सूक्ष्मतम

seeﾠ s.v.

(- smá-) mfn. most wonderful, II, 20, 6.

mfn. very feeble, scarcely audible TPrāt. Sch. ;

मत p. p. [मन्-क्त]

1 Thought, believed, supposed; स मे युक्ततमो मतः Bg.6.47.

-2 Considered, regarded, deemed, looked upon.

-3 Esteemed, honoured, respected; बभौ च सा तेन सतां मतेन श्रद्धेव साक्षाद्विधिनोपपन्ना R.2.16;8.8.

-4 Commended, valued.

-5 Conjectured, guessed.

-6 Meditated upon, thought of, perceived, recognised.

-7 Thought out.

-8 Intended, aimed at.

-9 Approved, sanctioned.

-1 Wished or hoped for.

-11 Perceived, observed, known, understood. (See मन्).

-तम् 1 A thought, idea, opinion, belief, view; निश्चितं मतमुत्तमम् Bg.18.6; केषांचिन्मतेन &c.

-2 Doctrine, tenet, creed, religious belief; ये मे मतमिदं नित्यमनुतिष्ठन्ति मानवाः Bg.3.31.

-3 Advice, instruction, counsel.

-4 Aim, design, inten- tion, purpose; आत्मप्रभावेण मुने ज्ञातुमर्हसि मे मतम् Rām.7. 9.19.

-5 Approbation, sanction, commendation.

-6 Knowledge.

-Comp. -अक्ष a. well-versed in playing at dice; कङ्को नाम द्विजो भूत्वा मताक्षः प्रियदेवनः Mb.4.1.24.

-अनुज्ञा one of the निग्रहस्थानs known in न्यायशास्त्र; Bhāṣā P.; admission of a fault in one's own reasoning, while insisting on a similar one in that of the opponent.

-अन्तरम् 1 a different view.

-2 a different creed.

-अवलम्बनम् adopting or holding a particular opinion.

-भेदः difference of opinion.

अनुष्ठा 1 U. (˚स्था)

1 To do, perform or carry out, execute, attend to (order, duty &c.); bring about, effect, accomplish (business); अनुतिष्ठसि धर्मेण ये चान्ये विदितास्त्वया Mb.3.267.11. विवाहदीक्षाविधिमन्वतिष्ठत् Ku.7. 1,1.17; किमनुतिष्ठति भगवान् मारीचः Ś.7; आज्ञापयतु आर्यः को नियोगो$नुष्ठीयतामिति Ś.1; ये मे मतमिदं नित्यमनुतिष्ठन्ति मानवाः Bg.3.31 follow; गुरोर्वचनमनुतिष्ठ V.5 do as your papa orders; अनुतिष्ठस्वात्मनो नियोगम् M.1 look or attend to your own duty, do your business.

-2 To follow, prac- tise, observe (धर्म, व्रत &c.); commit (a sin).

-3 To rule, govern, superintend; appoint.

-4 To stand by or near (with loc.); तिष्ठन्तीष्वनुतिष्ठेत्तु व्रजन्तीष्वप्यनुव्रजेत् Ms.11.112; sit on; occupy; अनुष्ठास्यति रामस्य सीता प्रकृतमासनम् Rām.;

-5 To follow, go after (lit.); स्वकान्तामनुतिष्ठति Rām.; नारा- जके पतिं भार्या यथावदनुतिष्ठति Subhāṣ.; follow, obey.

-6 To imitate, tread in. पदं चेहानुतिष्ठन्ति पूर्वेषां पूर्वजैः कृतम् Bhāg.

-7 (Intrans.) (a) To place or put oneself on, be in a position, present oneself. (b) To remain, continue. (c) To be engaged in religious ceremonies (muttering prayers &c.); अनुतिष्ठतां ब्राह्मणानाम् M.5.

अनुष्ठा a. Standing after, in succession; अभीमिन्द्रो नद्यो वव्रिणा हिता विश्वा अनुष्ठाः प्रवणेषु जिघ्नते Rv.1.54.1.

अभिमत p. p.

1 Desired, wished, liked, dear, beloved, favourite (person or thing); agreeable, desirable; नास्ति जीवितादन्यदभिमततरमिह जगति सर्वजन्तूनाम् K.35,58; अभिमतफलशंसी चारु पुस्फोर बाहुः Bk.1.27; यद्येवमभिमतम् Pt.1 if you like to do so; तयोरभिमतं वद Mv.6.21 choose which you will; इक्ष्वाकुवंशो$भिमतः प्रजानाम् U.1.44, Ś.3. 5, Ku.3.23, Pt.1.7, Me.51, Mu.3.4.

-2 Agreed or assented to, liked, approved, accepted, admitted; न किल भवतां स्थानं देव्या गृहे$भिमतं ततः U.3.32; प्रसिद्ध- माहात्म्याभिमतानामपि कपिलकणभुक्प्रभृतीनाम् Ś. B. honoured, respected.

-तम् Wish, desire.

-तः A beloved person, lover; अभिमतमभितः कृताङ्गभङ्गा Śi.7.72.8.68,1.9.

अभ्यसूयति Den. P.

1 To be angry with, bear malice against, envy, be jealous of (with acc.); न च मां यो$भ्यसूयति Bg.18.67; प्रहसन्ति स्म तां केचिदभ्यसूयन्ति चापरे Mb.

-2 Not to like, detract from, calumniate; ये त्वेतदभ्यसूयन्तो नानुतिष्ठन्ति मे मतम् Bg.3.32.

आगमः 1 Coming, arrival, approach, appearance; लतायां पूर्वलूनायां प्रसूनस्यागमः कुतः U.5.2; Śi.1.3; अव्यक्ताद् व्यक्तयः सर्वाः प्रभवन्त्यहरागमे । रात्र्यागमे प्रलीयन्ते Bg.8. 18; R.14.8, Pt.3.48; Ms.8.41; so व्यसन˚, अन्धकार˚ &c.

-2 Acquisition; एषो$ स्या मुद्राया आगमः Mu.1; Ś.6. this is how I came by this ring; Dk.139; वेदानामागमः K.18; विद्यागमनिमित्तम् V.5.

-3 Birth, origin, source; आगमापायिनो$नित्यास्तांस्तितिक्षस्व भारत Bg.2.14 coming and going, of short birth or duration, transient; आगमः काव्यामृतरसानाम् K.5.

-4 Addition, accumulation, acqu- isition (of wealth); अर्थ˚, धन˚ &c.

-5 Flow, course, current (of water); Ms.8.252,9.281; रक्त˚, फेण˚.

-6 A voucher or written testimony; see अनागम. संभोगो दृश्यते यत्र न दृश्येतागमः क्वचित् Ms.8.2.

-7 Knowledge; शिष्यप्रदेयागमाः Bh.2.15; प्रज्ञया सदृशागमः । आगमः सदृशारम्भः R.1.15; यस्यागमः केवलजीविकायै M.1.17; Y.2.212,92.

-8 Supply of money, income, revenue.

-9 Lawful acqusition of anything; आगमेपि बलं नैव भुक्तिः स्तोकापि यत्र नो Y.2.27,28.

-1 Increase of property.

-11 A traditional doctrine or precept, a sacred writing or scripture, Śāstra; अनुमानेन न चागमः क्षतः Ki.2.28,5.18; परिशुद्ध आगमः 2.33; K.55,337.

-12 The study of Śāstras, sacred knowledge or learning.

-13 Science, a system of philosophy; साङ्ख्यागमेनेव प्रधानपुरुषोपेतेन K.51; बहुधाप्यागमैर्भिन्नाः पन्थानः सिद्धिहेतवः R.1.26

-14 the Vedas, the sacred scripture; आत्मन्युपरते सम्यङ् मुनिर्व्युपरतागम Bhāg.1.2.4. न्यायनिर्णीतसारत्वा- न्निरपेक्षमिवारामे Ki.11.39.; आगमः खल्पपि Mbh. on P.I.1.1.

-15 The last of the four kinds of proof, recognized by the Naiyāyikas (also called शब्द or आप्त- वाक्य, the Vedas being so regarded).

-16 An affix or suffix.

-17 The addition or insertion of a letter; भवेद्- वर्णागमाद्धंसः Sk.

-18 An augment; इडागमः.

-19 Theory (opp. प्रयोग); चतुःषष्टिकलागमप्रयोगचतुरः Dk.12.

-2 (

-मः, -मम्) A work inculcating the mystical worship of शिव and शक्ति, a Tantra; आगतं पञ्चवक्त्रात्तु गतं च गिरिजानने । मतं च वासुदेवस्य तस्मादागममुच्यते ॥ Śabdak.

-12 The mouth of a river.

-22 What comes later or after- wards. आगमवदन्त्यलोपः स्यात् MS.1.5.1. (आगमवत् as explained by शबर is यथा समाजेषु समासेषु चं ये आगन्तवो भवन्ति ते पूर्वोपविष्टाननुपमृद्यैव निविशन्ते एवमिहापि द्रष्टव्यम् ।

-23 A way of worship; लब्धानुग्रह आचार्यात्तेन सन्दर्शिता- गमः । महापुरुषमभ्यर्चेन्मूर्त्याभिमतमात्मनः ॥ Bhāg.11.3.48.

