vaxa

* * *

(vex; óx or vóx, óxum or uxum; vaxinn), v.

1) to wax, grow (hann heyrir þat er gras vex á jörðu); v. upp, to grow up (þá er hann óx upp); honum vóx eigi skegg, no beard grew on his chin;

2) v. e-u, to be overgrown with (hrísi vex ok hávu grasi vegr, er vætki treðr);

3) to wax, increase (veðr, vindr vex); þá er honum óx aldr, when he grew older; e-m vex e-t í augu, a thing grows big in one’s eyes;

4) to grow greater in fame (Sigurðr konungr þótti v. mikit af þessi veiziu).

* * *

pres. vex, pl. vöxum; pret. óx, pl. óxu, mod. uxu; subj. eyxi or yxi, which is the mod. form; imperat. vax; part. vaxinn: with the v, vóx, vóxu, vyxi: with suff. neg. vax-at-tu, wax thou not, Edda (in a verse): [Ulf. wahsian, wobs, = αὐξάνειν; A. S. weaxan; Hel. and O. H. G. wahsan; Engl. wax; Germ. wachsen; Dutch wassen; Dan. voxe; Swed. wäxa; cp. Gr. αὐξάνειν; Lat. augere; and Icel. auka, q. v.]

B. To wax, grow, of grass, plants, trees, wool, as also of men, animals; munu ósánir akrar vaxa, Vsp. 61; vegr vex hrísi ok há grasi, Hm. 120, Gm. 17; stóð um vaxinn mistil-teinn, Vsp. 36; þar sem þessi tré uxu, Al. 173; hann heyrir þat er gras vex á jörðu eða ull á sauðum, Edda 17; þar eru eyru sæmst er óxu, see eyra; þá nam at vaxa álmr ítrborinn, Hkv. 1. 9; vex viðar-teinungr einn fyrir austan Valhöll, Edda 37; í syni mínum var-at ílls þegns efni vaxit, Stor. 11; hann nam at vaxa ok vel dafna, … upp óx þar jarl á fletjum, Rm. 8, 19, 32; lékum leik margan ok í lundi óxum, Am. 68; þá nam ek vaxa ok vel hafask, Hm. 142; þá er hann óx upp, Eg. 702; óx (vóx Ed.) Óláfr þar upp, Fms. i. 96; hann var þá vaxinn mjök, 466; syni fulltíða … dóttur ef hón er vaxin, Gþl. 432; enn vaxni maðr, Grág. (Kb.) ch. 91; hvernig óxu ættir saman þaðan, Edda 4.

II. to wax, increase; óx svá mjök ríki Sverris konungs, Fms. viii. 105; honum vóx alldr, iv. 32; hann óx dag frá degi í góðum verkum, 686 B. 4; vóx hann ok þróaðisk, Fms. x. 230; at Guðs réttr ætti jafnan at vaxa en hvergi þverra, 271; óxu auðæfi þín, Hom. 151; vex minni manns, Rb. 352; Eiríks úvinsæld vóx því meirr, Fms. i. 22; þá tók enn at vaxa kláðinn, ii. 188; veðrit óx svá at hríð mikla görði, Nj. 267; vindrinn tók at vaxa, Fms. x. 136; vaxattu nú Vimr, of the river, Edda (in a verse); sol vex, Sks. 57; á vaxanda vári, 12 new Ed.; dagar vóxu, Lil. 10; þá vox orð af orði, Fms. vii. 269; hvars hatr vex, Hm.; þeir sá at vit hans óx ok eljun, Fms. ix. 244, v. l.; vaxanda vági, a waxing wave, Hm.; vaxandi tungl, a waxing moon.

2. of fame, report; þótti Þórgeirr mjök hafa vaxit ok framit sik, Nj. 254; þykkjumk ek ekki af því vaxa þótt ek bíða heima þræla Haralds, Ld. 4; þótti hann mikit hafa vaxit af þessu verki, 150; Sigurðr konungr þótti vaxa mikit af þessi veizlu, Fms. iv. 83; lízt mér sem vant muni svá málinu at fylgja at öruggt sé at vit vaxim af, Glúm. 346; hvar viti ér þann konung er meirr hafi vaxit á einum morni, O. H. L.; mun þar vaxa sæmd þín við, Nj. 47; sem minnkaðisk vár sæmd heldr enn yxi, Fms. x. 7; vex hverr af gengi, a saying, Sighvat.

3. in the phrase, e-m vex e-t í augu; … at minnr vaxi fyrir augum at ráða stórt, Fms. vi. 399; minnr myndi Þjóstólfi í augu vaxa, at drepa Atla, Nj. 58; at slíkir láti sér eigi allt í augu vaxa, Fms. xi. 96; lát þér þat ekki í augu vaxa, Nj. 13.

