -यः) a mule.
    -जानि a having two wives.
    -जिह्व a. double-tongued (fig. also).
    -2 insincere.
    (-ह्वः) 1 a snake; परस्य मर्माविधमुज्झतां निजं द्विजिह्वतादोषमजिह्मगामिभिः Śi.1.63; R.11.64;14.41; Bv.1.2.
    -2 an informer, a slan- derer, tale-bearer.
    -3 an insincere person
    -4 a thief.
    -5 particular disease of the tongue.
    -ज्या the sine of an arc.
    -ठः 1 the sign visarga consisting of two dots.
    -2 N. of Svāhā, wife of Agni.
    -त्र a. (pl.) two or three; द्वित्राण्यहान्यर्हसि सोढुमर्हन् R.5.25; सूक्ष्मा एव पतन्ति चातकमुखे द्वित्राः पयोबिन्दवः Bh.2.121.
    -त्रिंश (द्वात्रिंश) a.
    1 thirty second.
    -2 consisting of thirty two.
    -त्रिंशत् (द्वात्रिंशत्) f. thirty-two. ˚लक्षण a. having thirty-two auspicious marks upon the body.
    -दण्डि ind. stick against stick.
    -दत् a. having two teeth (as a mark of age).
    -दन्तः an elephant.
    -दल a. having two parts, two-leafed.
    -दश a. (pl.) twenty.
    -दश a.
    (द्वादश) 1 twelfth; गर्भात् तु द्वादशे विशः Ms.2.36.
    -2 consisting of twelve.
    -दशन् (द्वादशन्) a. (pl.) twelve. ˚अंशुः, ˚अर्चिस् m. an epithet of
    1 the planet Jupiter.
    -2 Bṛihaspati, the preceptor of the gods. ˚अक्षः, ˚करः, ˚लोचनः epithets of Kārtikeya ˚अक्षरमन्त्रः- विद्या the mantra ऊँ नमो भगवते वासुदेवाय; गन्धधूपादिभिश्चार्चेद्वाद- शाक्षरविद्यया Bhāg.8.16.39. ˚अङ्गुल a measure of twelve fingers. ˚अध्यायी N. of Jaimini's Mimāṁsā in twelve Adhyāyas. ˚अन्यिक a. committing twelve mistakes in reading. ˚अस्र a dodecagon. ˚अहः
    1 a period of twelve days; शुध्येद् विप्रो दशाहेन द्वादशाहेन भूमिपः Ms.5.83;11.168.
    -2 a sacrifice lasting for or completed in twelve days. ˚अक्षः, ˚आख्यः a Buddha. ˚आत्मन् m. the sun; N.1.52. ˚आदित्याः (pl.) the twelve suns; see आदित्य. ˚आयुस् m. a dog. ˚लक्षणी f. the मीमांसासूत्र of जैमिनि (so called because it comprises twelve chapters); धर्मो द्वादशलक्षण्या व्युत्पाद्यः ŚB. on MS. ˚वार्षिक a.
    1 twelve years old, lasting for twelve years; Pt.1. ˚विध a. twelve-fold. ˚सहस्र a. consisting of 12.
    -दशी (द्वादशी) the twelfth day of a lunar fortnight.
    -द्वादशान्यिक (द्वादशापपाठा यस्य जाताः द्वादशान्यिकः).
    -दशम् (द्वादशम्)) a collection of twelve, ˚आदित्याः Twelve Ādityas:- विवस्वान्, अर्यमा, पूषन्, त्वष्टा, सविता, 3भग, धाता, विधाता, वरुण, मित्र, रुद्र, विष्णु. ˚पुत्रा Twelve types of sons according to Dharmaśāstra:-- औरस, क्षेत्रज, दत्तक, कृत्रिम, गूढोत्पन्न, अपविद्ध, कानीन, सहोढ, क्रीत, पौनर्भव, स्वयंदत्त, पारशव.
    -दाम्नी a cow tied with two ropes.
    -दिवः a ceremony lasting for two days.
    -देवतम् the constel- lation विशाखा.
    -देहः an epithet of Gaṇesa.
    -धातुः an epithet of Gaṇeśa.
    -नग्नकः a circumcised man.
    -नवत (द्वि-द्वा-नवत) a. ninety-second.
    -नवतिः(द्वि-द्वा-नवतिः) f. ninety-two.
    -पः an elephant; यदा किञ्चिज्ज्ञो$हं द्विप इव मदान्धः समभवम् Bh.3.31; विपूर्यमाणश्रवणोदरं द्विपाः Śi. ˚अधिपः Indra's elephant. ˚आस्य an epithet of Gaṇesa.
    -पक्षः 1 a bird.
    -2 a month.
    -पञ्चाश (द्वि-द्वा-पञ्चाश) a. fifty-second.
    -पञ्चाशत् f. (
    द्वि-द्वा-पञ्चाशत्) fifty-two.
    -पथम् 1 two ways.
    -2 a cross-way, a place where two roads meet.
    -पद् see द्विपाद् below.
    -पद a. having two feet (as a verse).
    -पदः a biped man.
    -पदिका, -पदी a kind of Prākṛita metre.
    -पाद्, a. two footed; द्विपाद बहुपादानि तिर्यग् गतिमतीनि च Mb.14.37.
    -पादः 1 a biped, man.
    -2 a bird.
    -3 a god.
    -पाद्यः, -द्यम् a double penalty.
    -पायिन् m. an elephant.
    -फालबद्धः hair parted in two; N.1.16.
    -बाहुः man; Ks.53.94.
    -बिन्दुः a Visarga (:).
    -भातम् twilight.
    -भुजः an angle.
    -भूम a. having two floors (as a palace).
    -भौतिकः a horse possessing two ele- ments out of the five; द्वयोर्लक्षणसंबन्धात् तुरगः स्याद् द्विभौतिकः Yuktikalpataru.
    -मातृ, -मातृजः an epithet of
    1 Gaṇesa.
    -2 king Jarāsandha.
    -मात्रः a long vowel (having two syllabic instants); एकमात्रो भवेद् ह्रस्वो द्विमात्रो दीर्घ उच्यते Śikṣā.
    -मार्गी a cross-away.
    -मुखा 1 a leech.
    -2 kind of water-vessel; ˚अहिः, ˚उरगः a double- mouthed snake.
    -रः 1 a bee; cf. द्विरेफ.
    -2 = बर्बर q. v.
    -मुनि ind. the two Munis, Pāṇini and Kātyāyana; द्विमुनि व्याकरणस्य, विद्याविद्यावतारभेदाद् द्विमुनिव्याकरणमित्यपि साधु Sk.
    -मूर्वा N. of a plant, presumably some hemp. Mātaṅga. L.9.2.
    -यामी Two night-watches = 6 hours.
    -रदः an elephant; सममेव समाक्रान्तं द्वयं द्विरदगामिना R.4.4; Me.61. ˚अन्तकः, ˚अराति, ˚अशनः
    1 a lion.
    -2 the Śarabha.
    -रसनः a snake.
    -रात्रम् two nights.
    -रूप a.
    1 biform.
    -2 written in two ways.
    -3 having a different shape.
    -4 bi-colour, bipartite.
    (-पः) 1 a variety of interpre- tation or reading.
    -2 a word correctly written in two ways.
    -रेतस् m. a mule.
    -रेफः a large black bee (there being two 'Ra's in the word भ्रमर); अनन्तपुष्पस्य मधोर्हि चूते द्विरेफमाला सविशेषसङ्गा Ku.1.27;3.27,36.
    -लयः (in music) double time (?); साम्य of two things (like गीत and वाद्य); द्विलयान्ते चर्चरी V.4.35/36.
    -वक्त्रः 1 a double-mouthed serpent.
    -2 a kind of demon; एकवक्त्रो महावक्त्रो द्विवक्त्रो कालसंनिभः Hariv.
    -वचनम् the dual num- ber in grammar.
    -वज्रकः a kind of house or structure with 16 angles (sides).
    -वर्गः The pair of प्रकृति and पुरुष, or of काम and क्रोध; जज्ञे द्विवर्गं प्रजहौ द्विवर्गम् Bu. Ch.2.41.
    -वाहिका a wing.
    -विंश (द्वाविंश) a. twenty-second.
    -विंशतिः f. (
    द्वाविंशति) twenty-two.
    -विध a. of two kinds or sorts; द्विविधः संश्रयः स्मृतः Ms.7.162.
    -वेश(स)रा a kind of light carriage drawn by mules.
    -व्याम, -व्यायाम a. two fathoms long.
    -शतम् 1 two hundred.
    -2 one hundred and two.
    -शत्य a. worth or bought for two hundred.
    -शफ a. clovenfooted. (
    -फः) any cloven-footed animal.
    -शीर्षः an epithet of Agni; also द्विशीर्षकः; सप्तहस्तः चतुःशृङ्गः सप्तजिह्वो द्विशीर्षकः Vaiśvadeva.
    -श्रुति a. comprehending two intervals.
    -षष् a. (pl.) twice six, twelve.
    -षष्ट (द्विषष्ट, द्वाषष्ट) a. sixty-second.
    -षष्टिः f. (
    -द्विषष्टिः, द्वाषष्टिः) sixty-two.
    -सन्ध्य a. having a morning and evening twi-light.
    -सप्तत (द्वि-द्वा-सप्तत) a. seventy-second.
    -सप्ततिः f. (
    द्वि-द्वा सप्ततिः) seventy two.
    -सप्ताहः a fortnight.
    -सम a. having two equal sides.
    -समत्रिभुजः an isosceles triangle.
    -सहस्राक्षः the great serpent Śeṣa.
    -सहस्र, -साहस्र a. consisting of 2. (
    -स्रम्) 2.
    -सीत्य, -हल्य a. ploughed in two ways, i. e. first length-wise and then breadth-wise.
    -सुवर्ण a. worth or bought for two golden coins.
    -स्थ (ष्ठ) a. conveying two senses; भवन्ति चद्विष्ठानि वाक्यानि यथा श्वेतो धावति अलम्बुसानां यातेति ŚB. on MS.4.3.4.
    -हन् m. an elephant.
    -हायन, -वर्ष a. two years old; शुके द्विहायनं कत्सं क्रौञ्चं हत्वा त्रिहायनम् Ms.11.134.
    -हीन a. of the neuter gender.
    -हृदया a pregnant woman.
    -होतृ m. an epithet of Agni.