-24 A road or way journey; आगमास्ते शिवाः सन्तु Rām.2.25.21.

-Comp. -अपायिन् Having creation and destruction; आगमापायिनो नित्यास्तांस्तितिक्षस्व भारत Bg. 2.24.

-आवर्ता N. of the plant Targia Involucrata Lin. (वृश्चिकाली; Mar. लघुमेडशिंगी.).

-निरक्षेप a. independent of a voucher.

-नीत a. studied, read, examined.

-रहित a.

1 without a voucher.

-2 devoid of Śāstras.

-वृद्ध a. advanced in knowledge, a very learned man; प्रतीप इत्यागमवृद्धसेवी R.6.41.

-वेदिन् a.

1 knowing the Vedas.

-2 learned in Śāstras; (m.) an epithet of Śaṅkarāchārya's preceptor Gauḍapāda.

-शास्त्रम् N. of a supplement to the माण्डूक्योपनिषद्.

-श्रुतिः f. Tradition.

-साक्षेप a. supposed by a voucher.

आत्मन् m. [अत्-मनिण् Uṇ 4.152 said to be from अन् to breathe also] 'आत्मा यत्नो धृतिर्बुद्धिः स्वभावो ब्रह्मवर्ष्म च' इत्यमरः

1 The soul, the individual soul, the breath, the principle of life and sensation; किमात्मना यो न जितेन्द्रियो भवेत् H.1; आत्मानं रथिनं विद्धि शरीरं रथमेव तु Kaṭh.3.3. (In आत्मा नदी संयमपुण्यतीर्था H.4.87 आत्मन् is compared to a river).

-2 Self, oneself; in this sense mostly used reflexively for all three persons and in the singular number, masculine gender, whatever be the gender or number of the noun to which it refers; अनया चिन्तयात्मापि मे न प्रतिभाति Ratn.1; आश्रमदर्श- नेन आत्मानं पुनीमहे Ś.1; गुप्तं ददृशुरात्मानं सर्वाः स्वप्नेषु वामनैः R.1.6,4.35,14.57; Ku.6.2; देवी... प्राप्तप्रसवमात्मानं गङ्गादेव्यां विमुञ्चति U.7.2; गोपायन्ति कुलस्त्रिय आत्मानमात्मना Mb.; K.17; sometimes used in pl. also; आत्मनः स्तुवन्ति Śi.17.19; Māl.8.

-3 Supreme deity and soul of the universe, Supreme Soul, Brahman; तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशः संभूतः T. Up.2.1.1; Ms.1.15,12.24.

-4 Essence, nature; काव्यस्यात्मा ध्वनिः S. D., see आत्मक below.

-5 Character, peculiarity; आत्मा यक्ष्मस्य नश्यति Rv.1. 97.11.

-6 The natural temperament or disposition; Bhāg.11.22.2.

-7 The person or whole body (con- sidered as one and opposed to the separate members of it); स्थितः सर्वोन्नतेनोर्वीं क्रान्त्वा मेरुरिवात्मना R.1.14; योस्या- त्मनः कारयिता Ms.12.12; Ki.9.66.

-8 Mind, intellect; मन्दात्मन्, नष्टात्मन्, महात्मन् &c. अथ रामः प्रसन्नात्मा श्रुत्वा वायु- सुतस्य ह Rām.6.18.1.

-9 The understanding; cf. आत्म- संपन्न, आत्मवत् &c.

-1 Thinking faculty, the faculty of thought and reason.

-11 Spirit, vitality, courage; त्यक्त्वा$$त्मानमथाब्रवीत् Mb.12.18.6.

-12 Form, image; आत्मानमाधाय Ku.3.24 assuming his own form; 2.61; संरोपिते$प्यात्मनि Ś.6.24 myself being implanted in her.

-13 A son; 'आत्मा वै पुत्रनामासि' इति श्रुतेः । तस्यात्मा शितिकण्ठस्य Śi.2.61.

-14 Care, efforts, pain.

-15 The sun.

-16 Fire.

-17 Wind, air.

-18 Mental quality; बाहुश्रुत्यं तपस्त्यागः श्रद्धा यज्ञक्रिया क्षमा । भावशुद्धिर्दया सत्यं संयमश्चात्मसंपदः ॥ Mb.12.167.5. आत्मन् is used as the last member of comp. in the sense of 'made or consisting of'; see आत्मक. The form त्मन् is also found to be used; कृतार्थं मन्यते त्मानं Mb. [cf. Gr. atmos, aitmen]

-Comp. -अधीन a.

1 dependent on oneself, independent.

-2 sentient, existing.

(-नः) 1 a son.

-2 a wife's brother.

-3 the jester or विदूषक (in dramatic literature).

-अनुरूप a. worthy of oneself; तस्यामात्मानुरूपायामात्मजन्मसमुत्सुकः Ku. 1.18; R.1.33.

-अनुगमनम् peronal attendance; शश्वदा- त्मानुगमनेन गाम् R.1.88.

-अपहारः concealing oneself; कथं वा आत्मापहारं करोमि Ś.1.

-अपहारकः one who pre- tends to belong to a higher class than his own, an impostor, a pretender; यो$न्यथा सन्तमात्मानमन्यथा सत्सु भाषते । स पापकृत्तमो लोके स्तेन आत्मापहारकः ॥ Ms.4.255.

-आदिष्ट a. self-counselled. (

-ष्टः) a treaty dictated by the party wishing it himself; स्वसैन्येन तु संघानमात्मादिष्ट उदाहृतः H.4.121.

-आनन्द a. Rejoicing in the soul or Supreme Spirit; आत्ममिथुनः आत्मानन्दः Ch. Up.7.25.2.

-आराम a.

1 striving to get knowledge; (as an ascetic or योगिन्), seeking spiritual knowledge; आत्मारामा विहितरतयो निर्विकल्पे समाधौ Ve.1.23.

-2 selfpleased, delighted in self; आत्मारामः फलाशी. see आत्मानन्द Bh.3.93; cf. Bg.5.24.

-आशिन् m. a fish supposed to feed on its young, or on the weakest of its species; cf. मत्स्या इव जना नित्यं भक्षयन्ति परस्परम् Rām.

-आश्रय a.

1 dependent on oneself or on his own mind.

-2 About or relating to oneself; कौलीनमात्माश्रयमाचचक्षे R.14.36.

(-यः) 1 self dependence.

-2 innate idea, abstract knowledge independent of the thing to be known.

-ईश्वर a. Self-possessed, master of self; आत्मेश्वराणां न हि जातु विघ्नाः समाधिभेदप्रभवो भवन्ति Ku.3.4.

-उदयः self-exaltation or elevation; आत्मोदयः परज्यानिर्द्वयं नीतिरितीयति Śi.2.3

-उद्भव a. born or produced from oneself.

(-वः) 1 a son; आत्मोद्भवे वर्णचतुष्टयस्य R.18.12.

-2 Cupid.

-3 sorrow, pain.

(-वा) 1 daughter.

-2 intellect.

-3 N. of a plant (माषपर्णी; Mar. रानउडीद).

-उपजीविन् m.

1 one who lives by his own labour; Ms.7.138.

-2 a day-labourer.

-3 one who lives by his wife (Kull. on Ms.8.362).

-4 an actor, public performer.

-उपनिषद् f. N. of an उपनिषद् which treats of the Supreme Spirit.

- उपम a. like oneself. (

-मः) a son.

-औपम्यम् Likeness to self. आत्मौपम्येन सर्वत्र Bg.6.32.

-कर्मन् One's own duty; आत्मौपकर्मक्षमं देहं क्षात्रो धर्म इवाश्रितः R.

-काम a.

1 loving oneself, possessed of self-conceit, proud; आत्मकामा सदा चण्डी Rām.2.7.1.

-2 loving Brahman or the Supreme Spirit only; भगवन् वयमात्मकामाः Maitr. Up.7.1.

-कार्यम् one's own business, private affair.

-कृत a.

1 self-executed, done by oneself; पौरा ह्यात्मकृताद्दुःखाद्विप्रमोच्या नृपात्मजैः Rām.2.46.23.

-2 done against one's own self; Vāj.8.13.

-गत a. produced in one's mind; ˚तो मनोरथः Ś.1. (

-तम्) ind. aside (to oneself) being considered to be spoken privately (opp. प्रकाशम् aloud); frequently used as a stage-direction in dramas; it is the same as स्वगतम् which is thus defined; अश्राव्यं खलु यद्वस्तु तदिह स्वगतं मतम् S. D.6.

-गतिः f.

1 course of the soul's existence.

-2 one's own course; Bhāg.5.17.3. ˚गत्या by one's own act.

-गुप्ता The plant Mucuna Pruritus Hook (Mar. कुयली).

-गुप्तिः f. a cave, the hiding place of an animal, lair.

-ग्राहिन् a. selfish, greedy.

-घातः 1 suicide.

-2 heresy.