III. part. vaxinn, grown, of land; hólmi reyri vaxinn, Fms. i. 71; dalr viði vaxinn, viii. 110; land skógi vaxit, Fb. i. 431; í þann tíð vas Ísland viði vaxit miðli fjalls ok fjöru, Íb. 4; þar skal engi dómr vera er engi er vaxit, Grág. (Kb.) ii. 86.

2. grown, shapen; fígura vaxin sem spjót, Ann. 560; Noregr er vaxinn með þrem oddum, Fms. x. 272; hagl svá vaxit sem frauka rigndi, Al. 169; gull-ker vaxin á þá mynd sem, Stj. 437; svá vaxinn hringr sem, Mar.; at svá vöxnu máli, Fms. vii. 141, xi. 37 (mála-vöxtr), Anecd. 70; svá er við vaxit, matters stand so, Fms. vi. 234; nú veit ek ef svá væri útanlands við vaxit, at …, x. 244, Nj. 186; eigi er svá við vaxit, that is not the case, Fms. vi. 234, Nj. 180, v. l.; svá er til vaxit, id., Hom. (St.); maðr vel vaxinn, well-grown, handsome, Fms. vii. 102; harð-vaxinn, fagr-vaxinn, þykk-vaxinn, há-vaxinn, ítr-vaxinn.

* * *

1) except, save, but;

þoriga ek segja nema þér einum, I dare not tell any one save thee alone;

engi … nema, no … but, no (not any) other than (Grani vildi undir øngum manni ganga nema Sigurði);

2) with subj. unless;

engir þóttu lögligir dómar dœmdir, nema hann væri við, unless he had a hand in them;

3) save that;

nema ek hálsaða herjans stilli einu sinni, save that I once fell on the king’s neck;

4) veit ek eigi nema, hverr veit nema, I don’t know, (who knows) but that;

may be, perhaps (hverr veit nema ek verða víða frægr um síðir);

5) því at eins, nema, only in the case, if;

ráðit þér því at eins á þá nema þér séð allir sem øruggastir, do not attack them unless you are all most steadfast and dauntless;

6) nema heldr, but rather (eigi má þat menn kalla, nema heldr hunda);

7) nor, = né, hvárki sverð nema øxi, neither sword nor axe.

(nem; nam, námum; numinn), v.

1) to take, take in use, take possession of (ef þú nemr þér jörð á Íslandi);

nema land, to take possession of land, as a settler (hann nam Eyjafjörð allan);

nema konu, to carry off, abduct a woman;

nema stað or staðar, stop, halt (hér munum vér stað or staðar nema);

nema yndi, to find rest in a place (hvárki nam hann yndi á Íslandi né í Noregi);

2) nema e-n e-u, to bereave one of a thing (nema e-n höfði, aldri, fjörvi);

3) to reach, touch (pilzit var svá sítt, at nam hæl);

hvárt nam þik eða eigi, did it touch thee or not? þótt þik nótt um nemi, though the night overtake thee;

4) to amount to, be equivalent to (honum þótti landauðn nema);

5) as an auxiliary verb, with infin.;

hann nam at vaxa ok vel dafna, he grew apace and throve well;

inn nam at ganga, he stepped in;

6) to percieve, catch, hear, of sound;

varð þá svá mikit úhljóð, at engi nam annars mál, that no one could hear the other’s voice;

eigi skulu vér þat mál svá nema, we shall not understand it so;

7) to learn (nema lög, fjölkyngi);

to learn by heart (vísur þessar námu margir);

nema e-t at (or af) e-m, to learn, get information, about a thing from one (Glúmr hafði numit þenna atburð at þeim manni, er hét Arnór);

8) with preps. and advs.:

nema e-t af, to abolish (var sú heiðni af numin sem önnur);

nema brott konu, to carry off a woman;

nema eptir e-u, to imitate;

nema e-t frá, to except (nema konur eða þeir menn, er hann næmi frá);

nema e-t upp, to pick up (nam ek upp rúnar);

nema við, to resist, make a stand (hann vill enn við nema, þótt liðsmunr væri mikill);

to stop, halt (þar námu þeir Hrafn við í nesinu);

nema við e-u, to touch (gaddhjaltit nam við borðinu);

to be a hindrance to (ef þat nemr við förinni, at þú þykkist hafa fé of lítit);

impers., nemr við e-u, there is an obstacle, or stop (en er þeir kómu at kirkjudurum, þá nam þar við);

9) refl., nemast e-t, to refuse, withhold from doing;

nemast förina, to refuse to go;

nemast orðsendingar hans, to disregard his messages;

also with infin. (hann bað hann eigi nemast með öllu at gøra sem bœndr vildu).

* * *

conj. [compounded of the negative particle ne, and the adverb if or ef (q. v.) in an older dissyllabic form ifa; for the change of f into m see the introduction; cp. Ulf. nibai; A. S. nemne, nimne; O. H. G. nibu, nibi, nubi; Hel. nebu; early Swed. num; cp. Lat. ni-si, see Grimm’s Gramm. iii. 724.]

