अधस्तल

ind. ( seeﾠ ádhara), below, down;

ind.= adhás q.v.

f. orﾠ m. orﾠ descent, downward movement, degradation

m. « creeping on the ground», a thief

mfn. lower, being underneath;

ind. very far down ṠBr.

n. the room below anything

f. the lower region, the nadir

mfn. having a mark at the lower part (of the body) MaitrS.

mfn. standing below;

mfn. Ved. placed under the feet, under foot, (ám) n. the place under the feet, (ā́m) ind. under foot

अधस् अधः ind. [अधर-असि, अधरशव्दस्थाने अध् आदेशः P.V.3.39.]

1 Below, down; पतत्यधो धाम विसारि सर्वतः Śi.1.2; in lower region, to the infernal regions or hell; व्यसन्यधो$धो व्रजति स्वर्यात्यव्यसनी मृतः Ms.7.53. (According to the context अधः may have the sense of the nominative, ˚अङ्कुशः &c.; ablative, अधो वृक्षात् पतति; or locative, अधो गृहे शेते).

-2 Beneath, under, used like a preposition with gen.; तरूणाम्˚ Ś.1.14; rarely with abl. also; बाहित्थं तु ततो$प्यधः Hemachandra; (when repeated) lower and lower, down and down; अधोधः पश्यतः कस्य महिमा नोपचीयते H.2.2; यात्यधोधो- व्रजत्युच्चैर्नरः स्वैरेव कर्मभिः H.2.47; अधोधो गङ्गेयं पदमुपगता स्तोकं Bh.2.1; from under, just below (with acc.); नवानधो$धो बृहतः पयोधरान् Śi.1.4. In comp. with nouns अधः has the sense of (a) lower, under, as ˚भुवनं, ˚लोकः the lower world; ˚वासः or ˚अंशुकम् an under-garment; or (b) the lower part; ˚कायः the lower part of the body; अधःकृ means to surpass, eclipse, overcome, vanquish, despise, scorn; तपः शरीरैः कठिनैरुपार्जितं तपस्विनां दूरमधश्चकार सा Ku.5.29; अधःकृताशेषान्तःपुरेण K.177; ˚कृतकुसुमायुधं 179; Śi.1.35; क्षितिप्रतिष्ठो$पि मुखारविन्दैवर्धूजनश्च- न्द्रमधश्चकार 3.52; ˚कृतैनसः Śi.16.8. dispelled. (c) अधस्, अधस्तात् -Pudendum muliebre.

-Comp. -अक्ष a. situated below the axle or car. (

-क्षम्) adv. below the car, under the axle.

-अक्षजः [अक्षात् इन्द्रियाज्वायते इति अक्षजं प्रत्यक्षज्ञानम्, तदधरं ग्राहकत्वाभावात् हीनं यस्य सः Tv.; अधःकृतं अक्षजम् इन्द्रियज्ञानं येन Malli.] N. of Viṣṇu; other etymolo- gies of the name are also found; (1) अधो न क्षीयते जातु यस्मात्तस्मादधोक्षजः; (2) द्यौरक्षं पृथिवी चाधस्तयोर्यस्मादजायत । मध्ये वैराजरूपेण ततो$धोक्षज इष्यते ॥

-अधस् See above.

-उपास- नम् sexual intercourse.

-अङ्गम्, -द्वारम्, -मर्म the anus; Pudendum Muliebre.

-करः the lower part of the hand (करभ).

-करणम् excelling, defeating, degrada- tion; K.22; so ˚क्रिया; सहते न जनोप्यधःक्रियाम् Ki.2.47. degradation, dishonour.

-खननम् undermining.

-गतिः f.,

गमनम् -पातः 1 a downward fall or motion, descent; going downwards.

-2 degradation, downfall, going to perdition or hell; मूलानामधोगतिः K.41 (where ˚ति has both senses); ˚तिम् आयाति Pt.1.15 sinks, comes down (feels dishonoured); Ms.3.17; अरक्षितारमत्तारं नृपं विद्याद- धोगतिम् 8.39 destined to go to hell.

-गन्तृ m. one who digs downwards. a mouse.

-ग-घ-ण्टा [अधरात् अधस्तादा- रभ्य घण्टेव तदाकारफलत्वात्] a plant Achyranthes Aspera (अपामार्ग. Mar. आघाडा).

-चरः [अधः खनित्वा चरति-अच्]

1 thief.

-2 one who goes downwards.

-जानु n. the lower part of the knee. -ind. below the knee.