-घातकः, -घातिन् 1 a suicide, a self-destroyer; K.174; व्यापादयेद् वृथात्मानं स्वयं यो$गन्युदका- दिभिः । अवैधेनैव मार्गेण आत्मघाती स उच्यते ॥

-2 a heretic.

-घोषः 1 a cock (calling out to himself).

-2 a crow.

-3 One who flatters himself. cf. आत्मघोषो वायसे स्यादात्म- स्तुतिपरे$पि च Nm.

-जः, -जन्मन् m.

-जातः, -प्रभवः, -संभवः, -समुद्भवः 1 a son; यः स वासवनिर्जेता रावणस्यात्म- संभवः Rām.6.86.33; हतान्निहन्मेह नरर्षभेण वयं सुरेशात्मसमु- द्भवेन Mb.7.118.2; तमात्मजन्मानमजं चकार R.5.36; तस्यामात्मानुरूपायामात्मजन्मसमुत्सुकः R.1.33; Māl.1; Ku.6.28.

-2 Cupid; ममायमात्मप्रभवो भूयस्त्वमुपयास्यति Rām.4.1.34.

-3 a descendant; मृगयां वि<?>रन्काश्चिद्विजने जनकात्मजः Mb.12.39.1.

-जा 1 a daughter; वन्द्यं युगं चरणयोर्जनकात्मजायाः R.13.78; cf. नगात्मजा &c.

-2 the reasoning faculty, understanding.

-जयः 1 one's own victory.

-2 victory over oneself, self-denial or abnega- tion.

-ज्योतिस् n. The light of the soul or Supreme Spirit (चैतन्य); कौस्तुभव्यपदेशेन स्वात्मज्योतिर्बिभर्त्यजः Bhāg. 12.11.1.

-ज्ञः, -विद् m. a sage, one who knows himself; तस्मादात्मज्ञं ह्यर्चयेद्भूतिकामः Muṇḍ.3.1.1.

-ज्ञानम् 1 self-knowledge.

-2 spiritual knowledge, knowledge of the soul or the Supreme Spirit; सर्वेषामपि चैतेषामात्मज्ञानं परं स्मृतम् Ms.12.85,92.

-3 true wisdom.

-तत्त्वम् 1 the true nature of the soul or the supreme spirit; यदात्म- तत्त्वेन तु ब्रह्मतत्त्वं प्रपश्येत Śvet.2.15.

-2 the highest thing. ˚ज्ञः a sage versed in the Vedānta doctrines.

-तृप्त a. Self-satisfied; आत्मतृप्तश्च मानवः Bg.3.17.

-तुष्टि a. self-satisfied. (

-ष्टिः f.) self-satisfaction.

-त्यागः 1 self-sacrifice.

-2 suicide.

-त्यागिन् m. a.

1 suicide; आत्मत्यागिन्यो नाशौचोदकभाजनाः Y.3.6.

-2 a heretic, an unbeliever.

-त्राणम् 1 self-preservation.

-2 a body-guard; Rām.5.

-दर्शः a mirror; प्रसादमात्मीयमिवात्म- दर्शः R.7.68.

-दर्शनम् 1 seeing oneself.

-2 spiritual knowledge, true wisdom; सर्वभूतात्मदर्शनम् Y.3.157; cf. Ms.12.91. see आत्मयाजिन.

-दा a. Ved. granting one's existence or life; य आत्मदा बलदा यस्य विश्व Rv.1.121.2.

-दानम् self-sacrifice, resigning oneself.

-दूषि a. Ved. corrupting the soul; self-destroying; Av.16.1.3.

-देवता a tutelary deity.

-द्रोहिन् a.

1 self-tormenting, fretful.

-2 suicide.

-नित्य a. being constantly in the heart, greatly endeared to oneself.

-निन्दा self-reproach.

-निवेदनम् offering oneself (as a living sacrifice to the deity).

-निष्ठ a. one who constantly seeks for spiritual knowledge.

-पराजित a. one who has lost himself (Ved.) Av.5.18.2.

-पुराणम् N. of a work elucidating the Upaniṣads (consisting of 18 chapters).

-प्रत्ययिक a. knowing from one's experience; आत्मप्रत्ययिकं शास्त्रमिदम् Mb.12.246.13.

-प्रबोधः 1 cognition of the soul; self-consciousness.

-2 title of an उपनिषद्.

-प्रभ a. self-illuminated.

-प्रवादः 1 conversation about the Supreme Spirit.

-2 N. of the seventh of the fourteen Pūrvas of the Jainas.

-प्रशंसा self-praise.

-बन्धुः, -बान्धवः 1 one's own kinsman; आत्ममातुः स्वसुः पुत्रा आत्मपितुः स्वसुः सुताः । आत्ममातुलपुत्राश्च विज्ञेया ह्यात्मबान्धवाः Śabdak. i. e. mother's sister's son, father's sister's son, and mother's brother's son.

-2 the soul, the self.

-बोधः 1 spiritual knowledge.

-2 knowledge of self.

-3 N. of a work of Śaṅkarāchārya.

-भावः 1 existence of the soul; संयोग एषां न तु आत्मभावात् Śvet.1.2.

-2 the self proper, peculiar nature.

-3 the body.

-भू a. self-born, self-existent. (

-भूः) वचस्यवसिते तस्मिन् ससर्ज गिरमात्मभूः Ku.2.53,3.16,5.81.

-योनिः 1 N. of Brahmā;

-2 N. of Viṣṇu.

-3 N. of Śiva; Ś.7.35.

-4 Cupid, god of love.

-5 a son. (

-भूः f.)

1 a daughter.

-2 talent, understanding.

-भूत a.

1 self-produced; peculiar, belonging to.

-2 attached, devoted, faithful; तत्रात्मभूतैः कालज्ञैरहार्यैः परिचारकैः Ms.7.217 (Kull. = आत्मतुल्य).

(-तः) 1 a son.

-2 Cupid.

(-ता) 1 a daughter.

-2 talent.

-भूयम् 1 peculiarity, own nature.

-2 Brahman.

-मात्रा a portion of the Supreme Spirit.

-मानिन् a. self-respecting, respectable.

-2 arro- gant, proud; विवेकशून्यः प्रभुरात्ममानी, महाननर्थः सुहृदां बतायम् Bk.12.83.

-मूर्तिः 1 a brother; भ्राता स्वमूर्तिरात्मनः

-2 soul, Supreme Spirit.

-मूल a. self-luminous, shining (God); स आत्ममूलो$वतु मां परात्परः Bhāg.8.3.4.

-मूलि n. the universe.

-मूली N. of a plant (दूरालभा; Mar. धमासा).

-याजिन् 1 sacrificing for oneself or himself. m. a learned man who studies his own nature and that of the soul (of others) to secure eternal felicity, one who looks upon all beings as self; सर्व- भूतेषु चात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि । समं पश्यन्नात्मयाजी स्वाराज्यम- धिगच्छति ॥ Ms.12.91.

-योनिः = ˚भू m. a. v. ददर्श चक्रीकृतचारुचापं प्रहर्तुमभ्युद्यतमात्मयोनिम् Ku.3.7.

-रक्षा 1 N. of a plant (इन्द्रवारुणीवृक्ष).

-2 self protection.

-लाभः birth, production, origin; यैरात्मलाभस्त्वया लब्धः Mu.3.1, 5.23; Ki.3.32,17.19,18.34; K.239.

-लोमन् 1 the hair of the body.

-2 the beard.

-वञ्चक a. self-deceiver.

-वञ्चना self-delusion; self-deception.

-वधः, -वध्या, -हत्या suicide.

-वर्ग्य a. of one's party or class; उद्बाहुना जुहुविरे मुहुरात्मवर्ग्याः Śi.5.15.

-वश a. depending on one's own will; यद्यत्परवशं कर्म तत्तद्यत्नेन वर्जयेत् । यद्यदात्मवशं तु स्यात्तत्तत्सेवेत यत्नतः ॥ Ms.4.159, सर्वमात्मवशं सुखम् 16.

(-शः) 1 self-control, self-government.

-2 one's control, subjection; ˚शं नी, ˚वशीकृ to reduce to subjection, win over.

-वश्य a. having control over self, self-possessed, self-restrained; आत्मवश्यैर्विधेयात्मा Bg.2.64.

-विक्रयः sale of oneself or one's own liberty; Ms.11.59.

-विद् m.

1 a wise man, sage; as in तरति शोकमात्मवित्; सो$हं भगवो मन्त्रविदेवास्मि नात्मविच्छ्रुत<?>ह्येव Ch. Up.7.1.3.

-2 knowing one's own self (family &c.); य इहात्मविदो विपक्षमध्ये Śi.2.116.

-3 N. of Śiva.

-विद्या knowledge of the soul, spiritual knowledge; आन्वीक्षिकीं चात्मविद्याम् Ms.7.43.

-विवृद्धिः, -वृद्धिः f. self-exaltation.

-वीर a.

1 mighty, powerful, strong.

-2 appropriate, suitable, good for oneself (as diet &c.).

-3 existent, sentient.

(-रः) 1 a son.

-2 wife's brother.

-3 a jester (in dramas); आत्मवीरः प्राणवति श्यालके च विदूषके.