B. Except, save, but; manngi, nema einn Agnarr, Gm. 2; nema þér einum, Vkv. 24; allra nema einna, 26, Ls. 11; nema við þat lík at lifa, Hm. 96; nema sá einn Áss, Ls. 11; hvar kómu feðr várir þess, … hvar nema alls hvergi? Ísl. ii. 236; öngu nema lífinu, Nj. 7; öllu gózi nema búinu, Fms. ix. 470; engi nema þú einn, Barl. 207; engi nema Bergþórr, Fms. vii. 141; kom viðrinn á kirkju-sand, nema tvau tré kómu á Raufarnes, save that two trees came to R., Landn. 51, v. l.; Ólafr hafði mörg sár ok flest smá, nema tvau vóru nökkvi mest, Fb. i. 501; nema ek hélt, Óg. 23; þeir blandask eyvitar við aðra ísa nema sér einum heldr hann, Sks. 176 B; vætki of sýti’k nema hræðumk helvíti, Hallfred; lét Koðran skíra sik ok hjú hans öll, nema Ormr vildi eigi við trú taka, Bs. i. 5.

II. with subj. unless; aldrei, nema okkr væri báðum borit, Ls 9; nema þú hánum vísir … eða mey nemir, Hkv. 1. 19; nema ek dauðr sjá’k, 20; nema geðs viti, Hm. 19; nema hann mæli til mart, 26; nema haldendr eigi, 28; nema til kynnis komi, 32; nema reisi niðr at nið, 71; nema einir viti, 97; nema ek þik hafa, Hkv. Hjörv. 7; nema sjálfr ali, Stor. 16; nema þeir felldi hann, Edda 36; öngir þóttu lögligir dómar nema hann væri í, Nj. 1; nema maðr verði sjúkr eða sárr, Grág. i. 141; nema lands-fólkit kristnaðisk, Hkr. i. 248; nema mér banni hel, Fb. ii. 59; hann heyrði eigi nema æpt væri at honum, Fms. iv. 204, and in countless instances in old and mod. usage.

2. in phrases such as ‘veit ek eigi nema …,’ like Lat. nescio an, implying an affirmation; þú veizt eigi nema sá verði fégjarn, Sks. 28; nú veit ek eigi nema nökkurr verði virðing af at hafa þessu máli, Band. 34 new Ed.; hverr veit nema ek verða víða frægr um síðir, who can tell but that I shall be a widely known man some day? Fms. vi. (in a verse); nú veit ek eigi nema yðr þykki minna vega mín reiði en Sigurðar konungs, now know I not if, vii. 141; eigi veit ek nema þetta væri ráðligt, en eigi má ek þat vita …, viii. 95:—with indic., kveðkat ek dul nema hún hefir, there is no doubt but that she has, Ýt. 7; hver sé if nema rögn stýra, who can doubt that? Vellekla.

III. irreg. usages; ef nokkurr maðr ferr á jörðu, nema (in the case that, supposing that) sá vili á búa, sem fé á í jörðu, þá rænir sá hann, Gþl. 357: því at eins, nema, only in that case, if ( but not else); ráðit þér því at eins á þá nema pér sét allir sem öruggastir, only in the case if, i. e. do not attack them unless, Nj. 228; því at eins mun hann sættask vilja, nema hann gjaldi ekki, 254; skal hann því at eins í braut hafa þann hval, nema hann láti bera vitni, Jb. 326: þat man því at eins, nema ek nái ráða-hag við Melkorku, Ld. 70; því at eins ferjanda, nema fjörbaugr komi fram, Nj. 240; oss þykkir þú því at eins veita skylda þjónustu konungi, nema þú leggir af tignar-klæðin, Fms. ix. 432.

2. nema heldr, but rather; eigi má þat menn kalla, nema heldr hunda, not men, but rather dogs, Bær. 9; sver ek eigi at eins fyrir mik, nema heldr fyrir allra þeirra sálir, Gþl. 69; hón hafði eigi hreinlífi at eins, nema heldr ok alla gæzku, Hom. 128; nema enn, but on the contrary; at glæpask eigi lengr í félags-skap við Philistim, nema enn skulu þér …, Stj. 412, 428, 442: eigi at eins óttaðisk hann um sjálfs síns líf, nema jamvel um alla aðra sína frændr, but also, Barl. 73: fyrr nema = fyrr enn, fyrr skal dólga dynr, nema ek dauðr sják (= fyrr en ek sé dauðr), Hkv. 1. 20:—hefi ek vist sét þat gull, at öngum mun er verra, nema betra sé, which is not worse, if it is not even better, Fb. i. 348.

pres. nem; pret. nam, namt, nam, pl. námu; subj. næmi; part. numinn, older nominn, N. G. L. i. 200, Hom. 100; with neg., suff. nam-a, Hkv. 2. 15; a pret. numdi in mod. usage, formed from the part. numinn, as if from a verb nymja; örvaðist geð á allan hátt er eg numdi sjónum föður-landið heldr hátt hafít upp úr sjónum, Eggert: [Ulf. niman = λαμβάνειν; A. S. neman; Germ. nehmen; freq. in Early Engl.; in mod. Engl., where it is superseded by the Scandin. taka, it survives in nimble and numb = A. S. be-numen = lcel. numinn.]