-जिह्विका [अल्पा जिह्वा जिह्विका, अधरा जिह्विका] the uvula (Mar. पडजीभ).

-तलम् the lower part or surface; शय्या˚, खट्वा˚.

-दिश् f. the lower region, the nadir; the southern direction.

-दृष्टि a. casting a downward look, a posture in Yoga; करणान्यबहिष्कृत्य स्थाणुवन्निश्चलात्मकः । आत्मानं हृदये ध्यायेत् नासाग्रन्यस्तलोचनः ॥ इति योगसारे. cf. also Ku.3.47. (

-ष्टिः) a downward look.

-पदं [अधोवृत्ति पदं, पादस्याधःस्थानं वा] the place under the foot, a lower place.

-पातः = ˚गति q. v. above.

-पुष्पी [अधोमुखानि पुष्पाणि यस्याः] Names of two plants अवाक्- पुष्पी (Pimpinella Anisum) and गोजिह्वा Elephantopus (Seaber).

-प्रस्तरः a seat of grass for persons in mourning to sit upon.

-भक्तम् [अधरं भक्तं यस्मात्] a dose of water, medicine &c. to be taken after meals &c. (भोजनान्ते पीयमानं जलादिकम्).

-भागः 1 the lower part (of the body); पूर्वभागो गुरुः पुंसामधोभागस्तु योषितां Suśr.

-2 the lower part of any thing, the region below, down below; ˚व्यवस्थितं किंचित्पुरमालोकितं Pt.1. situated down below, See पाताल.

-भूः f. lower ground, land at the foot of a hill.

-मुख, -वदन a. having the face downwards; ˚खी तिष्ठति; ˚खैः पत्रिभिः R.3.37.

-2 head-long, precipitate, flying downwards.

-3 upside down, topsyturvy. (

-खः) N. of Viṣṇu. (

-खा, -खी) N. of a plant गोजिह्वा. (

-खम्) (नक्षत्रम्)

1 flying downwards, having a downward motion; these nakṣatras are: मूलाश्लेषा कृत्तिका च विशाखा भरणी तथा । मघा पूर्वात्रयं चैव अधोमुखगणः स्मृतः ॥ Jyotiṣa.

-2 N. of a hell.

-यन्त्रम् a still.

-रक्तपित्तम् discharge of blood from the anus and urethra.

-राम a. [अधोभागे रामः शुक्लः, दृष्टितर्पकत्वात् तस्य रामत्वम्] having a white colour or white marks on the lower part of the body (said of a goat);

-लम्बः 1 a plummet.

-2 a per- pendicular.

-3 the lower world.

-वर्चस् a. strong 3in the lower regions; whose lustre penetrates downwards.

-वशः Pudendum Muliebre.

-वायुः [अधोगामी वायुः शाक. त.] breaking wind, flatulency.

-वेदः to marry a second wife when the first is alive.

-शय, -य्य a. sleeping on the ground. (

-य्या) sleeping on the ground; अग्नीन्धनं भैक्षचर्यामधःशय्यां गुरोर्हितए । आसमावर्तनात् कुर्यात्कृतोपनयनो द्विजः ॥ Ms.2.18.

-शिरस् a.

-मुख (n.) N. of a hell.

-स्थ, स्थित a. situated below,

-स्वस्तिकम् the nadir.

अधस्तन a. (

-नी f.) [अधोभवः अधस्-टयु तुट् च]

1 Lower, situated beneath.

-2 Prior, previous.

अधस्तात् adv. or prep. [अधर-अस्ताति, अध् आदेशः P.V.3.39-4.] Down, below, under, beneath, under- neath &c. (with gen.), See अधः, अधस्तान्नोपदध्याच्च Ms. 4.54; धर्मेण गमनमूर्ध्वं गमनमधस्ताद्भवत्यधर्मेण Sāṅkhya K; ˚तादागतः Pt.3; तस्याधस्ताद्वयमपि रतास्तेषु पर्णोटजेषु U.2.25; यस्य सर्वमेवाधस्ताद् गतं K.289; gone to hell.

अधस्तरा (मा) म् ind. [अतिशयेनाधः] Very low.

n. descent, downward movement, degradation

अधो$क्ष अधो$क्षज अधों$शुक See under अधस्.

करुण a. [करोति मनः आनुकूल्याय, कृ-उनन् Tv.] Tender, pathetic, pitiable, exciting pity, mournful; करुणध्वनिः V.1; Śi.9.67; विकलकरुणैरार्यचरितैः U.1.28.