-वृत्तम्, -वृत्तान्तः account of one's own self, autobiography.

-वृत्ति a. dwelling in Atman or soul. (

-त्तिः f.)

1 state of the heart; किमेभिराशोपहतात्मवृत्तिभिः Ku.5.76.

-2 action as regards oneself, one's own state or circum- stance; विस्माययन् विस्मितमात्मवृत्तौ R.2.33.

-3 practising one's own duties or occupation.

-शक्तिः f. one's own power or ability, inherent power or effort; दैवं निहत्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या Pt.1.361 to the best of one's power.

-2 illusion.

-शल्या N. of a plant (शतावरी).

-शुद्धिः f. self-purification; Ms.11.164; योगिनः कर्म कुर्वन्ति संगं त्यक्त्वा$त्मशुद्धये Bg.5.11.

-श्लाघा, -स्तुतिः f. self-praise, boasting, bragging.

-संयमः self-restraint; आत्मसंयमयो- गाग्नौ जुह्वति ज्ञानदीपिते Bg.4.27.

-संस्थ a. Based upon or connected with the person; आत्मसंस्थं मनःकृत्वा Bg.6.25.

-सतत्त्वम् See आत्मतत्त्वम्; आत्मसतत्त्वं विगणयतः Bhāg.5.13.24.

-सद् a. Ved. dwelling in oneself; आत्मसदौ स्तं मा मा हिंसिष्टम् Av.5.9.8.

-संतुष्ट a. self-sufficient.

-सनि a. Ved. granting the breath of life.

-सम a. worthy of oneself, equal to oneself; कार्ये गुरुण्यात्मसमं नियोक्ष्ये Ku.3.13.

-संदेहः 1 internal or personal doubt.

-2 risk of life, personal risk.

-संभवः, -समुद्भवः 1 a son; चकार नाम्ना रघुमात्मसंभवम् R.3.21,11.57,17.8.

-2 Cupid, god of love.

-3 epi- thet of Brahmā, Viṣṇu, or Śiva.

-4 the Supreme Being (परमात्मन्).

(-वा) 1 a daughter.

-2 understanding, intellect.

-संपन्न a.

1 self-possessed; Pt.1.49.

-2 talented, intelligent; तमात्मसंपन्नमनिन्दितात्मा कृत्वा युवानं युवराजमेव R.18.18.

-संभावना self-conceit; K.

-सिद्धिः f. self-aggrandizement, attainment of object or purpose; आगच्छदात्मसिद्ध्यर्थं गोकर्णस्याश्रमं शुभम् Rām.7.9.47.

-सुख a. self-delighted. (

-खम्) the highest bliss.

-स्थ a. At one's own disposal (स्वाधीन); तावदेव मया सार्धमात्मस्थं कुरु शासनम् Rām.2.21.8.

-हन् a.

1 one who kills his own soul (neglects its welfare &c.); ये के चात्महनो जनाः Śvet.3.

-2 a suicide, self-destroyer.

-3 a heretic, unbeliever.

-4 a priest in a temple, a servant or attendant upon an idol.

-हननम्, -हत्या suicide.

-हित a. beneficial to oneself. (

-तम्) one's own good or welfare.

आपोक्लिमम् N. of the 3rd, 6th, 9th, or 12th position (in Astrol.); तृतीयं षष्ठनवममन्त्यं चापोक्लिमं विदुः; also केन्द्रात् परं पणफरं पूर्वमापोक्लिमं मतम्. [cf. Gr. apoklima].

किन्नर See under किम्.

*****

1 किम् ind. Used for कु only at the beginning of comp. to convey the senses of 'badness', 'deteriora- tion', 'defect', 'blame' or 'censure'; e. g. किंसखा a bad friend; किन्नरः a bad or deformed man &c.; see comp. below.

-Comp. -ज a. born somewhere (not in a noble family) मन्ये किंजमहं घ्नन्तं त्वामक्षत्रियजे रणे Bk.6.133.

-दासः a bad slave, or servant.

-नरः a bad or deformed man; a mythical being with a human figure and the head of a horse (अश्वमुख); चयोदाहरणं बाह्वोर्गापयामास किन्नरान् R.4.78; उद्गास्य- तामिच्छति किन्नराणां तानप्रदायित्वमिवोपगन्तुम् Ku.1.8. ˚ईशः, ˚ईश्वरः

1 an epithet of Kubera.

-2 a kind of musical instrument. (

-री f.)

1 a female Kinnara; Me.58.

-2 a kind of lute.

-पुरुषः 'a low or despicable man', a mythical being with a human head and the form of a horse; Ku.1.14; किंपुरुषाणां हनुमान् Bhāg.11.16.29. ˚ईश्वरः an epithet of Kubera.

-प्रभुः a bad master or king; हितान्न यः संशृणुते स किंप्रभुः Ki.1.5.

-राजन् a. having a bad king. (-m.) a bad king.

-विवक्षा Slandering; Rām.5.

-सखि m. (nom. sing. किंसखा) a bad friend; स किंसखा साधु न शास्ति यो$धिपम् Ki.1.5.

*****2

किम् pron. a. (nom. sing. कः m., का f., किम् n.)

1 Who, what, which used interrogatively); प्रजासु कः केन पथा प्रयातीत्यशेषतो वेदितुमस्ति शक्तिः Ś.6.26; करुणाविमुखेन मृत्युना हरता त्वां वद किं न मे हृतम् R.8.67; का खल्वनेन प्रार्थ्यमानात्मना विकत्थते V.2; कः को$त्र भोः. कः कौ के कं कौ कान् हसति च हसतो हसन्ति हरणाक्ष्यः Udb. The pronoun is often used to imply 'power or authority to do a thing'; i. e. के आवां परित्रातुं दुष्यन्तमाक्रन्द Ś.1; 'who are we &c.', i. e. what power have we &c.; नृपसद्मनि नाम के वयम् Bh.3.27; who are we, i. e. what position have we &c. Sometimes किम् means 'long' as applied to time especially in combi- nation with खलु or अपि or इव; का खलु वेला पत्रभवत्याः प्राप्तायाः Ve.1; 'what a time' i. e. a long time has elapsed, &c.; so को$पि कालस्तस्या आगत्य गतायाः Ratn 3; or क इव कालः Māl.3.

-2 The neuter (किम्) is frequently used with instr. of nouns in the sense of 'what is the use of'; किं स्वामिचेष्टानिरूपणेन H.1; लोभश्चेदगुणेन किम् &c. Bh.2.55; किं तया दृष्ट्या Ś.3; किं कुलेनोपदिष्टेन शीलमेवात्र कारणम् Mk.9.7. अपि, चित्, चन, चिदपि or स्वित् are often added to किम् to give it an indefinite sense; विवेश कश्चिज्जटिलस्तपोवनम् Ku.5.3. a certain ascetic; दमघोषसुतेन कश्चन प्रतिशिष्टः प्रतिभानवानथ Śi.16.1; कश्चित्कान्ताविरहगुरुणा स्वाधिकारात्प्रमत्तः Me.1. &c.; का$पि तत एवागतवती Māl.1; a certain lady; कस्या$पि को$पिति निवेदितं च 1.33; किमपि, किमपि... जल्पतोरक्रमेण U.1.27; कस्मिंश्चिदपि महाभागधेयजन्मनि मन्मथ- विकारमुपलक्षितवानस्मि Māl.1; किमपि, किंचित् 'a little', वस्तु- सिद्धिर्विचारेण न किंचित् कर्मकोटिभिः Vivekachūdamaṇi; 'some- what' Y.2.116; U.6.35. किमपि also means 'indeseribable'; see अपि. इव is sometimes added to किम् in the sense of 'possibly', 'I should like to know'; (mostly adding force and elegance to the period); विना सीतादेव्या किमिव हि न दुःखं रघुपतेः U.6.3; किमिच हि मधुराणां मण्डनं नाकृतीनाम् Ś.1.2; see इव also. -ind.

1 A particle of interroga- tion; जातिमात्रेण किं कश्चिद्धन्यते पूज्यते क्वचित् H.1.55 'is any one killed or worshipped' &c.; ततः किम् what then.

-2 A particle meaning 'why', 'wherefore'; किमकारणमेव दर्शनं बिलपन्त्यै रतये न दीयते Ku.4.7.

-3 Whether (its correlatives in the sense of 'or' being किं, उत, उताहो, आहोस्वित्, वा, किंवा, अथवा; see these words).

-Comp. -अपि ind.

1 to some extent, somewhat, to a considerable extent.

-2 inexpressibly, indescribably (as to quality, quantity, nature &c.).

-3 very much, by far; किमपि कमनीयं वपुरिदम् Ś.3; किमपि भीषणम्, किमपि करालम् &c.

-अर्थ a. having what motive or aim; किमर्थोयं यत्नः.

-अर्थम् ind. why, wherefore.

-आख्य a. having what name; किमाख्यस्य राजर्षेः सा पत्नी. Ś.7.

-इति ind. why, indeed, why to be sure, for what purpose (emphasizing the question); तत्किमित्युदासते भरताः Māl.1; किमित्यपास्याभरणानि यौवने धृतं त्वया वार्धकशोभि वल्कलम् Ku.5.44.