A. To take; the use of the word in this, its proper sense, is limited, for taka (q. v.) is the general word, whereas nema remains in special usages; nema upp, to pick up, Hm. 140; nema e-n ór nauðum, Fsm.; þar er gull numit upp í söndum, Rb. 350; at hann nemr hann ór kviðnum, ok kveða á hvert hann nemr hann ór sínu órnámi, eða annars manns, Grág. i. 51; reifa mál þeirra er ór dóminum eru numnir, 79; hann á kost at nema þá upp alla senn, 51:—nema af, to abolish; þessi heiðni var af numin á fára vetra fresti, Nj. 165, Íb. 4:—nema frá, to except; nema konur eða þeir menn er hann næmi frá, 5; á þeim tíðum er uú eru frá numnar, Grág. i. 325:—upp numinn, taken up into heaven; Enoch var upp numinn, Stj. 41.

2. to take by force, seize upon; þá menn er konu hafa numit ( carried off), Grág. i. 354; hann nam sér konu af Grikklandi, Rb. 404; Jupiter þá er hann nam Europam, 732. 17; Björn nam Þóru á brott, Eg. 155; ek nam konu þessa er hér er hjá mér, Nj. 131; hann segir hann hafa numit sik í burt af Grænlandi undan Sólar-fjöllum, Bárð. 32 new Ed.: nema nes-nám, Danir ok Svíar herjuðu mjök í Vestr-víking ok kómu þá opt í Eyjarnar er þeir fóru vestr eða vestan, ok námu þar nesnám, Fms. iv. 229, (see nesnám, landnám):—in a lawful sense, nema land, to take possession of a land, as a settler (landnám II); hann nam Eyjafjörð allan.

3. nema e-n e-u, to bereave one of a thing; nema e-n höfði, aldri, fjörvi, Gkv. 2. 31, 42; verða ek á fitjum þeim er mik Niðaðar námu rekkar, Vkv.; hví namtú hann sigri þá? Em. 6; sigri numnir, Fms. xi. 306 (in a verse); numinn máli, bereft of speech, Geisli 34; fjörvi numna, life-bereft, Eb. (in a verse); hann lá þar lami ok öllu megni numinn, Hom. 116; þar til er lands-menn námu þá ráðum, used force, coerced them, Bs. i. 24; ríkir menn verða þá ráðum nomnir, Hom. 100; ef hann vill eigi nema trúa því, if he will not believe it, N. G. L. i. 88.

4. to reach, touch, hit; í hvítu pilzi, þat var svá sítt at þat nam hæl, Fas. ii. 343; nema hjöltin við neðra gómi, Edda 20; allir þeir sem oddrinn nam, Skíða R. 183; hvárt nam þik eðr eigi! Nj. 97; ok nema hann þar nauðsynjar, at hann má eigi lík færa, and if he is held back by necessity, N. G. L. i. 14, K. Á. 70; þótt þik nótt um nemi, if the night overtake thee, Sdm. 26: hence the saying, láta þar nótt sem nemr, to leave it to the night as it takes one = to take no care of the morrow:—nema stað, to take up one’s position, halt, Nj. 133, 197, Fms. i. 167, vii. 68, Eg. 237.

5. spec. phrases; Kolskeggr nam þar eigi yndi, Nj. 121; ef hann vildi þar staðfestask ok nema yndi, Fms. i. 103:—nema staðar = nema stað, Nj. 54, 205, 265, Ld. 104, Stj. 486, Fms. i. 206: of a weapon, hefi ek þat sverð er hvergi nemr í höggi stað, I have so keen a sword that it never stops in its stroke, i. e. it cuts clean through anything, Fas. ii. 535; oddrinn nam í brynjunni staðar, Al. 76; svá at staðar nam (naf Cod. Reg.) höndin við sporðinn, Edda 40; nema hvíld, to take rest, Alm. 1; nema veiðar, to take the prey, to hunt, Hým. 1.

6. to amount to, be equivalent to; ef eigi nemr kúgildi, Grág. ii. 233; honum þótti landauðn nema, Íb. 4; það nemr öngu, litlu, miklu, it is of no, of small, of great importance; bríkr þær er greyping hefir numit, Gþl. 345.

7. nema við, to strike against so as to stop, come no further; nam þar við ok gékk eigi lengra, Fms. xi. 278; en gadd-hjaltið nam við borðinu, Eb. 36.