    Sanskrit-English dictionary > द्वि _dvi

  • 6 आहतविसर्गता


    ā́-hata-visarga-tā
    f. the deadening of a Visarga orﾠ its change into o Sāh.

    Sanskrit-English dictionary > आहतविसर्गता

  • 7 ऊष्मन्


    ūshmán
    ā m. ( ush cf. ushman),

    heat, glow, ardour, hot vapour, steam, vapour
    AV. VI, 18, 3 VS. ṠBr. KātyṠr. BhP ;
    ( alsoﾠ figuratively said of passion orﾠ of money etc.);
    the hot season L. ;
    (in Gr.) N. applied to certain sounds (viz. the three sibilants, h, Visarga, Jihvāmūlīya, Upadhmānīya, andﾠ Anusvāra) RPrāt. 11, etc.. APrāt. VPrāt. Kāṡ. etc.. ;
    (the TPrāt. omits Visarga andﾠ Anusvāra)

    Sanskrit-English dictionary > ऊष्मन्

  • 8 निर्विसर्ग


    nir-visarga
    mfn. without Visarga Mṛicch. Sch.

    Sanskrit-English dictionary > निर्विसर्ग

  • 9 लुप्ताहतविसर्ग


    luptâ̱hata-visarga
    mfn. having Visarga dropped orﾠ coalesced (with a preceding a) into o (- tā f.) Sāh.

    Sanskrit-English dictionary > लुप्ताहतविसर्ग

  • 10 व्यापन्न


    vy-āpanna
    mfn. fallen into misfortune, disordered, spoiled, corrupted Suṡr. ;

    hurt, injured, destroyed, perished MBh. ;
    disappeared, changed by the substitution of another sound orﾠ symbol (esp. applied to the change of Visarga orﾠ Visarjanīya to its corresponding sibilants;
    when Visarga remains unchanged it is called vi-krānta q.v.) RPrāt. ;
    - citta mfn. evil-minded, malicious Divyâ̱v.

    Sanskrit-English dictionary > व्यापन्न

  • 11 अघोष _aghōṣa

    अघोष a. [नास्ति घोषो यस्य यत्र वा]
    1 Hard-sounding, See below.
    -2 Devoid of cow-herds.
    -षः The hard sound of a consonant, hollowness of sound with which all hard consonants and the Visarga are pronounced (one of the 11 kinds of बाह्यप्रयत्न, See P.VIII.2.1.) or the consonants so pronounced (खयां यमाः खयः + क-<?>पौ विसर्गः शर एव च । एते श्वासानुप्रदाना अघोषाश्च विवृण्वते ॥).