-उ, -उत 1 whether-or (showing doubt or uncertainty); किमु विष- विसर्पः किमु मदः U.1.35; Amaru.12.

-2 why (indeed) कं च ते परमं कामं करोमि किमु हर्षितः Rām.1.18.52. प्रियसुहृ- त्सार्थः किमु त्यज्यते.

-3 how much more, how much less; यौवनं धनसंपत्तिः प्रभुत्वमविवेकिता । एकैकम यनर्थाय किमु यत्र चतुष्टयम् ॥.II Pr.11; सर्वाविनयानामेकैकमप्येषामायतनं किमुत समवायः K.13; R.14.35; Ku.7.65.

-कथिका f. A doubt or hesita- tion; यत्र कर्मणि क्रियमाणे किंकथिका न भवति तत्कर्तव्यम् । यत्र तु हृदयं न तुष्यति तद्वर्जनीयम् ॥ Medhātithi's gloss on Ms.4.161.

-करः a servant, slave; अवेहि मां किंकरमष्टमूर्तेः R.2.35. (

-रा) a female servant. (

-री) the wife of a servant.

-कर्तव्यता, -कार्यता any situation in which one asks oneself what should be done; यथा किंकार्यतामूढा वयस्यास्तस्य जज्ञिरे Ks.1.11. किंकर्तव्यतामूढः 'being at a loss or perplexed what to do'.

-कारण a. having what reason or cause,

-किल ind. what a pity (expressing displeasure or dissatisfaction न संभावयामि न मर्षयामि तत्रभवान् किंकिल वृषलं याजयिष्यति Kāshika on P.III.3.146.

-कृते ind. what for ? कामस्य किंकृते पुष्पकार्मुकारोपणग्रहः Ks.71.79.

-क्षण a. one who says 'what is a moment', a lazy fellow who does not value moments; H.2.89.

-गोत्र a. belonging to what family; किंगोत्रो नु सोम्यासि Ch. Up.4.4.4.

-च ind. moreover, and again, further.

-चन ind. to a certain degree, a little;

-चित् ind. to a certain degree, somewhat, a little; किंचिदुत्क्रान्तशैशवौ R.15.33, 2.46,12.21. ˚ज्ञ a. 'knowing little', a smatterer. ˚कर a. doing something useful. ˚कालः sometime, a little time. ˚प्राण a. having a little life. ˚मात्र a. only a little.

-छन्दस् a. conversant with which Veda.

-स्तनुः a species of spider.

-तर्हि ind. how then, but, however.

-तु ind. but, yet, however, nevertheless; अवैमि चैनामनघेति किंतु लोकापवादो बलवान्मतो मे R.14.43,1.65.

-तुघ्नः one of the eleven periods called Karaṇa.

-दवः an inferior god, demi-god; किंदेवाः किन्नराः नागाः किम्पुरुषादयः Bhāg.11.14.6.

-देवत a. having what deity.

-नामधेय, -नामन् a. having what name.

-निमित्त a. having what cause or reason, for what purpose.

-निमित्तम् ind. why, wherefore,

-नु ind.

1 whether; किं नु मे मरणं श्रेयो परित्यागो जनस्य वा Nala.1.1.

-2 much more, much less; अपि त्रैलोक्यराज्यस्य हेतोः किं नु महीकृते Bg.1.35.

-3 what indeed; किं नु मे राज्येनार्थः

-4 but, however; किं नु चित्तं मनुष्याणामनित्यमिति मे मतम् Rām.2.4.27.

-नु खलु ind.

1 how possibly, how is it that, why indeed, why to be sure; किं नु खलु गीतार्थमाकर्ण्य इष्टजनविरहा- दृते$पि बलवदुत्कण्ठितो$स्मि Ś.5.

-2 may it be that; किं नु खलु यथा वयमस्यामेवमियमप्यस्मान् प्रति स्यात् Ś.1.

-पच, -पचान a. miserly, niggardly.

-पराक्रम a. of what power or energy.

-पाक a. not mature, ignorant, stupid.

-कः a. medical plant, Strychnos nux vomica (Mar. कुचला); न लुब्धो बुध्यते दोषान्किंपाकमिव भक्षयन् Rām.2.66.6.

-पुनर् ind. how much more, how much less; स्वयं रोपितेषु तरुषूत्पद्यते स्नेहः किं पुनरङ्गसंभवेष्वपत्येषु K.291; Me.3.17; Ve.3.

-पुरुषः an inferior man, Bhāg.11.14.6.

-प्रकारम् ind. in what manner.

-प्रभाव a. possessing what power.

-भूत a. of what sort of nature.

-रूप a. of what form or shape.

-वदन्ति, -न्ती f. rumour, report; स किंवदन्तीं वदतां पुरोगः (पप्रच्छ) R.14.31. मत्संबन्धात्कश्मला किंवदन्ती U.1.42; U.1.4.

-वराटकः an extravagant man.

-वा ind.

1 a particle of interroga- tion; किं वा शकुन्तलेत्यस्य मातुराख्या Ś.7.

-2 or (corr. of किं 'whether'); राजपुत्रि सुप्ता किं वा जागर्षि Pt.1; तत्किं मारयामि किं वा विषं प्रयच्छामि किं वा पशुधर्मेण व्यापादयामि ibid.; Ś. Til.7.

-विद a. knowing what.

-व्यापार a. following what occupation.

-शील a. of what habits,

-स्वित् ind. whether, how; अद्रेः शृङ्गं हरति पवनः किंस्विदित्युन्मुखीभिः Me.14.

गो m. f. (Nom. गौः) [गच्छत्यनेन, गम् करणे डो Tv.]

1 Cattle, kine (pl.)

-2 Anything coming from a cow; such as milk, flesh, leather &c.

-3 The stars; वि रश्मिभिः ससृजे सूर्यो गाः Rv.7.36.1.

-4 The sky.

-5 The thunder- bolt of Indra; Ki.8.1.

-6 A ray of light; नान्यस्तप्ता विद्यते गोषु देव Mb.1.232.11; बालो$यं गिरिशिखरेषु चारयन् गाः त्रैलोक्यं तिमिरभरेण दुष्टमेतत् (रविः नैर्मल्यं नयति) । Rām. Ch. 7.6.

-7 A diamond.

-8 Heaven.

-9 An arrow. -f.

1 A cow; जुगोप गोरूपधरामिवोर्वीम् R.2.3; क्षीरिण्यः सन्तु गावः Mk.1.6.

-2 The earth; दुदोह गां स यज्ञाय R.1.26; गामात्तसारां रघुरप्यवेक्ष्य 5.26;11.36; Bg.15.13; सेको$- नुगृह्णातु गाम् Mu.3.2; Me.3; cf. also the quotation for (

-6).

-3 Speech, words; कुलानि समुपेतानि गोभिः पुरुषतो$- र्थतः Mb.5.28; रघोरुदारामपि गां निशम्य R.5.12;2.59; Ki.4.2.

-4 The goddess of speech, Sarasvatī.

-5 A mother.

-6 A quarter of the compass.

-7 Water; सायं भेजे दिशं पश्चाद्गविष्ठो गां गतस्तदा Bhāg.1.1.36; also pl.; Bhāg.11.7.5.

-8 The eye; गोकर्णा सुमुखी कृतेन इषुणा गोपुत्रसंप्रेषिता Mb.8.9.42.

-9 A region of the sky. -m. A bull, an ox; असंजातकिणस्कन्धः सुखं स्वपिति गौर्गडिः K. P.1; Ms.4.72; cf. चरद्गव.

-2 The hair of the body.

-3 An organ of sense; अदान्तगोभिर्विशतां तमिस्रं पुनः पुनश्चर्वितचर्वणानाम् Bhāg..7.5.3.

-4 The sign Taurus of the zodiac; Bṛi. S.49.

-5 The sun.

-6 The number 'nine' (in math.).

-7 The moon.

-8 A singer.

-9 A billion.

-1 A cow-sacrifice

-11 A house; cf. गौर्वज्रं गौः प्रभा भूमिर्वाणी तोयं त्रिविष्टपम् । धेनुर्बस्तो वृषो दिग्गौर्नेत्रं लज्जा गुरू रमा ॥ इन्द्रियं श्रीरुमा... Enm.

-Comp. -कण्टकः, -कम् 1 a road or spot trodden down by oxen and thus made im- passable.

-2 the cow's hoof.

-3 the print of a cow's hoof.

-कर्ण a. having cow's ears.

(-र्णः) 1 a cow's ear; गोकर्णसदृशौ कृत्वा करावाबद्धसारणौ Ks.6.57.

-2 a mule.

-3 a snake; Mb.8.9.42.

-4 a span (from the tip of the thumb to that of the ring-finger); गोकर्णशिथिल- श्चरन् Mb.2.68.75; तालः स्मृतो मध्यमया गोकर्णश्चाप्यनामया Brahmāṇḍa P.

-5 N. of a place of pilgrimage in the south, sacred to Śiva. श्रितगोकर्णनिकेतमीश्वरम् R.8.33.