8. metaph. to stop, halt; hér munu vér við nema, Finnb. 236; þar námu þeir Hrafn við í nesinu, Ísl. ii. 266; hann býsk við, ok vill enn við nema, þótt liðs-munr væri mikill, Bjarn. 54; konungr verðr glaðr við er hann skal fyrir hafa funnit þá menn er eigi spara viðr at nema, Al. 46; en ef þat nemr við förinni, at þú þykisk hafa fé oflítið, þá …, Ld. 70; er þat úvizka at bera eigi slíkt, ok mun þat eigi við nema, Glúm. 327; at konungr mundi fátt láta við nema, at sættir tækisk, i. e. that he would do anything for the sake of peace, Eg. 210.

II. as an auxiliary verb, emphatic, like Engl. do, did, with infin.; Höðr nam skjóta (H. did shoot) … sá nam einnættr vega, Vsp. 37; þá nam at vaxa, Hkv. 1. 9; hann nam at vaxa (he ‘took to growing’) ok vel dafna, Rm. 19; inn nam at ganga, 2; lind nam at skelfa, 9, 35; nam hón sér Högna heita at rúnum, Skv. 3. 14; róa námu ríki, they did row mightily, Am. 35; nam hann vittugri valgaldr kveða, Vtkv. 4; nama Högna mær of hug mæla, Hkv. 2. 15; þat nam at mæla, Og. 9: seldom in prose, ek nam eigi trúa á þat er hann sagði, Post.; Falka hestr Þiðreks nemr þetta at sjá, Þiðr. 117.

B. Metaph. to take in a mental sense or by the senses, to perceive, like Lat. apprehendere, comprehendere, freq. in old and mod. usage:

I. to perceive, catch, hear, of sound; en svá mikill ákafi var at hvassleik veðrsins þá er konungr tók at mæla, at varla námu þeir er næstir vóru, Fms. viii. 55; sem þeir vóru langt brottu komnir, svá at þó mátti nema kail milli þeirra ok manna Saul, Stj. 486; þeir skulu svá nær sitjask, at hvárirtveggju nemi orð annarra, Grág. i. 69; engi nam mál annars, Nj. 164; mál nam í milli þeirra, Fms. v. 31; eigi skulu vér þat mál svá nema, we shall not understand it so, Hom. 156.

II. to learn; klök nam fugla, Rm.; hann hafði numit svá lög, at hann var enn þriðr mestr laga-maðr á Íslandi, Nj. 164; inir hæstu turnar hafa numit honum at hníga, Al. 90; nú var Þórir þar ok nam þar fjölkyngi, Fb. iii. 245; Óðinn var göfgastr, ok at honum námu þeir allir íþróttirnar, Hkr. i; nema nám, to take in, acquire learning, Bs. i. 92, 127; see nám:—to ‘catch,’ learn by heart, þær kváðu vísur þessar en hann nam, Nj. 275; vísur þessar námu menn þegar, Ó. H. 207; en hinn nemi, er heyrir á, Darrl.; Þórdís nam þegar vísuna, Gísl. 33:—to learn from, þvar namtu þessi hnæfilegu orð? nam ek at mönnum …, Hbl.; nema ráð, Hm.; menn nemi mál mín ! Ó. H. (in a verse):—nema e-t at e-m, to learn something, derive information from one, ek hefi hér verit at nema kunnustu at Finnum, Fms. i. 8; hann nam lögspeki at Þorsteini, Ísl. ii. 205; hann nam kunnáttu at Geirríði, Eb. 44; Glúmr hafði numit þenna atburð at þeim manni er hét Arnórr, Fms. i. 266; en Oddr nam at Þorgeiri afráðs-koll …, Ari nam ok marga fræði at Þuríði Snorra dóttur Goða … hann hafði numit af gömlum mönnum ok vitrum, … eptir því sem vér höfum numit af fróðum mönnum, … þótt hverr maðr hafi síðan numit at öðrum, … ok hafa menn síðan at þeim numit, Ó. H. (pref.); nemi þér af mér, Fms. viii. 55.

C. Reflex., prop. to take, seize for oneself:

1. to take by force; ef maðr nemsk konu, ok samþykkjask þau síðan, þá …, H. E. i. 247.

β. to stop; ok hafða ek þat sverð, sem aldri hefir í höggi stað numisk (= numit), Fas. ii. 208; friðr namsk, ceased.

γ. to refuse, withhold from doing; hann bað hann eigi nemask með öllu at göra sem bændr vildu, Hkr. i. 142; hverr bóndi er þat nemsk ( who makes default), gjaldi …, K. Á. 40; þar var kominn fjöldi liðs ór Austr-löndum til móts við hann, ok námusk förina ( refused to go) ef hann kæmi eigi, Fb. ii. 71; en ef maðr nemsk leiðangrs-görð, eðr leiðangrs-ferð, þá hafi ármaðr sótt þat fyrr en skip komi á hlunn, … at hann hafi leiðangr görvan ok eigi fyrir nomisk, N. G. L. i. 200; en þó vil ek eigi fyrir minn dauða at nemask ( disregard) hans orðsendingar, O. H. L. 29.