    Sanskrit-English dictionary > अघोष _aghōṣa

  • 12 अन्तर् _antar

    अन्तर् ind. [अम्-अरन्-तुडागमश्च Uṇ.5.6, अमेस्तुट् च]
    1 (Used as a prefix to verbs and regarded as a preposition or गति) (a) In the middle, between; in, into, inside; ˚हन्, ˚धा, ˚गम्, ˚भू, ˚इ, ˚ली &c. (b) Under.
    -2 (Used adverbially) (a) Between, be- twixt, amongst, within; in the middle or interior, inside (opp. वहिः); अदह्यतान्तः R.2.32 burnt within himself, at heart; अन्तरेव विहरन् दिवानिशम् R.19.6 in the palace, in the harem; so ˚भिन्नं भ्रमति हृदयम् Māl. 5.2; अन्तर्विभेद Dk.13; यदन्तस्तन्न जिह्वायाम् Pt.4.88; अन्तर्यश्च मृग्यते V.1.1 internally, in the mind. (b) By way of seizing or holding; अन्तर्हत्वा गतः (हतं परिगृह्य).
    -3 (As a separable preposition) (a) In, into, between, in the middle, inside, within, (with loc.); निवसन्नन्तर्दारुणि लङ्घ्यो वह्निः Pt.1.31; अन्तरादित्ये Ch. Up., अन्तर्वेश्मनि Ms.7 223; Y.3.31; अप्स्वन्तरमृतमप्सु Rv.1. 23.19. अप्सु मे सोमो$ब्रवीदन्तर् विश्वानि भेषजा ibid. (b) Between (with acc.) Ved. अन्तर्मही बृहती रोदसीमे Rv. 7.87.2; अन्तर्देवान् मर्त्यांश्च 8.2.4; हिरण्मय्योर्ह कुश्योरन्तर- वहित आस Śat. Br. (c) In, into, inside, in the interior, in the midst (with gen.); प्रतिबलजलधेरन्तरौर्वायमाणे Ve. 3.7; अन्तःकञ्चुकिकञ्चुकस्य Ratn.2.3; बहिरन्तश्च भूतानाम् Bg.13.15; त्वमग्ने सर्वभूतानामन्तश्चरसि साक्षिवत् Y.2.14; लघुवृत्तितया भिदां गतं बहिरन्तश्च नृपस्य मण्डलम् Ki.2.53; अन्तरीपं यदन्तर्वारिणस्तटम् Ak.; oft. in comp. at the end; कूपान्तः पतितः Pt.5; सभान्तः साक्षिणः प्राप्तान् Ms.8.79; दन्तान्तरधि- ष्ठितम् Ms.5.141 between the teeth; उत्पित्सवो$न्तर्नदभर्तुः Śi.3.77; also in compound with a following word; अहं सदा शरीरान्तर्वासिनी ते सरस्वती Ks.4.11.
    -4 It is fre- quently used as the first member of compounds in the sense of 'internally', 'inside', 'within', 'in the inte- rior', 'having in the interior', 'filled with', 'having concealed within', or in the sense of 'inward', 'internal', 'secret', 'hidden' &c., forming Adverbial, Bahuvrīhi or Tatpuruṣa compounds; कुन्दमन्तस्तुषारम् (Bah. comp.) Ś.5.19 filled with dew; ˚स्तोयम् (Bah. comp.) Me.66; अन्तर्गिरि (Adv. comp.) Ki.1.34; ज्वलयति तनूमन्तर्दाहः (Tat. comp.) U.3.31; so ˚कोपः, ˚कोणः, ˚आकूतम् &c.
    -5 It is also supposed to be a particle of assent (स्वीकारार्थक). (Note. In comp. the र् of अन्तर् is changed to a visarga before hard consonants, as अन्तः- करणम्, अन्तःस्थ &c.). [cf. L. inter; Zend antare; Goth. undar; Pers. andar; Gr. entos;].
    -Comp. -अंसः the breast (= अंतरा-अंस q. v.).
    -अग्निः inward fire, the fire which stimulates digestion; दीप्तान्तरग्निपरिशुद्धकोष्ठः Susr.
    -अंङ्ग a.
    1 inward, internal, comprehended, included (with abl.); त्रयमन्तरङ्ग पूर्वेभ्यः Pat Sūtra.
    -2 proximate, related to, essential to or referring to the essential part of the अङ्ग or base of a word (opp. बहिरङ्ग); धातूपसर्गयोः कार्यमन्तरङ्गम् P.VIII.3.74 Sk.
    -3 dear, most beloved (अत्यन्तप्रिय); स्वपिति सुखमिदा- नीमन्तरङ्गः कुरङ्गः Ś.4.v.l.
    (-अङ्गम्) 1 the inmost limb or organ, the heart, mind; सन्तुष्टान्तरङ्गः Dk.11; ˚वृत्ति 21; the interior.
    -2 an intimate friend, near or con- fidential person (forming, as it were, part of oneself); मदन्तरङ्गभूताम् Dk.81,93,11; राजान्तरङ्गभावेन 135; अन्तरङ्गेषु राज्यभारं समर्प्य*** 159.
    -3 an essential or indispensable part, as श्रवण, मनन & निदिध्यासन in realizing Brahman.
    -4 What is intimately connected or related; अन्तरङ्गबहिरङ्ग- योरन्तरङ्ग बलीयः ŚB. on MS.12.2.29.
    - अवयव an inner part; P.V.4.62.
    -आकाशः the ether or Brahman that resides in the heart of man (a term often occurring in the Upaniṣads).
    -आकूतम् secret or hidden intention.
    -आगमः an additional augment between two letters,
    -आगारम् the interior of a house; स्त्रीनक्तमन्तरा- गारबहिःशत्रुकृतांस्तथा Y.2.31.
    -आत्मन् m. (त्मा)
    1 the inmost spirit or soul, the soul or mind; also the internal feelings, the heart, अङ्गुष्ठमात्रपुरुषोन्तरात्मा Śvet.; नास्य प्रत्यक- रोद्वीर्यं विक्लवेनान्तरात्मना Rām.6.13.28. गतिमस्यान्तरात्मनः Ms.6.73; जीवसंज्ञोन्तरात्मान्यः सहजः सर्वदेहिनाम् 12.13; मद्- गतेनान्तरात्मना Bg.6.47 with the heart fixed on me; जातो ममायं विशदः प्रकामं...... अन्तरात्मा Ś.4.22, U.3.38, प्रायः सर्वो भवति करुणावृत्तिरार्द्रान्तरात्मा Me.95.
    -2 (In phil.) the inherent supreme spirit or soul (residing in the in- terior of man); अन्तरात्मासि देहिनाम् Ku.6.21.
    -आपणः a market in the heart (inside) of a town.
    -आय, -आल; See s. v.
    -आराम a. rejoicing in oneself, finding pleasure in his soul or heart; यो$न्तःसुखोन्तरारामस्तथान्तर्जर्यो- तिरेव सः Bg.5.24.
    -इन्द्रियम् an internal organ or sense.
    -उष्यम् Ved. a secret abode.
    -करणम् the internal organ; the heart, soul; the seat of thought and feeling, thinking faculty, mind, conscience; प्रमाणं ˚प्रवृत्तयः Ś.1.22; सबाह्य ˚णः अन्तरात्मा V.4 the soul in all its senses external and internal, the inner and outer man; दयार्द्रभावमाख्यातमन्तःकरणैर्विशङ्कैः R.2.11. According to the Vedānta अन्तःकरण is of four kinds: मनो बुद्धिरहङ्कार- श्चित्तं करणमान्तरम् । संशयो निश्चयो गर्वः स्मरणं विषया इमे ॥ अन्तःकरणं त्रिविधम् Sāṅkhya 33, i. e. बुद्धयहङ्कारमनांसि; सान्तःकरणा बुद्धिः 35, i. e. अहङ्कारमनःसहिता.
    -कल्पः a certain number of years (with Buddhists).
    -कुटिल a. inwardly crooked (fig. also); fraudulent. (
    -लः) a conch-shell.
    -कृ(क्रि)मिः a disease of worms in the body.
    -कोटरपुष्पी = अण्ड- कोटरपुष्पी.
    -कोपः 1 internal disturbance; H.3.
    -2 inward wrath, secret anger.
    -कोशम् the interior of a store- room.
    -गङ्गा the secret or hidden Ganges (supposed to communicate uuderground with a secret stream in Mysore).
    -गडु a. [अन्तर्मध्ये गडुरिव] useless, unprofitable, unnecessary, unavailing; किमनेनान्तर्गडुना Sar. S. (ग्रीवाप्रदेश- जातस्य गलमांसपिण्डस्य गडोर्यथा निरर्थकत्वं तद्वत्).
    -गम् -गत &c. See under अंतर्गम्.
    -गर्भ a.
    1 bearing young, pregnant.
    -2 having a गर्भ or inside; so ˚गर्भिन्.
    -गिरम् -रि ind. in mountains. अध्यास्तेन्तर्गिरं यस्मात् करतन्नावैति कारणम् Bk.5.87.
    -गुडवलयः the sphincter muscle.
    -गूढ a. conceal- ed inside, being inward; ˚घनव्यथः U.3.1; R.19.57; ˚विषः with poison concealed in the heart.
    -गृहम्, -गेहम्, -भवनम् [अन्तःस्थं गृहम् &c.]
    1 the inner apartment of a house, the interior of a house.
    -2 N. of a holy place in Benares; पञ्चक्रोश्यां कृतं पापमन्तर्गेहे विनश्यति.
    -घणः -णम् [अन्तर्हन्यते क्रोडीभवत्यस्मिन्, निपातः] the open space before the house between the entrance-door and the house (= porch or court); तस्मिन्नन्तर्घणे पश्यन् प्रघाणे सौधसद्मनः Bk.7.62 द्वारमतिक्रम्य यः सावकाशप्रदेशः सो$न्तर्घणः). (