-6 a kind of deer.

-7 a kind of arrow; Mb.8.9.42.

-किराटा -किराटिका the Sārikā bird.

-किलः, -कीलः 1 a plough

-2 a pestle.

-कुलम् 1 a herd of kine; वृष्टिव्याकुलगोकुलावनरसादुद्धृत्य गोवर्धनम् Gīt.4; गोकुलस्य तृषा- र्तस्य Mb.

-2 a cow-house.

-3 N. of a village (where Kṛiṣṇa was brought up).

-कुलिक a.

1 one who does not help a cow in the mud.

-2 squint-eyed.

-कुलोद्भवा an epithet of Durgā.

-कृतम् cow-dung.

-क्षीरम् cow's milk.

-क्षुरम्, -रकम् a cow's hoof.

-खरः a beast (पशु); यत्तीर्थबुद्धिः सलिले न कर्हिचिज्जनेष्वभिज्ञेषु स एव गोखरः Bhāg.1.84.13.

-खा a nail.

-गृष्टिः a young cow which has had only one calf.

-गोयुगम् a pair of oxen.

-गोष्ठम् a cow-pen, cattle-shed.

-ग्रन्थिः 1 dried cowdung.

-2 a cow-house.

-ग्रहः capture of cattle (गवालम्भ); Mb.12.265.2.

-ग्रासः the ceremony of offering a morsel (of grass) to a cow when performing an expiatory rite.

-घातः, -घातकः, -घातिन् m. a cow-killer.

-घृतम् 1 rain-water.

-2 clarified butter coming from a cow.

-घ्न a.

1 destructive to cows.

-2 one who has killed a cow.

-3 one for whom a cow is killed, a guest.

-चन्दनम् a kind of sandal-wood.

-चर a.

1 grazed over by cattle.

-2 frequenting, dwelling, resorting to, haunting पितृसद्मगोचरः Ku.5.77.

-3 within the scope, power, or range of; अवाङ्मनसगोचरम् R.1.15; so बुद्धि˚, दृष्टि˚, श्रवण˚ स्वगोचरे दीप्ततरा बभूव Bu. Ch.1.13.

-4 moving on earth.

-5 accessible to, attainable; त्याग- सूक्ष्मानुगः क्षेम्यः शौचगो ध्यागोचरः Mb.12.236.12.

-6 circulating, having a particular meaning, prevalent.

(-रः) 1 the range of cattle, pasturage; उपारताः पश्चिम- रात्रिगोचरात् Ki.4.1.

-2 (a) a district, department, province, sphere. (b) an abode, dwelling-place, a place of resort; Śi.1.21; Ms.1.39.

-3 range of the organs of sense, an object of sense; श्रवणगोचरे तिष्ठ be within ear-shot; नयनगोचरं या to become visible.

-4 scope, range, in general; हर्तुर्याति न गोचरम् Bh.2.16.

-5 (fig.) grip, hold, power, influence, control; कः कालस्य न गोचरा- न्तरगतः Pt.1.146; गोचरीभूतमक्ष्णोः U.6.26; Māl.5.24; अपि नाम मनागवतीर्णो$सि रतिरमणबाणगोचरम् Māl.1.

-6 horizon.

-7 field for action, scope; इन्द्रियाणि हयानाहुर्विषयांस्तेषु गोचरान् Kaṭh.3.4.

-8 the range of the planets from the Lagna or from each other.

˚पीडा in- auspicious position of stars within the ecliptic; गोचर- पीडायामपि राशिर्बलिभिः शुभग्रहैर्दृष्टः (पीडां न करोति) Bṛi.S.41.13. (गोचरीकृ to place within the range (of sight), make current).

-चर्मन् n.

1 a cow's hide.

-2 a particular measure of surface thus defined by Vasiṣṭha:-- दशहस्तेन वंशेन दशवंशान् समन्ततः । पञ्च चाभ्यधिकान् दद्यादेतद्गोचर्म चोच्यते ॥ ˚वसनः an epithet of Śiva.

-चर्या seeking food like a cow; गोचर्यां नैगमश्चरेत् Bhāg.11.18.29.

-चारकः cowherd.

-चरणम् the tending or feeding of cows; Bhāg.1.38.8.

-ज a.

1 born in the earth (rice &c.).

-2 produced by milk; अब्जा गोजा...... Kaṭh.5.2.

-जरः an old ox or bull; नाद्रियन्ते यथापूर्वं कीनाशा इव गोजरम् Bhāg.3.3.13.

-जलम् the urine of a bull or cow.

-जागरिकम् auspi- ciousness, happiness. (

-कः) a preparer of food, baker.

-जात a. born in the heaven (gods); गोजाता अप्या मृळता च देवाः Rv.6.5.11.

-जिह्वा N. of a plant (Mar. पाथरी).

-जिह्विका the uvula.

-जीव a. living on cattle (milk- man); Hch.1.7.

-तल्लजः an excellent bull or cow.

-तीर्थम् a cowhouse.

-त्रम् [गां भूमिं त्रायते त्रै-क]

1 a cow-pen.

-2 a stable in general.

-3 a family, race, lineage; गोत्रेण माठरो$स्मि Sk.; so कौशिकगोत्राः, वसिष्ठगोत्राः &c.; Ms.3.19,9.141.

-4 a name, appellation; जगाद गोत्र- स्खलिते च का न तम् N.1.3; Ś.6.5; see ˚स्खलित below; मद्गोत्राङ्कं विरचितपदं गेयमुद्गातुकामा Me.88.

-5 a multitude.

-6 increase.

-7 a forest.

-8 a field.

-9 a road.

-1 possessions, wealth.

-11 an umbrella, a parasol.

-12 knowledge of futurity.

-13 a genus, class, species.

-14 a caste, tribe, caste according to families. (

-त्रः) a mountain; 'गोत्रं नाम्नि कुले$प्यद्रौ' इति यादवः; Śi.9.8. Hence गोत्रोद्दलनः means Indra; cf. इन्द्रे तु गोत्रोद्दलनः कुलघ्ने गिरिदारणे Nm.

(-त्रा) 1 a multitude of cows.

-2 the earth.

˚उच्चारः recitation of family pedigree.

˚कर्तृ, -कारिन् m. the founder of a family.

˚कीला the earth.

˚ज a. born in the same family, gentile, a relation; Bhāg.3.7.24; Y.2.135.

˚पटः a genealogical table, pedigree.

˚प्रवरः the oldest member or founder of a family.

-भिद् m. an epithet of Indra; हृदि क्षतो गोत्रभिदप्यमर्षणः R.3.53;6.73; Ku.2.52.

˚स्खलनम्, ˚स्खलितम् blundering or mistaking in calling (one) by his name, calling by a wrong name; स्मरसि स्मर मेखलागुणैरुत गौत्रस्खलितेषु बन्धनम् Ku.4.8.

-द a. giving cows; Ms.4.231. (

-दः) brain. (

-दा) N. of the river Godāvarī.

-दत्र a. Ved. giving cows. (

-त्रः) an epithet of Indra. (

-त्रम्) a crown (pro- tecting the head).

-दन्त a. armed with a coat of mail.

(-तम्) 1 yellow orpiment.

-2 a white fossil substance.

-दानम् 1 the gift of a cow.

-2 the ceremony of tonsure or cutting the hair; रामलक्ष्मणयो राजन् गोदानं कारयस्व ह Rām.1.71.23; अथास्य गोदानविधेरनन्तरम् R.3. 33; (see Mallinātha's explanation of the word); कृत- गोदानमङ्गलाः U.1; अतोनं गोदानं दारकर्म च Kau. A.1.5; (Rām. explains the word differently).

-3 the part of the head close to the right ear.

-दाय a. intending to give cows.

-दारणम् 1 a plough.

-2 a spade, hoe.

-दा, -दावरी N. of a river in the south.

-दुह् m.,

-दुहः 'cow-milker', a cowherd; सुदुघामिव गोदुहे R.1.4.1; चिरं निदध्यौ दुहतः स गोदुहः Śi.

-दोहः 1 the milking of cows.

-2 the milk of cows.

-3 the time of milking cows.

-दोहनम् 1 the time of milking cows.

-2 the milking of cows; न लक्ष्यते ह्यवस्थानमपि गोदोहनं क्वचित् Bhāg.1.19. 4.

-दोहनी a milk-pail.

-द्रवः the urine of a bull or cow.

-धनम् 1 a herd or multitude of cows, cattle.

-2 possession of cows. (

-नः) a broad-pointed arrow.

-धरः a mountain.

-धर्मः the law of cattle, rules relating to cattle; (open and unconcealed intercourse of the sexes); गोधर्मं सौरभेयाच्च सो$धीत्य निखिलं मुनिः । प्रावर्तत तदा कर्तुं श्रद्धावांस्तमशङ्कया ॥ Mb.1.14.26.

-धुमः, -धूमः 1 wheat; Bṛi. Up.6.3.13.

-2 the orange. ˚चूर्णम् wheat flour;

-सम्भवम् a sour paste.

-धूलिः 'dust of the cows', the time of sunset or evening twilight (so called be- cause cows, which generally return home at about sunset, raise up clouds of dust by their treading on the earth).