2. to learn; láttú nemask þat, learn, take heed that, Skv. 1, passim; eptir þetta nemask af aptrgöngur hans, Ld. 54.

II. part. numinn, as adj. numb, seized, palsied; hann var allr numinn öðrum megin, ok mátti eigi mæla hálfum munni, Ann.; þá varð ek sem ek væra numinn, Mar.; vera frá sér numinn, to be beside oneself, from joy, astonishment, or the like, cp. the references above (A. 3).

(-jar, -ir), m. fair wind;

e-m gefr vel byri (acc. pl.), one gets a fair wind;

bíða byrjar, liggja til byrjar, to wait, lie by, for a fair wind;

byrr rennr á, a fair breeze begins to blow;

byrr tekr at vaxa, the wind freshens.

* * *

gen. byrjar, nom. pl. byrir, acc. byri: [Swed.-Dan. bör; cp. usage of Gr. ουριος]:—a fair wind; it is freq. used in pl., esp. in the impers. phrase, e-m gefr vel byri (acc. pl.), one gets a fair wind, rarely, and less correct, byr (acc. sing.), Nj. 10, Vápn. 9, but sing. Nj. 4, Eg. 98; byri gefr hann brögnum, Hdl. 3; með hinum beztuni byrjum, Bs. i. 781; bíða byrjar, Fms. i. 131; liggja til byrjar, to lie by for a fair wind, Eg. 183; byrr rennr á, a fair breeze begins to blow; þá rann á byrr ok sigldu þeir, Nj. 135, Eg. 158; þá féll byrrinn, Eb. 8; þá tók byrr at vaxa, Eg. 390: allit, naut. phrases, blásandi byrr, blíðr byrr, beggja skauta byrr; hagstæðr byrr, fagr byrr. hægr, óðr byrr, Hm. 89; hrað-byri, etc.: also metaph., hafa góðan, mikinn, lítinn byrr, to be well, much, little favoured: in poetry in many compds, byrjar drösull, the horse of the wind, a ship; byr-skíð, byr-rann. a ship; byrr always denotes the wind on the sea. byrjar-gol, n. a fair breeze, Fms. ix. 21.

* * *

1) leader, king, = vísi;

2) sprout (sýndist mér vísirinn vaxa).

* * *

m. an index, botan. a sprout; sýndisk mér vísirinn vaxa smám, of a grape, Stj. 200: the saying, mjór er mikils vísir, reminding one of the parable of the mustard seed in the N. T.

II. = vísi, a leader, king, Lex. Poët.

1) stick;

2) chafing, anger, enmity (þótti honum mjök vaxa þústr milli manna í heraðinu).

* * *

m. [akin to þysja, þausnir?], a strong gust of wind, Magn. 486.

2. a chafing, anger; þó at nökkut væri þústr á með enum yngrum mönnum, Ld. 209; þótti honum mjök vaxa þústr milli manna, í héraðinu, 210; íllr þykki mér þústr sá er vár í milli er, Fb. i. 547; úlfúð ok þústr, Hom. (St.)

alugat, or alogat, n. part. in real earnest, whole-hearted, having made one’s mind up; ef þér er þat alhugat, if thou be in earnest, Nj. 49; föður hans var alogat at drepa Davíd, his father’s heart was set on slaying David, Stj. 473. I Sam. xx. 33.

β. used substantively, serious matters; blanda hégóma við alhugat (now alvara), to blend trifles with serious things.

γ. adverb. steadfastly, earnestly; iðrast a., to repent sincerely, Hom. 166; en ef þú sér at alogat ( really) tekr fé þitt at vaxa, Sks. 34, 339; þá er hann alogat úsekr, really guiltless, 677. 9.

(ásmegn, Edda 15, 29), n. gener. the divine strength of the Ases, but esp. used of Thor in the phrases, at færast í á., vaxa á., neyta á., when he displayed his strength as a god by grasping the hammer Mjölnir, by putting on the gloves, or the girdle (megingjarðar, q. v.), Edda 15, 60, 61, Hým. 31.

* * *

(að), v. to thrive (hann nam at vaxa ok vel dafna).

* * *

að, to thrive well, a nursery term, used of babies. dafnan, f. thriving; döfnunar-barn, etc.

m. daily growth; in the phrase, vaxa dagvöxtum, to wax day by day, Finnb. 216, Eb. 318.

einginn, in old writers more freq. spelt ‘eng’ (which accords with the mod. pronunciation), engi, enginn, qs. einn-gi from einn, one, and the negative suffix -gi:—none.