    -नः -णः) N. of a country of Bāhīka (or Bālhīka) (P.III.3.78 बाहीकग्रामविशेषस्य संज्ञेयम् Sk.).
    -घातः striking in the middle Kāsi. on P.III.3.78.
    -चर a. pervading the body. internally situated, internal, inward अन्तश्चराणां मरुतां निरोधात् Ku.3.48; U.7.
    -ज a. born or bred in the interior (as a worm &c.).
    -जठरम् the stomach. (ind.) in the stomach.
    -जम्भः the inner part of the jaws (खादनस्थानं जम्भः, दन्तपङ्क्त्यो- रन्तरालम्).
    -जात a. inborn, innate.
    -जानु ind. between the knees.
    -जानुशयः One sleeping with hands between the knees; अन्तर्जानुशयो यस्तु भुञ्जते सक्तभाजनः Mb.3.2.75.
    -ज्ञानम् inward or secret knowledge.
    -ज्योतिस् a. enlightened inwardly, with an enlightened soul. यो$न्तःसुखो$न्तरारामस्तथान्तर्ज्योतिरेव यः Bg.5.24. (
    -स् n.) the inward light, light of Brahman.
    -ज्वलनम् inflammation. (
    -नः) inward heat or fire; mental anxiety.
    -ताप a. burning inwardly (
    -पः) internal fever or heat Ś.3.13.
    -दधनम् [अन्तर्दध्यते आधीयते मादकतानेन] distillation of spirituous liquor, or a substance used to produce fermentation.
    -दशा a term in astrology, the time when a particular planet exercises its influence over man's destiny (ज्योतिषोक्तः महादशान्तर्गतो ग्रहाणां स्वाधिपत्यकालभेदः).
    -दशाहम् an interval of 1 days; ˚हात् before 1 days. Ms.8.222; ˚हे 5.79.
    -दहनम् -दाहः 1 inward heat; ज्वलयति तनूमन्तर्दाहः U.3.31; ˚हेन दहनः सन्तापयति राघवम् Rām.
    -2 inflammation.
    -दुःख a. sad or afflicted at heart;
    -दुष्ट a. internally bad, wicked or base at heart.
    -दृष्टिः f. examining one's own soul, insight into oneself.
    -देशः an intermediate region of the compass.
    -द्वारम् private or secret door within the house (प्रकोष्ठद्वारम्).
    -धा-धि, -हित &c. See. s. v.
    -नगरम् the palace of a king (being inside the town); cf. ˚पुरम्; दशाननान्तर्नगरं ददर्श Rām.
    -निवेशनम् inner part of the house; यथा चारोपितो वृक्षो जातश्चान्तर्निवेशने Rām.6.128.6.
    -निहित a. being concealed within; अङ्गैरन्तर्निहितवचनैः सूचितः सम्यगर्थः M.2.8.
    -निष्ठ a. engaged in internal meditation.
    -पटः, -टम् a screen of cloth held between two persons who are to be united (as a bride and bridegroom, or pupil and preceptor) until the acctual time of union arrives.
    -पथ a. Ved. being on the way.
    -पदम् ind. in the interior of an inflected word.
    -पदवी = सुषुम्णामध्यगतः पन्थाः
    -पिरधानम् the innermost garment.
    -पर्शव्य a. being between the ribs (as flesh).
    -पवित्रः the Soma when in the straining vessel.
    -पशुः [अन्तर्गाममध्ये पशवो यत्र] the time when the cattle are in the village or stables (from sunset to sunrise); अन्तःपशौ पशुकामस्य सायं प्रातः Kāty; (सायं पशुषु ग्राममध्ये आगतेषु प्रातश्च ग्रामादनिःसृतेषु com.).
    -पातः, पात्यः 1 insertion of a letter (in Gram.).
    -2 a post fixed in the middle of the sacrificial ground (used in ritual works); अन्तःपूर्वेण यूपं परीत्यान्तःपात्यदेशे स्थापयति Kāty.
    -पातित, -पातिन् a.
    1 inserted.
    -2 included or comprised in; falling within; दण्डकारण्य˚ ति आश्रमपदम् K.2.
    -पात्रम् Ved. interior of a vessel.
    -पालः one who watches over the inner apartments of a palace.
    -पुरम् [अन्तः अभ्यन्तरं पुरं गृहम्, or पुरस्यान्तःस्थितम्]
    1 inner apartment of a palace (set apart for women); female or women's apartments, seraglio, harem (so called from their being situated in the heart of the town, for purposes of safety); व्यायम्याप्लुत्य मध्याह्ने भोक्तुमन्तःपुरं विशेत् Ms.7.216,221,224; कन्यान्तःपुरे कश्चित्प्रविशति Pt.1.
    -2 inmates of the female apartments, a queen or queens, the ladies taken collectively; अन्तःपुराणि सर्वाणि रुदमानानि सत्वरम् Rām.6.111.111. ˚विरहपर्युत्सुकस्य राजर्षेः Ś.3; K.58; ततो राजा सान्तःपुरः स्वगृह- मानीयाभ्यर्चितः Pt.1; कस्यचिद्राज्ञो$न्तःपुरं जलक्रीडां कुरुते ibid. ˚प्रचारः gossip of the harem Ms.7.153; ˚समागतः Ś.4; also in pl.; कदाचिदस्मत्प्रार्थनामन्तःपुरेभ्यः कथयेत् Ś.2.; न ददाति वाचमुचितामन्तःपुरेभ्यो यदा Ś.6.5. ˚जन women of the palace; inmates of the female apartments; ˚चर,
    -अध्यक्षः-रक्षकः, -वर्ती guardian or superintendent of the harem, chamber- lain; वृद्धः कुलोद्रतः शक्तः पितृपैतामहः शुचिः । राज्ञामन्तःपुरा- ध्यक्षो विनीतश्च तथेष्यते ॥ (of these five sorts are mentioned:- वामनक, जघन्य, कुब्ज, मण्डलक and सामिन् see Bṛi. S.) ˚सहायः one belonging to the harem.
    -पुरिकः [अन्तःपुरे नियुक्तः, ठक्] a chamberlain = ˚चर. (
    -कः, -का) a woman in the harem; अस्मत्प्रार्थनामन्तःपुरिके(का) भ्यो निवेदय Chaṇḍ. K.
    -पुष्पम् [कर्म.] the menstrual matter of women, before it re- gularly begins to flow every month; वर्षद्वादशकादूर्ध्वं यदि पुष्पं बहिर्न हि । अन्तःपुष्पं भवत्येव पनसोदुम्बरादिवत् Kāśyapa; ˚ष्पम् is therefore the age between 12 and the menstruation period.
    -पूय a. ulcerous.
    -पेयम् Ved. drinking up.
    -प्रकृतिः f.
    1 the internal nature or constitution of man.
    -2 the ministry or body of ministers of a king.
    -3 heart or soul. ˚प्रकोपः internal dissensions or disaffection; अणुरप्युपहन्ति विग्रहः प्रभुमन्तःप्रकृतिप्रकोपजः Ki.2.51.
    -प्रको- पनम् sowing internal dissensions, causing internal revolts; अन्तःप्रकोपनं कार्यमभियोक्तुः स्थिरात्मनः H.3.93.
    -प्रज्ञ a. knowing oneself, with an enlightened soul.
    -प्रतिष्ठानम् residence in the interior.
    -बाष्प a.
    1 with suppressed tears; अन्तर्बाष्पश्चिरमनुचरो राजराजस्य दध्यौ Me.3.
    -2 with tears gushing up inside, bedimmed with tears; कोपात्˚ ष्पे स्मरयति मां लोचने तस्याः V.4.15. (
    -ष्पः) suppressed tears, inward tears; निगृह्य ˚ष्पम् Bh.3.6; Māl.5.
    -भावः, भावना see under अन्तर्भू separately.
    -भिन्न a. split or broken inside, perforated, bored (said of a pearl) Pt.4 (also torn by dissensions).
    -भूमिः f. interior of the earth.
    -भेदः discord, internal dissensions; ˚जर्जरं राजकुलम् Mk.4 torn by internal dissensions; अन्तर्भेदाकुलं गेहं न चिराद्विनशिष्यति 'a house divided against itself cannot stand long.'
    -भौम a. subterranean, underground.
    -मदावस्थ a. having the rutting state concealed within; आसीदनाविष्कृतदानराजि- रन्तर्मदावस्थ इव द्विपेन्द्रः R.2.7.
    -मनस् a.
    1 sad, disconso- late, dejected, distracted.
    -2 one who has concentrated and turned his mind inward, lost in abstract meditation.
    -मुख a. (
    -खी f.)
    1 going into the mouth, pointing or turned inward; प्रचण्डपरिपिण्डितः स्तिमितवृत्तिरन्तर्मुखः Mv. 5.26.
    -2 having an inward entrance of opening (बाह्यवस्तुपरिहारेण परमात्मविषयकतया प्रवेशयुक्तं चित्तादि).