-णः 1 Pity, compassion, tenderness.

-2 Pathetic sentiment, grief, sorrow (as one of the 8 or 9 sentiments); पुट- पाकप्रतीकाशो रामस्य करुणो रसः U.3.1,13;7.12; विलपन्... करुणार्थग्रथितं प्रियां प्रति R.8.7.

-3 The Supreme Being.

-4 A Jaina saint.

-णम् Ved. An action, a holy or sacred rite. स विश्वस्य करुणस्येश एको Rv.1.1.7; ममेदु- कर्मन् करुणे$धि जाया Av.12.3.47. ind. mournfully, woe- fully; अधस्ताच्छिंशपामूले साध्वी करुणमास्थिता Rām.5.59.21.

-Comp. -मल्ली the Mallikā plant.

-विप्रलम्भः (in Rhet.) the feeling of love in separation.

नाग a. (

-गी f.) Serpentine, formed of snakes, snaky.

-2 Elephantine.

-गः [न गच्छति इत्यगः न अगो नागः]

1 A snake in general, particularly the cobra; नासुरो$यं न वा नागः Ki.15.12.

-2 A fabulous serpent- demon or semi-divine being, having the face of a man and the tail of a serpent, and said to inhabit the Pātāla; अनन्तश्चास्मि नागानाम् Bg.1.29; R.15.83.

-3 An elephant; दिङ्नागानां पथि परिहरन् स्थूलहस्तावलेपान् Me.14,36; Si.4.63; V.4.25.

-4 A shark.

-5 A cruel or tyrannical person.

-6 (At the end of comp.) Any pre-eminent or distinguished person, e. g. पुरुषनागः.

-7 A cloud.

-8 A peg projecting from a wall to hang anything upon.

-9 N. of several plants as Mesua Roxburghii, Rottlera Tictoria, Piper betel; (Mar. नागचाफा, नागकेशर, पानवेल, नागरमोथा etc.); Bhāg.8.2.18; Rām.7. 42.4.

-1 One of the five vital airs of the body, that which is expelled by eructation.

-11 The number 'seven'.

-12 A trumpet (see नागवेला).

-गम् 1 Tin.

-2 Lead.

-3 One of the astronomical periods (Karaṇas) called ध्रुव

-4 The effects of that period on anything done during it.

-5 The asterism called आश्लेषा.

-6 A captivating act of females (स्त्रीबन्धः), gesticulation; L. D. B.

-7 A kind of coitus; Nm.

-गी 1 A female Nāga.

-2 A female elephant;

-Comp. -अङ्गम् Hastināpura.

-अङ्गना 1 a female elephant.

-2 the proboscis of an elephant.

-अञ्चला, -अञ्जना = नागयष्टि q. v.

-अञ्जना a female elephant.

-अधिपः an epithet of Śeṣa.

-अन्तकः, -अरातिः, -अरिः 1 an epithet of Garuḍa.

-2 a peacock.

-3 a lion.

-अशनः 1 a peacock; Pt.1.159.

-2 an epithet of Garuḍa.

-3 a lion.

-आख्यः = नागकेसर q. v.

-आननः an epithet of Ganeśa.

-आनन्दम् a drama by Śrīharṣa.

-आरूढ a. Riding upon an elephant.

-आह्वः Hastināpura.

-इन्द्रः 1 a lordly or superior elephant; नागेन्द्रहस्तास्त्वचि कर्कशत्वात... कदलीविशेषाः Ku.

1 36.

-2 Airāvata, Indra's elephant; कुथेन नागेन्द्रमिवेन्द्रवाहनम् Śi.

-3 an epithet of Śeṣa.

-ईशः 1 an epithet of Śeṣa.

-2 N. of the author of Pari- bhāṣenduśekhara and several other works.

-3 N. of Patañjali.

-उदम्, -उदरम् 1 a breast-plate.

-2 a peculiar disease of pregnancy (गर्भोपद्रवभेद).

-कन्यका, -कन्या a serpent-virgin.

-कर्णः the castor-oil plant.

-किंजल्कः = नागकेसर q. v.

-कुमारी Rubia Munjiṣṭā (Mar. मंजिष्ठ).

-केतुः An epithet of Karṇa (?); समरमधि- गतार्थः प्रस्थितो नागकेतुः Karṇabhāra 1.3.

-केसरः N. of a tree with fragrant flowers, Mesua Roxburghii; कतकं नक्रनखरं नलदं नागकेसरम् Śiva B.3.14.