-धेनुः a milch-cow with a calf.

-भ्रः a mountain.

-नन्दा an epithet of the wife of Śiva.

-नन्दी the female of the Sārasa bird.

-नर्दः 1 the (Indian) crane.

-2 an epithet of Śiva (bellowing like a bull).

-3 N. of a country.

-नर्दीयः an epithet of Patañjali, author of the Mahābhāṣya.

-नसः, -नासः 1 a kind of snake.

-2 a kind of gem.

-नसा the mouth of a cow.

-नाथः 1 a bull.

-2 an owner of land.

-3 a herdsman.

-4 an owner of kine.

-नायः a cowherd; तद्यथा गोनायो$श्वनायः पुरुषनाय इत्येवं तदप आचक्षते$शनायेति Ch. Up.6.8.3.

-नाशनः a wolf.

-नासा the projecting snout of a cow or ox.

-नासम् a kind of gem.

-निष्यन्दः cow's urine.

-पः 1 a cowherd (considered as belonging to a mixed tribe); गोपवेशस्य विष्णोः Me.15.

-2 the chief of a cowpen.

-3 the superintendent of a village.

-4 a king.

-5 a protector, guardian; Rv.1.61.1.

˚अनसी the wood of a thatch; गोपानसीषु क्षणमास्थितानाम् Śi.3.49.

˚अष्टमी the eighth day of the bright fortnight of Kārttika when Kṛiṣṇa is said to have worn the dress of a cowherd.

˚आटविका a cowherd.

˚कन्या 1 the daughter of a cowherd.

-2 a nymph of Vṛindāvana.

˚अध्यक्षः, ˚इन्द्रः, ˚ईशः the chief of herdsmen, an epithet of Kṛiṣṇa.

˚चापः the rainbow.

˚दलः the betel-nut tree.

˚भद्रम् the fibrous root of a water-lily.

˚रसः gum myrrh.

˚राष्ट्राः (pl.) N. of a people. ˚वधूः f. a cowherd's wife; Bhāg.1.9.4. ˚वधूटी a young cowherdess, a young wife of a cowherd; गोपवधूटीदुकूलचौराय Bhāṣā P.1.

(-पकः) 1 the superin- tendent of a district.

-2 myrrh.

(-पिका) 1 a cowher- dess; Bhāg.1.9.14-15.

-2 protectress. (

-पी) a cowherd's wife (especially applied to the cowherdesses of Vṛindāvana, the companions of Kṛiṣṇa in his juvenile sports).

-2 a milk-maid.

-3 a protectress.

-4 Nature, elementary nature.

-पतिः 1 an owner of cows.

-2 a bull.

-3 a leader, chief.

-4 the sun; नीहारमिव गोपतिः Bhāg.1.12.1; Mb.1.173.32.

-5 Indra; सुराङ्गना गोपतिचापगोपुरं पुरम् (जहुः) Ki.8.1.

-6 N. of Kṛiṣṇa.

-7 N. of Śiva.

-8 N. of Varuṇa; एष पुत्रो महाप्रज्ञो वरुणस्येह गोपतेः Mb.5.98.11.

-9 a king; नासतो विद्यते राजन् स ह्यरण्येषु गोपतिः Mb.12.135.26.

-पथः N. of a Brāhmaṇa of Av.

-पर्वतम् the name of the place where Pāṇini is said to have performed penance and propitiated Śiva; गोपर्वतमिति स्थानं शम्भोः प्रख्यापितं मया । यत्र पाणिनिना लेभे वैयाकरणिकाग्ऱ्यता ॥ अरुणाचलमाहात्म्यम्- उत्तरार्धः 2 अ. 68 श्लो.

-पशुः a sacrificial cow.

-पाः m. Ved.

1 a herdsman.

-2 protector, or guardian; मन्द्राग्रे- त्वरी भुवनस्य गोपा Av.2.1.57.

-पानसी a curved beam which supports a thatch; गोपानसी तु वलभिच्छादने वक्रदारुणि Ak.2.2.15.

-पालः 1 a cowherd; Ms.4.253.

-2 a king.

-3 an epithet of Śiva.

-4 an epithet of Kṛ&iṣṇa. ˚धानी a cow-pen, cow-shed.

-पालकः 1 a cowherd.

-2 a king.

-3 an epithet of Śiva; also of Kṛiṣṇa.

-पालिः an epithet of Śiva.

-पालिका, -पाली the wife of a cowherd; पार्थः प्रस्थापयामास कृत्वा गोपालिकावपुः Mb.1.221.19.

-पालितः N. of a lexicographer.

-पित्तम् bile of cows, ox-bile (from which the yellow pigment गोरोचना is prepared; गोपित्ततो रोचना Pt.1.94.).

-पीतः a species of wagtail.

-पीथः protection; अस्माकमृषीणां गोपीथे न उरुष्यतम् Rv.5.65.6. (

-थम्) a holy place, a place of pilgrimage.

-पुच्छम् a cow's tail.

-2 a particular point of an arrow.

(-च्छः) 1 a sort of monkey; Bhāg.8.2.22.

-2 a sort of necklace consisting of two or four or thirty-four strings.

-3 a kind of drum.

-पुटिकम् the head of Śiva's bull.

-पुत्रः 1 a young bull.

-2 an epithet of Karṇa.

-पुरम् 1 a town-gate; उत्तुङ्गसौधसुरमन्दिरगोपुरम् Māl.9.1.

-2 a principal gate; दधतमुच्चशिलान्तरगोपुराः Ki.5.5.

-3 the ornamental gate- way of a temple.

-पुरीषम् cowdung.

-प्रकाण्डम् an ex- cellent cow or bull.

-प्रचारः pasture-ground, pasturage for cattle; ग्राम्येच्छया गोप्रचारो भूमी राजवशेन वा Y.2.166.

-प्रत (ता) रः 1 a ford for cattle.

-2 a place of pilgrimage on the Śarayū; यद्गोप्रतरकल्पो$भूत्संमर्दस्तत्र मज्जताम् । अतस्तदाख्यया तीर्थं पावनं भुवि पप्रथे ॥ R.15.11.

-प्रदानम् same as गोदान.

-प्रवेशः the time when cows return home, sunset or evening-twilight; गोप्रवेशसमये Bṛi. S.24.35.

-फणा 1 a bandage hollowed out so as to fit the chin or nose &c.

-2 a sling.

-बालः the hair of cows.

-भुज् m. a king; गोभुजां वल्लभा लक्ष्मीः Rāj. T.5.6.

-भृत् m.

1 a mountain.

-2 a king.

-मक्षिका a gadfly.

-मघ a. granting cattle or cows कदा गोमघा हवनानि गच्छाः Rv.6.35.3.

-मंडलम् 1 the globe.

-2 a multitude of cows.

-मण़्डीरः a kind of an aquatic bird; L. D. B.

-मतम् = गव्यूति q. v.

-मतल्लिका a tract- able cow, an excellent cow; अरिर्मधोरैक्षत गोमतल्लिकाम् Śi.12.41.

-मथः a cowherd.

-मध्यमध्य a. slender in the waist.

-महिषदा N. of one of the Mātṛis attending on कार्तिकेय.

-मांसम् beef.

-मायु 1 a kind of frog.

-2 a jackal; अनुहंकुरुते घनध्वनिं न हि गोमायुरुतानि केसरी Śi.16. 25.

-3 bile of a cow.

-4 N. of a Gandharva.

-मीनः a kind of fish.

-मुखः, -मुखम् [गोर्मुखमिव मुखमस्य] a kind of musical instrument; Bg.1.13; गोमुखानां च शृङ्गाणाम- नीकद्वयवर्तिनाम् Śiva. B.24.55.

(-खः) 1 a crocodile, shark.

-2 a hole of a particular shape in a wall made by thieves.

(-खम्) 1 a house built unevenly.

-2 spreading unguents, smearing; 'गोमुखं कुटिलाकारे वाद्यभाण्डे विलेपने' इति विश्वः; यस्यामलिन्देषु न चक्रुरेव मुग्धाङ्गना गोमयगो- मुखानि Śi.3.48. (

-खम्, -खी) a cloth-bag of the shape of a gnomon containing a rosary, the beads of which are counted by the hand thrust inside.

-2 a house built unevenly.

-3 a particular method of sitting (a योगासन) (

-खी) the chasm in the Himālaya mountains through which the Ganges flows.

-मूढ a. stupid as a bull.

-मूत्रम् cow's urine.

-मूत्रकः a variety of lapis lazuli (बैदूर्य); Kau. A.2.11.

-कम् a particular attitude (मण्डल) in गदायुद्ध; दक्षिणं मण्डलं सव्यं गोमूत्रकमथापि च । व्यचर- त्पाण्डवो राजन्नरिं संमोहयन्निव ॥ Mb.9.58.23. -a. zigzagging, going unevenly.

-मूत्रिका 1 an artificial verse, the second of which repeats nearly all the syllables of the first. (Malli. thus defines it:-- वर्णानामेकरूपत्वं यद्येकान्तरमर्धयोः गोमूत्रिकेति तत्प्राहुर्दुष्करं तद्विदो विदुः ॥ see Śi.19.46.)