    -3 an epithet of the soul called प्राज्ञ, when it is enjoying the sweet bliss of sleep (आनन्दभुक् चेतोमुखः प्राज्ञः इति श्रुतेः).
    -4 Spiritual minded, looking inwardly into the soul; 'अन्तर्मुखाः सततमात्मविदो महान्तः' Viś. Guṇā.139. (
    -खम्) a sort of surgical scissors (having an opening inside), one of the 2 instruments mentioned by Suśruta in chapter 8 of Sūtrasthāna.
    -मातृका [अन्तःस्थाः ष़ट्चक्रस्थाः मातृकाः अकारादिवर्णाः] a name given in the Tantras for the letters of the alphabet assigned to the six lotuses (पद्म) of the body; ˚न्यासः a term used in Tantra literature for the mental assignment of the seve- ral letters of the alphabet to the different parts of the body.
    -मुद्र a. sealed inside; N. of a form of devotion.
    -मृत a. still-born.
    -यागः mental sacrifice or worship, a mode of worship referred to in the Tantras.
    -यामः 1 suppression of the breath and voice.
    -2 ˚पात्रम्, a sacrificial vessel (ग्रहरूपं सामापराख्यं यज्ञियपात्रम्); according to others, a Soma libation made during the suppression of breath and voice; सुहवा सूर्यायान्तर्याममनु- मन्त्रयेत् Ait. Br.
    -यामिन् m.
    1 regulating the soul or internal feelings, soul; Providence, Supreme Spirit as guiding and regulating mankind. Brahman; (according to the Bṛi. Ār. Up. अन्तर्यामिन 'the internal check' is the Supreme Being and not the individual soul; who standing in the earth is other than the earth, whom the earth knows not, whose body the earth is, who internally restrains and governs the earth; the same is thy soul (and mine, the internal check अन्तर्यामिन्, &c. &c.); अन्तराविश्य भूतानि यो बिभर्त्यात्मकेतुभिः । अन्तर्या- मीश्वरः साक्षाद्भवेत् &c.
    -2 wind; ˚ब्राह्मणम् N. of a Brāhmaṇa included in the Bṛi. Ār. Up.
    -योगः deep meditation, abstraction
    -लम्ब a. acute-angular. (
    -बः) an acute-angled triangle (opp. बहिर्लम्ब) (the perpendicular from the vertex or लम्ब falling within अन्तर् the triangle).
    -लीन a.
    1 latent, hidden, concealed inside; ˚नस्य दुःखाग्नेः U.3.9; ˚भुजङ्गमम् Pt.1.
    -2 inherent.
    -लोम a. (P.V.4.117) covered with hair on the inside; (
    -मम्) [अन्तर्गतमाज्छाद्यं लोम अच्] the hair to be covered.
    -वंशः = ˚पुरम् q. v.
    -वंशिकः, -वासिकः [अन्तर्वंशे वासे नियुक्तः ठक्] a superintendent of the women's apartment.; Pt.3, K.93. Ak.2.8.8.
    -वण (वन) a. situated in a forest; ˚णो देशः P.VI.2.179 Sk. (
    -णम्) ind. within a forest. P.VIII.4.5.
    -वत् a. being in the interior; having something in the interior.
    -वती (वत्नी) Ved. [अन्तरस्त्यस्यां गर्भः] a pregnant woman; अन्तर्वत्नी प्रजावती R.15.13.
    -वमिः [अन्तः स्थित एव उद्गारशब्दं कारयति, वम्-इन्] indigestion, flatulence; belching.
    -वर्तिन्, -वासिन् a. being or dwelling inside, included or comprised in
    -वसुः N. of a Soma sacrifice (for राज्यकाम and पशुकाम).
    -वस्त्रम्, -वासस् n. an under- garment; गृहीत्वा तत्र तस्यान्तर्वस्त्राण्याभरणानि च । चेलखण्डं तमेकं च दत्वान्तर्वाससः कृते ॥. Ks.4.52.
    -वा a. [अन्तः अन्तरङ्गभावं अन्तःकरणं वा वाति गच्छति स्निग्धत्वेन, वा-विच् Tv.] forming part of oneself such as children, cattle &c. ˚वत् a. (अस्त्यर्थे मतुप् मस्य वः) having progeny, cattle &c; अन्तर्वावत्क्षयं दधे Rv.1.4.7; abounding with precious things inside. -adv. inwardly.
    -वाणि a. [अन्तःस्थिता शास्त्रवाक्यात्मिका वाणी यस्य] skilled or versed in scriptures, very learned (शास्त्रविद्).
    -विगाहः, -हनम् entering within, penetration.
    -विद्वस् a. Ved. (
    विदुषी f.) knowing correctly or exactly (knowing the paths between heaven and earth) Rv.1.72.7.
    -वेगः inward uneasiness or anxiety, inward fever.
    -वेदि a. pertaining to the inside of the sacrificial ground. -adv. within this ground. (
    -दिः -दी f.) [अन्तर्गता वेदिर्यत्र देशे] the tract of land (the Doab) between the rivers Gaṅgā and Yamunā, regarded as a sacred region and the principal seat of Āryan Brāhmaṇas; cf. एते भगवत्यौ भूमिदेवानां मूलमायतनमन्तर्वेदिपूर्वेण कलिन्दकन्यामन्दाकिन्यौ संगच्छेते A.R.7; it is supposed to have extended from Prayāga to Haradvāra and is also known by the names of शशस्थली and ब्रह्मावर्त. -m. (pl.) inhabitants of this land.
    -वेश्मन् n. the inner apartments, interior of a house.
    -वेश्मिकः n. a chamberlain.
    -वैशिकः Officer in charge of the harem. समुद्रमुपकरणमन्तर्वैशिकहस्तादादाय परिचरेयुः Kau. A.1.21.
    -शरः internal arrow or disease.
    -शरीरम् internal and spiritual part of man; the interior of the body.
    -शल्य a. having in the interior an arrow, pin or any such extraneous matter; rankling inside.
    -शीला N. of a river rising from the Vindhya mountain.
    -श्लेषः, -श्लेषणम् Ved. internal support (scaffolding &c.) एतानि ह वै वेदानामन्तः- श्लेषणानि यदेता व्याहृतयः Ait. Br.
    -संज्ञ a. inwardly con- scious (said of trees &c.); ˚ज्ञा भवन्त्येते सुखदुःखसमन्विताः Ms.1.49.
    -सत्त्व a. having inward strength &c. (˚
    त्त्वा)
    1 a pregnant woman.
    -2 the marking nut.
    -सन्तापः internal pain, sorrow, regret.
    - सरल a. upright at heart, or having Sarala trees inside; K.51.
    -सलिल a. with water (flowing) underground; नदीमिवान्तःसलिलां सरस्वतीम् R.3.9.
    -सार a. having inward strength and vigour, full of strong inside; powerful, strong, heavy or ponderous; ˚रैर्मन्त्रिभिर्घार्यते राज्यं सुस्तम्भैरिव मन्दिरम् Pt.1. 126; साराणि इन्धनानि Dk.132; ˚रं घन तुलयितुं नानिलः शक्ष्यति त्वाम् Me.2. (
    -रः) internal treasure or store, inner store or contents; वमन्त्युच्चैरन्तःसारम् H.2.13 internal matter or essence (and pus).
    -सुख a. whose delight is in self, inwardly happy यो$न्तःसुखो$न्तरारामः Bg. 5.24
    -सेनम् ind. into the midst of armies.
    -स्थ a. (also written अन्तःस्थ) being between or in the midst. (
    -स्थः, -स्था) a term applied to the semivowels, य्, र्, ल्, व् as standing between vowels and consonants and being formed by a slight contact of the vocal organs (ईषत्स्पृष्टं अन्तस्थानाम्); or they are so called be- cause they stand between स्पर्श (क-म) letters and ऊष्मन् (श, ष, स, ह).
    -स्था 1 a deity of the vital organs.
    -2 N. of one of the Ṛigveda hymns. ˚मुद्गरः the malleus of the ear.
    -स्वेदः [अन्तः स्वेदो मदजलस्यन्दनं यस्य] an elephant (in rut).
    -हणनम् striking in the middle.
    -हननम् N. of a country बाहीक P.VIII.4.24 Sk.
    -हस्तम् ind. in the hand, within reach of the hand.
    -हस्तीन a. being in the hand or within reach of the hand.
    -हासः laughing inwardly (in the sleeves), a secret or suppressed laugh; सान्तर्हासं कथितम् Me.113 with a suppressed laugh, with a gentle smile.
    -हृदयम् the interior of the heart.