A. THE FORMS vary greatly:

1. the adjective is declined, and the suffix left indeclinable; obsolete forms are, dat. eino-gi or einu-gi ( nulli), ægishjálmr bergr einugi, Fm. 17; einugi feti framar, not a step further, Ls. 1; svá illr at einugi dugi, Hm. 134; in old laws, ef maðr svarar einugi, Grág. (Þ. Þ.) i. 22; acc. sing. engi, engi mann, Hkv. 1. 37; engi frið, Hm. 15; engi jötun (acc.), Vþm. 2; engi eyjarskeggja, Fas. i. 433 (in a verse); also in prose, engi mann, Ó. H. 68; engi hlut, 33, 34: engi liðsamnað, 36, Mork. passim; engi knút fékk hann leyst, ok engi álarendann hreift, Edda 29.

2. the -gi changes into an adjective termination -igr; gen. sing. fem. einigrar, Hom. 22, Post. 645. 73; dat. sing. fem. einigri. Hom. 17; acc. sing. fem. einiga, Fas. i. 284 (in a verse); nom. pl. einigir, Jd. 1; fem. einigar, Grág. i. 354; gen. pl. einigra, Post. 73; dat. einigum: this obsolete declension is chiefly used in the sense of any, vide below.

3. declined as the pronom. adj. hverr or nekverr (= nokkur); dat. sing. fem. engarri; gen. pl. aungvarra, Fms. ix. 46, Stj. 70; dat. sing. fem. aungvarri, Mork. 187; hereto belongs also the mod. neut. sing. ekkert.

4. the word is declined as the adj. þröngr, with a final v; nom. fem. sing. öng sorg ( no sorrow), Hm. 94; nom. masc. öngr or aungr, Skv. 2. 26, Nj. 117 (in a verse), Fms. vi. 42 (Sighvat), i. 132 (Vellekla), etc.

5. adding -nn, -n to the negative suffix, thus einginn, fem. eingin, neut. pl. eingin (or enginn, engin); in the other cases this n disappears. Out of these various and fragmentary forms sprung the normal form in old and modern writings, which is chiefly made up of 1, 4, and 5: old writers prefer nom. engi or eingi, but modern only admit einginn or enginn; gen. sing. masc. neut. eingis, einskis or einkis (enskis, Grág. i. 163; einskis, 25 C), engis or eingis, Eg. 74, 714, 655 xxxii. 10; einkis, Fms. x. 409: in mod. usage einskis and einkis are both current, but eingis obsolete: neut. sing. ekki assimilated = eit-ki or eitt-ki, in mod. usage ekkert, a form clearly originating from 3 above, but which, however, never occurs in old MSS.,—Fms. iii. 75, Landn. (Mant.) 329, Gþl. 343 (cp. N. G. L. ii. 110), are all paper MSS.,—nd only now and then in those from the end of the 15th century, but is common ever since that time; the N. T. in the Ed. of 1540 spelt ekkirt: in the nom. sing. old writers mostly use eingi or engi alike for masc. and fem. (eingi maðr, eingi kona), whereas modern writers only use einginn, eingin (einginn maðr, eingin kona); this form also occurs in old MSS., though rarely, e. g. engin hafði þess gáð, Stj. 6; einginn karlmaðr, 206; eingin atkvæði, Fms. v. 318: eingin hey, Ísl. ii. 138; chiefly in MSS. of the 14th or 15th centuries: acc. sing. masc. engan or öngan is in MSS. much commoner than eingi (engi), see above, e. g. engan háska, Fms. ii. 322; fyrir engan mun, Gþl. 532, etc.: in the other cases the spelling and pronunciation are at variance. Editions and mod. writers usually spell engra, engrar, engri, engum, engu, engan, enga, engir, engar, but these forms are pronounced throughout with ö or au, öngra, öngrar, öngri, öngum or öngvum, öngu or öngvu, öngan or öngvan, önga or öngva, öngir or öngvir, öngar or öngvar; that this is no mod. innovation is amply borne out by some of the best vellum MSS., e. g. Arna-Magn. 468, Ó. H., Fb., Mork.; öngum manni, Nj. 82; öngri munuð, 10; öngvar sakir, 94; önga fárskapi, 52; aungu vætta, Stj. 208; öngvan þef, 7; öngu nýtr, Fb. i. 284, 365; öngvan hlut, 166; öngum, 25; aungum várum bræðra, 63; avngir, Ó. H. 184; öngva, 146; öngu, 184 (freq.); avnga menn, Ísl. ii. 349 (Heið. S. MS. Holm.); öngvir diskar, 337; öngum, Grág. i. 27; avngver menn, Bs. i. 337 (Miracle-book); öngom, 346, 347; önga björg, 349; en sér öngu at una, Hm. 95, Mork. passim, etc.: these forms are clearly derived from 4 above. [The word is exclusively Scandin.; Dan. ingen, neut. intet; Swed. ingen, inga, intet; Ivar Aasen ingjen, neut. inkje.]