-रम् a kind of steel.

-गर्भम् red lead.

-चूडः an epithet of Śiva.

-जम् 1 red lead.

-2 tin.

-जिह्विका red arsenic.

-जीवनम् tin. (

-नः) orpiment.

-दन्तः, -दन्तकः 1 ivory.

-2 a peg or bracket projecting from a wall and used to hang things upon; N.18.15.

-दन्ती 1 a kind of sun-flower.

-2 a harlot.

-द्वीपम् N. of a द्वीप in Bharata- varṣa.

-नक्षत्रम्, -नायकम् the constellation called Āśleṣā. (

-कः) the lord of serpents; अनन्तो वासुकिः पद्मो महापद्मो$पि नक्षकः । कर्कोटः कुलिकः शङ्ख इत्यष्टौ नागनायकाः ॥ Trikāṇdaśeṣa.

-नामकम् Tin.

-नामन् m. holy basil (तुलसी).

-नासा the proboscis of an elephant.

-निर्यूहः a large pin or bracket projecting from a wall.

-पञ्चमी 1 N. of a festival on the fifth day in the bright half of Śrāvaṇa.

-2 the fifth day in the dark half of Āsāḍha.

-पतिः an epithet of (1) Airāvata. (2) Śesa.

-पदः a mode of sexual enjoyment (रतिबन्ध). पादौ स्कन्धे तथा हस्ते क्षिपेल्लिङ्गं भगे लघु । कामयेत् कामुको नारीं बन्धो नागपदो मतः ॥ Ratimañjarī.

-पर्णी the betel plant.

-पाशः 1 a sort of magical noose used in battle to entangle an enemy.

-2 N. of the noose or weapon of Varuṇa.

-पाशकः a kind of coitus (रतिबन्ध). स्वजङ्घाद्वयमध्यस्थां हस्ताभ्यां धारयन् कुचौ । रमेन्निःशङ्कितो नारीं बन्धो$यं नागपाशकः ॥ Ratimañjarī.

-पुरम् 1 Hastināpura.

-2 N. of a city in Pātāla.

-पुष्पः 1 the Champaka tree.

-2 the Punnāga tree.

-बन्धः 1 a snake as a chain.

-2 N. of a metre, resembling the coilings of a snake.

-बन्धकः an elephant-catcher.

-बन्धुः the holy fig-tree.

-बलः an epithet of Bhīma.

-भूषणः an epithet of Śiva.

-मण्डलिकः 1 a snake-keeper.

-2 a snake-catcher.

-मल्लः an epithet of Airāvata.

-मारः a species of pot-herb (Mar. माका).

-यष्टिः f.,

-यष्टिका 1 a graduated pole or post for showing the depth of water in a newly-dug pond.

-2 a boring-rod driven into the earth.

-रक्तम्, -रेणुः red lead.

-रङ्गः the orange.

-राजः 1 an epithet of Śeṣa.

-2 a large elephant; अधस्तान्नागराजाय सोमायोर्ध्वं दिशं ददौ Hariv.

-रिपुः (see नागान्तकः) Garuḍa; शार्ङ्गचक्रायुधः खड्गी सर्वनागरिपुध्वजः Mb.13.147.15.

-रुकः the orange tree.

-लता 1 the penis.

-2 the piper betel.

-वल्लरी, -वल्ली piper betel.

-वेला the hour when a serpent-like instrument is blown; नागवेलायामागन्तव्य...... । यस्मिन् ग्रामे न नागाः...... तस्मिन्नपि स एव कालः । तत्र हि आगमनं क्रियते । ŚB. on MS.1.8.69.

-लोकः the world of serpents, the race of serpents collectively, one of the regions below the earth called Pātāla.

-वारिकः 1 a royal elephant.

-2 an elephant-driver.

-3 a peacock.

-4 an epithet of Garuḍa.

-5 the chief of a herd of elephants.

-6 the chief person in an assembly.

-वीथी that part of the moon's path which contains the asterisms अश्विनी, भरणी and कृत्तिका; अश्विनी कृत्तिका याम्या नागवीथीति शब्दिता V. P.

-संभवम्, -संभूतम् red lead....... मञ्जिष्ठां नागसंभवम् Śiva. B.3.19.

-साह्वयम् Hastināpura.

पामन् m. A kind of skin-disease, scab; अधस्तात् शकटस्य पामानं कषमाणमुपोपविवेश Ch. Up.4.1.8.

-Comp. -घ्नः sulphur.