    Sanskrit-English dictionary > अन्तर् _antar

  • 13 अभिनिष्टानः _abhiniṣṭānḥ

    अभिनिष्टानः [स्तन्-घञ्, सस्य च षत्वम् अभिनिशः स्तनः शब्दसंज्ञायां P.VIII.3.86]
    1 A sound which dies away; विसर्जनीयो$भिनिष्टानः.
    -2 A letter or the alphabet (˚नो वर्णः).
    -3 The Visarga.

    Sanskrit-English dictionary > अभिनिष्टानः _abhiniṣṭānḥ

  • 14 अरिफित _ariphita

    अरिफित a. Not changed to र् (said of the Visarga) Prātiśākhya.

    Sanskrit-English dictionary > अरिफित _ariphita

  • 15 अविक्रम _avikrama

    अविक्रम a. Powerless, feeble; विपदो$भिभवन्त्यविक्रमं रहयत्यापदुपेतमायतिः Ki.2.14.
    -मः 1 Cowardice, timidity.
    -2 Non-prohibition of the change of Visarga into an Ūṣman; Rv. Pr.4.11.

    Sanskrit-English dictionary > अविक्रम _avikrama

  • 16 उपचारः _upacārḥ

    उपचारः 1 Service, attendance; honouring worship- ping, entertaining; Mk.4; अस्खलितोपचाराम् R.5.2; K.344.
    -2 Civility, politeness, courtesy, polite beha- viour, (external display of courtesy); ˚परिभ्रष्टः H.1.114. devoid of civility, uncourteous; ˚विधिर्मनस्विनीनाम् M.3.3; उपचारैरुपाचरत् Ks.16.29; मिथ्योपचारैश्च वशीकृतानाम् H.1.75; नोपचारेण ब्रूयाः Rām.; ˚पदं न चेदिदम् Ku.4.9. a merely complimentary saying, a flattering com- pliment; ˚मात्रमधुरम् K.222,27; M.4; ˚क्रिया Ms. 8.357 showing marks of favour, courting, (sending perfumes &c.).
    -3 Salutation, usual or customary obeisance, homage; नोपचारमर्हन्ति Ś.3.17; ˚यन्त्रणया M.4; ˚अतिक्रमम् 4,5; ˚अञ्जलिः R.3.11 folding the hands in salutation.
    -4 A form or mode of address or salutation; तेन वाक्योपचारेण विस्मिताः राजसत्तमाः Mb.5.162. 45; रामभद्र इत्येव मां प्रत्युपचारः शोभते तातपरिजनस्य U.1; यथा गुरुस्तथोपचारेण 6; V.5; Śi.9.78.
    -5 External show or form, ceremony; प्रावृषेण्यैरेव लिङ्गैर्मम राजोपचारः V.4 royal service, pomp or state of royalty; भूषणाद्युप- चारेण Mu.3.23. v. l.
    -6 A remedy, physicking, application of cure, of remedy; शिशिर˚ Dk.15; शीत˚ Pt.1; Dk.23; K.12.
    -7 Practice, performance, art, conduct, management, procedure; व्रतचर्या˚ Ms.1. III; प्रसाधन˚ 1.32,9.259; कामोपचारेषु Dk.81 in the conduct of love-affairs; समन्त्रं सोपचारम् (अस्त्रम्) Mb.; अवेशसदृशप्रणयोपचाराम् Mk.8.23 course of love &c.; वाक्यो- पचारे कुशला Rām.2.44.3 skilled in the employment of words; use, usage; यत्र लौकिकानामुपचारः v. l. for व्याहारः in U.6.
    -8 Means of doing homage or showing respect; प्रकीर्णाभिनवोपचारम् (राजमार्गम्) R.7.4 (hanging garlands &c.); 5.41.
    -9 Hence, any necessary or requisite article (of worship, ceremony, decoration, furniture &c.); presenting flowers, perfumes &c.; सन्मङ्गलोपचाराणाम् R.1.77; क्लृप्तोपचारां चतुरस्रवेदीम् Ku.7.88; कुसुमैः कृतोपचारः V.2; so ˚रमणीयतया Ś.6; ˚वत्सु मञ्चेषु R.6.1 the necessary decorations (canopy &c.); (the Upachāras or articles of worship are variously numbered, being 5, 1, 16, 18 or 64).
    -1 Behaviour, conduct, demeanour; वैश्यशूद्रोपचारं च Ms.1.116; (reli- gious) conduct in life; साधूनामुपचारज्ञः Rām.; परिजन˚ Mk.1.
    -11 Use, employment; K.183.
    -12 Any religious performance, a ceremony; प्रयुक्तपाणिग्रहणोपचारौ Ku.7.86; Mv.1.24.
    -13 (a) Figurative or meta- phorical use, secondary application (opp. मुख्य or primary sense); अचेतने$पि चेतनवदुपचारदर्शनात् Ś. B; कूलं पिपतिषतीत्यचेतने$पि कूले चेतनवदुपचारो दृश्यते Mbh. on P.IV. 3.86 personification; so छत्रिणो गच्छन्तीत्येकेनापि छत्रिणा बहूनां छत्रित्वोपचारदर्शनात् Ś. B.; करणे कर्तृत्वोपचारात् ibid.; न चास्य करधृतत्वं तत्त्वतो$स्तीति मुख्ये$पि उपचार एव शरणं स्यात् K. P.1. (b) Supposed or fancied identification founded on resemblance; उभयरूपा चेयं शुद्धा उपचारेणामिश्रि- तत्वात् K. P.2. (S. D. explains उपचार by अत्यन्तं विशकलितयोः सादृश्यातिशयमहिम्ना भेदप्रतीतिस्थगनमात्रम्).
    -14 A bribe.
    -15 A pretext; Śi.1.2.
    -16 A request, soli- citation.
    -17 Occurrence of स् and ष् in the place of Visarga.
    -18 N. of a परिशिष्ट of the Sāmaveda.
    -Comp. -च्छलम् A kind of fallacious inference to be refuted by reference to the real sense of a word used metaphorically, e. g. if any one from the sentence मञ्चाः क्रोशन्ति were to conclude that the मञ्च (platform) really cries and not persons on the platform. Nyāyadarśana.
    -पदम् A courteous or polite word, a mere compliment. उपचारपदं न चेदिदं त्वमनङ्गः कथमक्षता रतिः । Ku.4.9.

    Sanskrit-English dictionary > उपचारः _upacārḥ

  • 17 उपध्मानीयः _upadhmānīyḥ

    उपध्मानीयः The aspirate Visarga before the letters प् and फ्; उपूपध्मानीयानामोष्ठौ Sk.

    Sanskrit-English dictionary > उपध्मानीयः _upadhmānīyḥ

  • 18 उपाचरित _upācarita

    उपाचरित p. p. Attached to any one's service, obe- dient.
    -तः (In gram.) That rule of Sandhi by which the sound Visarga becomes स् before क् and प्.