B. THE SENSE:

I. ‘not one;’ used as adj. with a subst. none, no, not any; þeir vissu sér eingis ótta ván, Eg. 74; man hann einigrar (= ongrar) ömbunar vætta af Guði, Post. 73, and in numberless cases.

2. used absol. (Lat. nemo) as subst. none, naught; ekki er mér at eigna af þessu verki, Fms. ii. 101; enda virðask einkis vætti þau er þeir bera, Grág. i. 25; enginn konungs manna, Fms. i. 104; ok lét þá ekki ( naught) hafa af föðurarfi sínum, Eg. 25; eingi þeirra, Skálda 165; fur hann var enskis örvænt, Ísl. ii. 326; en svarar engu, Ld. 202; at öngu, for naught, Fms. iv. 317; öngum þeim er síðarr kemr, Grág. i. 27; þa skal enga veiða, none of them, ii. 338; engi einn, none, Fms. v. 239; sem engin veit fyrri gert hafa verit, K. Á. 28; ekki skorti þá (ekkert, Ed. from paper MS.), Fms. iii. 75.

β. neut. ekki with gen. pl. in a personal sense, ekki manna, ‘nought of men,’ = engir menn or enginn maðr, no man, not a single man, Ó. H.; ekki vætta, nought, Fms. viii. 18; öngu vætta, nought (dat.), xi. 90; ekki skipa, not a single ship, etc. (freq. in old writers): einskis-konar, adv. in nowise, Sks. 713: engan-veginn, adv. noways.

3. neut. ekki is freq. used as adv. = eigi, q. v., Edda 20, Fms. ii. 81, vii. 120, xi. 22, Grág. i. 206, Eg. 523.

II. any; this sense is rare and obsolete, and probably also etymologically different from the preceding (cp. A. S. ânig):

α. after a negative; á hón eigi at selja fjárheimtingar sínar, né sakar einigar, Grág. i. 354; er eigi saurgisk í einigri líkams úhreinsun, Hom. 17; hvat sem engi segir, Þiðr. 178; aldregi skalt þú þat heyra né engi annarra, 128; aldri fyrr í engri herferð, 29; má eigi þar fyrri undir búa eingi sá er tempraðan bólstað vill hafa, Sks. 45 new Ed.; né önnur eingi, Skálda (Thorodd) 165; því at hanu má hvárki vaxa nó þverra, né á engi veg skapask í sínu at kvæði, 166; eigi skal maðr gildra í mörku annars til einigra dyra, N. G. L. i. 242.

β. after a comparative; prettvísari en ekki annat kvikendi, Mar.; þíðari ok fegri en engi maðr annarr, Stj. 524; sæmilegri en engan tíma fyrr hafði hann verit, 196; um þat fram (= framar) en engi hans frænda hefir haft fyr hánum, Fagrsk. 11.

(gen. pl. fletja), n. the raised flooring along the side walls of a hall (to sit or lie on) together with the benches thereon. Also in pl.

* * *

n. [cp. Scot. and Engl. flat = a story of a house; Dan. fled in fled-föring; A. S. flett = aula; O. H. G. flazi; Hel. fletti = coenaculum, domus; mod. provinc. Germ. fletz]:— a set of rooms or benches, and hence metaph. the house itself; often in pl., chiefly used in poetry and in law.

1. rooms; flet fagrlig, Vtkv. 6; sitja á fleti fyrir, Hm. 1; ef lengi sitr annars fletjum á, 34; flets strá, rooms strewed with straw, Ls. 46; setjask miðra fletja, to be seated in the middle, Rm. 4; vaxa upp á fletjum, 34; láttu á flet vaða gull-skálir, let the golden goblets go round the benches (as the Engl. loving cup), Akv. 10; stýra fletjum, to dwell, keep house, Helr. 10; bera hrör af fletjum, Scot. to lift and carry a body out of the house, to bury, Stor. 4; um flet ok um bekki, Fas. ii. 164.

2. in law phrases, a house; setja hann niðr bundinn á flet sýslu-manns, to place him bound in the bailiff’s house, Gþl. 147, cp. 534; þá skulu þeir hafa vitni til, ok setja þann mann bundinn á flet hans, N. G. L. i. 162, of compulsory alimentation, cp. Dan. fled-föring; er dóttir hans á fleti, if he has a daughter in the house, 341; ganga á flet ok á borð e-s, to board and lodge with one, D. N. ii. 442.

3. a couch, in the phrase, rísa ór fleti, to rise up from bed, of a lazy fellow, Gullþ. 14; the word agrees with the mod. use of flet, a flat bed on the floor, = flat-sæng.

COMPDS: fletbjörn and fletvargr.