    Sanskrit-English dictionary > उपाचरित _upācarita

  • 19 चतुर् _catur

    चतुर् num. a. [चत्-उरन् Uṇ.5.58] (always in pl.; m. चत्वारः; f. चतस्रः; n. चत्वारि) Four; चत्वारो वयमृत्विजः Ve.1.25; चतस्रो$वस्था बाल्यं कौमारं यौवनं वार्धकं चेति; चत्वारि शृङ्गा त्रयो अस्य पादाः &c.; शेषान् मासान् गमय चतुरो लोचने मील- यित्वा Me.11. -ind. Four times. [cf. Zend chathru; Gr. tessares; L. quatuor.] [In Comp. the र् of चतुर् is changed to a Visarga (which in some cases becomes श्, ष् or स्, or remains unchanged) before words beginning with hard consonants.]
    -Comp. -अंशः a fourth part.
    -अङ्ग a. having 4 members, quadripartite.
    (-ङ्म्) 1 a complete army consisting of elephants, chariots, cavalry and infantry; चतुरङ्गसमायुक्तं मया सह च तं नय Rām.1.2. 1; एको हि खञ्जनवरो नलिनीदलस्थो दृष्टः करोति चतुरङ्गबलाधिपत्यम् Ś. Til.4; चतुरङ्गबलो राजा जगतीं वशमानयेत् । अहं पञ्चाङ्गबलवाना- काशं वशमानये ॥ Subhāṣ.
    -2 a sort of chess.
    -अङ्गिकः A kind of horse, having four curls on the forehead; यस्य ललाटे भ्रमरचतुष्टयं स चतुरङ्किको नाम । Śālihotra of Bhoj.25.
    -अङ्गिन् a. having four parts. (
    -नी) a complete army, see चतुरङ्ग.
    -अङ्गुलम् 1 the four fingers of the hand.
    -2 four fingers broad.
    -अन्त a. bordered on all sides; भूत्वा चिराय चतुरन्तमहीसपत्नी Ś.4.19.
    -अन्ता the earth.
    -अशीत a. eighty-fourth.
    -अशीति a. or f. eighty four.
    -अश्र, -अस्र a. (for अश्रि-स्रि)
    1 four cornered, quardran- gular; R.6.1. A quality of gems; Kau. A.2.11.
    -2 symmetrical, regular or handsome in all parts; बभूव तस्याश्चतुरस्रशोभि वपुः Ku.1.32.
    (-श्रः, स्रः) 1 a square.
    -2 a quardrangular figure.
    -3 (in astr.) N. of the fourth and eighth lunar mansions.
    -अहन् a period of four days.
    -आत्मन् m. N. of Viṣṇu.
    -आननः, -मुखः an epithet of Brahmā; इतरतापशतानि यथेच्छया वितर तानि सहे चतुरानन Udb.
    -आश्रमम् the four orders or stages of the religious life of a Brāhmaṇa.
    -उत्तर a. increased by four.
    -उषणम् the four hot spices, i. e. black pepper, long pepper, dry ginger, and the root of long pepper.
    -कर्ण (चतुष्कर्ण) a. heard by two persons only; Pt.1.99.
    -ष्काष्ठम् ind. In four directions. चतुष्काष्ठं क्षिपन् वृक्षान्... Bk.9.62.
    -कोण (चतुष्कोण) a. square, quadrangular. (
    -णः) a square, tetragon, any quadrilateral figure.
    -गतिः 1 the Supreme Soul.
    -2 a tortoise.
    -गवः a carriage drawn by four oxen.
    -गुण a. four times, four-fold, quadruple.
    -चत्वारिंशत् (चतुश्च- त्वारिंशत्) a. forty-four; ˚रिंश, ˚रिंशत्तम forty-fourth.
    -चित्यः A pedestal, a raised square; चतुश्चित्यश्च तस्यासी- दष्टादशकरात्मकः Mb.14.88.32.
    - णवत (चतुर्नवत) a. ninety-fourth, or with ninety-four added; चतुर्णवतं शतम् 'one hundred and ninety four'.
    -दन्तः an epithet of Airāvata, the elephant of Indra.
    -दश a. fourteenth.
    -दशन् a. fourteen. ˚रत्नानि (pl.) the fourteen 'jewels' churned out of the ocean; (their names are contained in the following popular Maṅgalāṣṭaka:-- लक्ष्मीः कौस्तुभपारिजातकसुरा धन्वन्तरिश्चन्द्रमा गावः कामदुघाः सुरेश्वरगजो रम्भादिदेवाङ्गनाः । अश्वः सप्तमुखो विषं हरिधनुः शङ्खो$मृतं चाम्बुधे रत्नानीह चतुर्दश प्रतिदिनं कुर्युः सदा मङ्गलम् ॥). ˚विद्या (pl.) the fourteen lores; (they are:-- षडङ्गमिश्रिता वेदा धर्मशास्त्रं पुराणकम् । मीमांसा तर्कमपि च एता विद्याश्चतुर्दश ॥).
    -दशी the fourteenth day of a lunar fortnight.
    -दिशम् the four quarters taken collectively.
    -दिशम् ind. towards the four quarters, on all sides.
    -दोलः, -लम् a royal litter.
    -द्वारम् 1 a house with four entrances on four sides.
    -2 four doors taken collectively.
    -नवति a. or f. ninety-four.
    -पञ्च a. (चतुपञ्च or चतुष्पञ्च) four or five.
    -पञ्चाशत् f. (चतुःपञ्चाशत् or चतुष्पञ्चाशत्) fifty-four.
    -पथः (चतुःपथः or चतुष्पथः) (
    -थम् also) a place where four roads meet, a crossway; Ms.4.39,9,264. (
    -थः) a Brāhmaṇa.
    -पद or
    -पद् a. (चतुष्पद)
    1 having four feet; यथा चतुष्पत्सु च केसरी वरः Rām.4.11.93.
    -2 consisting of four limbs. (
    -दः) a quadruped. (
    -दी) a stanza of four lines; पद्यं चतुष्पदी तच्च वृत्तं जातिरिति द्विधा Chand. M.1.
    -पाटी A river. L. D. B.
    -पाठी (चतुष्पाठी) a school for Brāhmaṇas in which the four Vedas are taught and repeated.
    -पाणिः (चतुष्पाणिः) an epithet of Viṣṇu.
    -पाद्-द (चतुष्पद्-द) a. 1. quadruped.
    -2 consisting of four members or parts. (-m.)
    1 a qua- druped.
    -2 (in law) a judicial procedure (trial of suits) consisting of four processes; i. e. plea, defence, rejoinder, and judgment.
    -3 The science of archery consisting of ग्रहण, धारण, प्रयोग and प्रतिकारः; यो$स्त्रं चतुष्पात् पुनरेव चक्रे । द्रोणः प्रसन्नो$भिवाद्यस्त्वया$सौ Mb.5.3.12-13; प्रतिपेदे चतुष्पादं धनुर्वेदं नृपात्मजः ibid 192.61.
    -पार्श्वम् the four sides of a square.
    -बाहुः an epithet of Viṣṇu. (
    -हु n.) a square.
    -भद्रम् the aggregate of the four ends of human life (पुरुषार्थ); i. e. धर्म, अर्थ, काम and मोक्ष.
    -भागः the fourth part, a quarter.
    -भावः N. of Viṣṇu.
    -भुज a. 1 quadrangular.
    -2 having four arms; Bg.11.46.
    (-जः) 1 an epithet of Viṣṇu; R.16.3.
    -2 a quadrangular figure.
    -3 square. (
    -जम्) a square.
    -मासम् a period of four months; (reckoned from the 11th day in the bright half of आषाढ to the 11th day in the bright half of कार्तिक).
    -मुख having four faces. (
    -खः) an epithet of Brahmā; त्वत्तः सर्वं चतु- र्मुखात् R.1.22.
    (-खम्) 1. four faces; Ku.2.17.
    -2 a house with four entrances.
    -मण्डलम् a four-fold arrangement (of troops &c.)
    -मेधः One who has offered four sacrifices, namely अश्वमेध, पुरुषमेध, सर्वमेध, and पितृमेध.
    -युगम् the aggregate of the four Yugas or ages of the world.
    -युज् a. Consisting of four; चतुर्युजो रथाः सर्वे Mb.5.155.13.
    -रात्रम् (चतूरात्रम्) an aggregate of four nights.
    -वक्त्रः an epithet of Bra- hmā.
    -वर्गः the four ends of human life taken collec- tively (पुरुषार्थ); i. e. धर्म, अर्थ, काम and मोक्षः; चतुर्वर्गफलं ज्ञानं कालावस्थाश्चतुर्युगाः R.1.22.
    -वर्णः 1. the four classes or castes of the Hindus; i. e. ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य and शूद्र; चतुर्वर्णमयो लोकः R.1.22.
    -2 four principal colours.
    -वर्षिका a cow four years old.
    -विंश a. 1 twenty fourth.
    -2 having twenty-four added; as चतुर्विंशं शतम् (124).
    -विंशति a. or f. twenty-four.
    -विंशतिक a. consisting of twenty-four.
    -विद्य a. one who has studied the four Vedas.
    -विद्या the four Vedas.
    -विध a. of four sorts or kinds, four-fold.
    -वेद a. familiar with the four Vedas. (
    -दः) the Supreme Soul.
    -व्यूङः N. of Viṣṇu. (
    -हम्) medical science. a. having four kinds of appearance; hence ˚वादिन् 'asserting the four forms of पुरुषोत्तम viz. वासुदेव, संकर्षण, प्रद्युम्न and अनिरुद्ध.'
    -शालम् (चतुःशालम्, चतुश्शालम्, चतुःशाली, चतुश्शाली) a square of four buildings, a quadrangle enclosed by four buildings; अलं चतु शालमिमं प्रवेश्य Mk.3.7; देवीनां चतुःशालमिदम् Pratimā 6.
    -षष्टि a. or f.
    1 sixty-four.
    -2 N. for the Ṛigveda consisting 64 Adhyāyas. ˚कलाः (pl.) the sixty-four arts.
    -सनः N. of Viṣṇu having four embodiments of सनक, सनन्दन, सनत्कुमार and सनातन; आदौ सनात् स्वतपसः स चतुःसनो$भूत् Bhāg.2.7.5.
    -सप्तति a. or f. seventy-four.
    -समम् an unguent of four things, sandal, agallochum, saffron and musk; L. D. B.
    -सीमा the boundaries on all four sides.
    -हायन, -ण a. four years old; (the f. of this word ends in आ if it refers to an inanimate object, and in ई if it refers to an animal).
    -होत्रकम् the four priests taken collectively.

    Sanskrit-English dictionary > चतुर् _catur

  • 20 चन्द्र _candra

    चन्द्र a. [चन्द् णिच् रक्] Ved.
    1 Glittering, bright, shining (as gold).
    -2 Lovely, beautiful.
    -न्द्रः 1 The moon; यथा प्रह्लादनाच्चन्द्रः R.4.12; हृतचन्द्रा तमसेव कौमुदी 8. 37; न हि संहरते ज्योत्स्नां चन्द्रश्चाण्डालवेश्मनि H.1.61; मुख˚, वदन˚ &e.; पर्याप्तचन्द्रेव शरत्त्रियामा Ku.7.26 (for mythologi- cal account see सोम).
    -2 The moon, as a planet.
    -3 Camphor; विलेपनस्याधिकचन्द्रभागताविभावनाच्चापललाप पाण्डुताम् N.1.51.
    -4 The eye in a peacock's tail.
    -5 Water.
    -6 Gold (n. also).
    -7 A lovely or agreeable phenomenon
    -8 A spot similar to the moon.
    -9 The symbol or mark of a Visarga.
    -1 A reddish kind of pearl.
    -11 The fifth lunar mansion.
    -12 The number 'one' (used at the end of comp. चन्द्र means 'excellent', 'eminent' or 'illustrious'; as पुरुषचन्द्रः 'a moon of men', an excellent or illustrious man).
    -न्द्रा 1 Small cardamoms.
    -2 An open hall only furnished with a roof.
    -3 An awning, a canopy.
    -Comp. -अंशुः 1 Viṣṇu.
    -2 a moon-beam.
    -अर्धः the half moon; Pt.4. ˚चूडामणिः, ˚मौलिः, ˚शेखरः epithet of Śiva.
    -आतपः 1 moon-light.
    -2 awning.
    -3 an open hall only furnished with a roof.
    -आत्मजः, -औरसः, -जः, -जातः, -तनयः, -नन्दनः, -पुत्रः the planet Mercury.
    -आतपः the moon-light; चन्द्रातपमिव रसतामुपेतम् K.
    -आदित्यौ 1 The moon and the sun.
    -2 N. of curls on the forehead of a horse; चन्द्रादित्यौ ललाटस्थौ नृपाणां जयवर्धनौ Śālihotra of Bhoja 25.
    - आनन a. moon-faced. (
    -नः) an epithet of Kārtikeya.
    -आपीडः an epithet of Śiva.
    -आभासः 'false moon', an appearance in the sky re- sembling the real moon.
    -आह्वयः camphor.
    -इष्टा a lotus plant, or a collection of lotuses, blossoming during the night.
    -उदयः 1 moon-rise.
    -2 awning.
    -3 a mer- curial preparation used in medicine. (
    -या) a kind of medicine for the eyes.
    -उपलः the moon stone.
    -कला 1 a digit of the moon; राहोश्चन्द्रकलामिवाननचरीं दैवात्समासाद्य मे Māl.5.28.
    -2 the crescent before or after the new moon.
    -3 A cattle-drum.
    -4 A kind of fish; L. D. B.
    -कान्तः, -मणिः the moon-stone (supposed to ooze away under the influence of the moon); द्रवति च हिमश्मावुद्गते चन्द्रकान्तः U.6.12; Śi.4.58; Amaru.57; Bh.1.21; Māl.1.24. (
    -तः, -तम्) the white eatable water-lily blossoming during the night. (
    -तम्) sandal-wood.
    -कान्ता 1 a night.
    -2 the wife of the moon.
    -3 moon- light.
    -कान्तिः f. moon-light. -n. silver.
    -कुल्या N. of a river in Kashmir; अवतारयतस्तस्य चन्द्रकुल्याभिधां नदीम् Rāj. T.1.318.
    -क्षयः the new-moon-day or the last day of a lunar month (अमा) when the moon is not visible.
    -गृहम् the fourth sign of the zodiac, Cancer.
    -गोलः the world of the moon, lunar sphere. ˚रथः a deceased pro- genitor, the manes.
    -गोलिका moon-light.
    -ग्रहणम् an eclipse of the moon.
    -चन्चला a small fish.
    -चूडः, -मौलिः, -शेखरः, -चूडामणिः epithets of Śiva; ('having the moon for his crest', 'moon-crested'); रहस्युपालभ्यत चन्द्र- शेखरः Ku.5.58,86; R.6.34; नखेन कस्य धन्यस्य चन्द्रचूडो भविष्यति Udb.
    -दाराः (m. pl.) 'the wives of the moon', the 27 lunar mansions mythologically regarded as so many daughters of Dakṣa and married to the moon.
    -द्युतिः sandal-wood. -f. moon-light.
    -नामन् m. camphor.
    -निभ a. bright, handsome.
    -निर्णिज् a. having a brilliant garment; पतरेव चचरा चन्द्रनिर्णिक् Rv.1.16.8.
    -पञ्चागम् the luni-solar calendar.
    -पादः a moon-beam; नियमितपरिखेदा तच्छिरश्चन्द्रपादैः Me. 7; Māl.3.12.
    -प्रज्ञप्तिः f. N. of the sixth Upāṅga of the Jainas.
    -प्रभा moon-light.
    -प्रासादः An apartment at the house-top; Ks.
    -बाला 1 large cardamoms.
    -2 moon-light.
    -बिन्दु the sign for the nasal (<?>)
    -बुध्न a. having a bright standing ground; चन्द्रबुध्नो मदवृद्धो मनीषिभिः Rv.1.52.3.
    -भस्मन् n. camphor.
    -भागा N. of a river in the south.
    -भासः a sword; see चन्द्रहास.
    -भूति n. silver.
    -मणिः the moon-stone
    -मण्डलम् 1 the orb or disc of the moon.
    -2 the lunar sphere.
    -3 a halo round the moon.
    -मुखी a moon-faced (i. e. lovely) woman.
    -रेखा, -लेखा the digit or streak of the moon; अथवा रत्नाकराद् ऋते कुतश्चन्द्रलेखायाः प्रसूतिः Nāg.2.
    -रेणुः a plagiarist.
    -लोकः the world of the moon.
    -लोहकम्, -लौहम्, -लौहकम् silver.
    -वंशः the lunar race of kings, the second great line of royal dynasties in India.
    - वदन a. a moon-faced.
    -वल्ली, -वल्लरी The soma plant; L. D. B.
    -व्रतम् 1 a kind of vow or penance = चान्द्रायण q. v.
    -2 a regal property or virtue.
    -विहंगमः A kind of bird; L. D. B.
    -शाला 1 a room on the top (of a house &c.); चन्द्रशाला शिरोगृहम् Amar.; वियद्गतः पुष्पकचन्द्रशालाः क्षणं प्रतिश्रुन्मुखराः करोति R.13.4.
    -2 moonlight.
    -शालिका a room on the top of a house.
    -शिला the moon-stone; प्रह्लादिता चन्द्रशिलेव तूर्णम् Bk.11.15; ननु भणामि एषा सा चन्द्रमणिशिलेति Nāg.2.
    -संज्ञः camphor.
    -संभव N. of Budha or Mercury. (
    -वा) small cardamoms.
    -सालोक्य attain- ment of the lunar heaven.
    -हन् m. an epithet of Rāhu.
    -हासः 1 a glittering sword.
    -2 the sword of Rāvaṇa; हे पाणयः किमिति वाञ्छथ चन्द्रहासम् B. R.1.56,61.
    -3 N. of a king of Kerala, son of Sudhārmika. [He was born under the Mūla asterism and his left foot had a redundant toe; for this his father was killed by his enemies, and the boy was left an orphan in a state of destitution. After much exertion he was restored to his kingdom. He became a friend of Krisna and Arjuna when they came to the South in the course of their wanderings with the sacrificial horse.] (
    -सम्) silver.

    Sanskrit-English dictionary > चन्द्र _candra

Страницы

См. также в других словарях:

  • Visarga — ( IAST|visarga ) is a Sanskrit word meaning sending forth, discharge . In Sanskrit phonology ( IAST|śikṣā ), IAST|visarga (also called, equivalently, IAST|visarjanīya by earlier grammarians) is the name of a phone, IPA| [h] , written as IAST ,… …   Wikipedia

  • Visarga — ः Das Visarga (Sanskrit: विसर्ग) ist ein Zeichen der indischen Schriften. Vom Aussehen her ähnelt das Visarga in den meisten indischen Schriften einem westlichen Doppelpunkt. Im Sanskrit stellt das Visarga ein auslautendes stimmloses H nach einem …   Deutsch Wikipedia

  • Visarga — Le visarga (Sanskrit en devanāgarī : विसर्ग) est une altération du ‘s’ et du ‘r’ devant les sourdes et en finales. Il est représenté par un ‘ḥ’. On distingue parfois la forme gutturale (jihvāmūlīya) devant ‘k’ et ‘kh’ et la forme bilabiale… …   Wikipédia en Français

  • visarga — (висарга | visarga) («пауза») Санскритский термин, употребляемый для обозначения особого произношения конечного s; природа этого произношения такова, что резкая остановка потока воздуха, завершающая произнесение предшествующего гласного, создает… …   Пятиязычный словарь лингвистических терминов

  • visarga — və̇ˈsärgə noun ( s) Etymology: Sanskrit, literally, discharge, from vi asunder + sarga action of letting go, from sṛijati he lets go more at with 1. : a Sanskrit postvocalic sound or …   Useful english dictionary

  • visarga — noun the voiceless h in Sanskrit which repeats echo like the preceding vowel after itself …   Wiktionary

  • visarga — vi·sar·ga …   English syllables

  • ardhá-visarga — अर्धविसर्ग …   Indonesian dictionary

  • ā́-hata-visarga-tā — आहतविसर्गता …   Indonesian dictionary

  • gó-visarga — गोविसर्ग …   Indonesian dictionary

  • loká-visarga — लोकविसर्ग …   Indonesian dictionary

Поделиться ссылкой на выделенное

Прямая ссылка:
… Нажмите правой клавишей мыши и выберите «Копировать ссылку»