-2 a form of calculation.

-मृगः a kind of ox (गवय).

-मेदः a gem brought from the Himālaya and Indus, des- cribed as of four different colours:-- white, pale-yellow, red, and dark-blue.

-मेदकः 1 see गोमेद.

-2 a kind of poison (काकोल).

-3 smearing the body with unguents.

-मेधः, -यज्ञः a cow-sacrifice; Rām.7.25.8.

-यानम्, -रथः a carriage drawn by oxen; Rām.2.82.26; Ms. 11.174.

-युक्त a. drawn by oxen.

-युतम् 1 a cattle station.

-2 a measure of two Krośas (गव्यूत); गोयुते गोयुते चैव न्यवसत्पुरुषर्षभः Mb.14.65.22.

-रक्षः 1 a cow- herd.

-2 keeping or tending cattle.

-3 the orange.

-4 an epithet of Śiva. ˚जम्बू f. wheat.

-रक्षणम् tending cattle (with religious faith).

-रङ्कुः 1 a water-fowl

-2 a prisoner.

-3 a naked man, a mendicant wandering about without clothes.

-4 a chanter.

-रवम् saffron.

-रसः cow's milk.

-2 curds.

-3 buttermilk.

-4 the flavour of a sentence; को रसो गोरसं विना Udb. ˚जम् buttermilk.

-राजः an excellent bull.

-राटिका, -राटी the Sārikā bird.

-रुतम् a measure of dis- tance equal to two Krośas.

-रूपम् the form of a cow. (

-पः) N. of Śiva.

-रोचम् yellow orpiment.

-रोचना a bright yellow pigment prepared from the urine or bile of a cow, or found in the head of a cow.

-लवणम् a measure of salt given to a cow.

-लाङ्गु- (गू) लः a kind of monkey with a dark body, red cheeks and a tail like that of a cow; गोलाङ्गूलः कपोलं छुरयति रजसा कौसुमेन प्रियायाः Māl.9.3.

-लोकः a part of heaven, cow-world.

-लोभिका, -लोभी 1 a prostitute.

-2 white Dūrvā grass.

-3 Zedoary.

-4 N. of a shrub.

-वत्सः a calf. ˚आदिन m. a wolf.

-वधः the killing of a cow; Ms.11.59.

-वर्धनः a celebrated hill in वृन्दावन the country about Mathurā. ('This hill was lifted up and supported by Kṛiṣṇa upon one finger for seven days to shelter the cowherds from a storm of rain sent by Indra to test Kṛiṣṇa's divinity.') ˚धरः, ˚धरिन् m. an epithet of Kṛiṣṇa.

-वरम् pounded cowdung.

-वशा a barren cow.

-वाटम्, -वासः a cow-pen.

-वासन a. covered with an ox-hide.

-विकर्तः, -विकर्तृ m.

1 the killer of a cow; Mb.4.2.9.

-2 a hus- bandman.

-विततः a horse-sacrifice having many cows.

-विन्दः 1 a cowkeeper, a chief herdsman.

-2 N. of Kṛiṣṇa.

-3 Bṛihaspati. ˚द्वादशी the twelfth day in the light half of the month of फाल्गुन

-विष् f.,

-विष्ठा cowdung.

-विषाणिकः a kind of musical instrument; Mb.6.44.4.

-विसर्गः day-break (when cows are let loose to graze in forests); Rām.7.111.9.

-वीथिः f. N. of that portion of the moon's path which contains the asterisms भाद्रपदा, रेवती and अश्विनी, or according to some, हस्त, चित्रा and स्वाती Bṛi. S.9.2.

-वीर्यम् the price received for milk.

-वृन्दम् a drove of cattle.

-वृन्दारकः an excellent bull or cow.

-वृषः, -वृषभः an excellent bull; न तां शेकुर्नृपा वोढुमजित्वा सप्त गोवृषान् Bhāg 1.58.33. ˚ध्वजः an epithet of Śiva.

-वैद्यः a quack docter.

-व्रजः 1 a cow-pen.

-2 a herd of cows.

-3 a place where cattle graze.

-व्रत, -व्रतिन् a. one who imitates a cow in fru- gality;...अत्र गोव्रतिनो विप्राः... ॥ यत्रपत्रशयो नित्यं येन केन- चिदाशितः । येन केनचिदाच्छन्नः स गोव्रत इहोच्यते ॥ Mb.5.99. 13-14.

-शकृत् n. cowdung; Ms.2.182.

-शतम् a present of a hundred cows to a Brāhmaṇa.

-शालम्, -ला a cow-stall.

-शीर्षः, -र्षम् a kind of sandal; Kau. A.2.11.

-2 a kind of weapon (arrow ?); Mb.7.178. 23.

-षड्गवम् three pairs of kine.

-षन्, -षा a. Ved. acquiring or bestowing cows.

-षा (सा) तिः 1 acquiring cattle; or fighting for cattle. गोषाता यस्य ते गिरः Rv.8.84.7.

-2 giving cattle.

-ष्टोमः a kind of sacri- fice fasting for one day.

-संख्यः a cowherd.

-सदृक्षः a species of ox (गवय).

-सर्गः the time at which cows are usually let loose, day-break; see गोविसर्ग.

-सवः a kind of cow-sacrifice (not performed in the Kali age); Mb.3.3.17.

-सहस्रम् a kind of present (महादान). (

-स्त्री) N. of two holidays on the fifteenth day of the dark half of कार्तिक and ज्येष्ठ.

-सावित्री N. of a hymn (cf. गायत्री).

-सूत्रिका a rope fastened at both ends having separate halters for each ox or cow.

-स्तनः 1 the udder of a cow.

-2 a cluster of blossoms, nosegay &c.

-3 a pearl-necklace of four strings.

-4 a kind of fort.

-स्तना, -नी a bunch of grapes.

-स्थानम्, -क्रम् a cow-pen.

-स्वामिन् m.

1 an owner of cows.

-2 a religious mendicant.

-3 an honorary title affixed to proper names; (e. g. वोपदेवगोस्वामिन्).

-हत्या cow-slaughter.

-हल्लम् (sometimes written हन्नम्) cow-dung.

-हरः, -हरणम् stealing of cows; गोष्ठमुत्किरति गोहरं वदेत् Bṛi. S.89.9. (v. l.)

-हित a. cherishing or protecting kine. (

-तः) N. of Viṣṇu.

चर्वणम् णा [चर्व् भावे ल्युट्]

1 Chewing, eating.

-2 Sipping, tasting.

-3 Food which must be chewed, solid food.

-4 (Fig.) Tasting, relishing, enjoying; प्रमाणं चर्वणैवात्र स्वाभिन्ने विदुषां मतम् S. D.57; (com. = चर्वणा आस्वादनं तच्च स्वादः काव्यार्थसंभेदादात्मानन्दसमुद्भव इत्युक्तप्रकारम्); so also; निष्पत्त्या चर्वणस्यास्य निष्पत्तिरुपचारतः 58.

चार्वाकः [चारुः लोकसंमतो वाकोवाक्यं यस्य, पृषो˚ Tv.]

1 N. of a sophistical philosopher (said to have been a pupil of Brihaspati), who propounded the grossest form of atheism or materialism (for a summary of the doctrines of Chārvāka; see Sarva. S.1.).

-2 A follower of the philosophy of Chārvākā चार्वाकाणामिवैषां हि भयं न परलोकतः Rāj. T.4.345.

-3 N. of a Rākṣasa described in the Mahābhārata, as a friend of Duryo- dhana and an enemy of the Pāndavas. [When Yudhiṣṭhira entered Hastināpura in triumph, he assumed the form of a Brāhmaṇa and reviled him and the assembled Brāhmaṇas, but he was soon detected, and the real Brāhmaṇas, filled with fury, are said to have killed him on the spot. He also tried to deceive Yudhiṣṭhira at the end of the great war by telling him that Bhīma was slain by Duryodhana; see Ve.6].

-Comp. -मतम्.

दारः 1 A rent, gap, cleft, hole.

-2 A ploughed field.

-राः [दारयन्ति (भ्रातॄन्) इति दाराः; cf P.III.3.2. Vārt.] -m. (pl.) A wife; एते वयममी दाराः कन्येयं कुलजीवितम् Ku.6.63; दशरथदारानधिष्ठाय वसिष्ठः प्राप्तः U.4. Pt.1.1; Ms.1.112;2.217; Ś.4.17; 5.29.

-Comp. -अधिगम- नम् marriage; Ms.1.112.

-अधीन a. dependent on a wife; दाराधीनस्तथा स्वर्गः पितॄणामात्मनश्च ह Ms.9.24.

-उप- संग्रहः, -संग्रहः, -ग्रहः, -परिग्रहः, -ग्रहणम् marriage; नवे दारपरिग्रहे U.1.19; ततस्तद्वचसा चक्रे स मतिं दारसंग्रहे Bm.1.95;1.462; यदुच्यते द्विजातीनां शूद्राद्दारोपसंग्रहः । नैतन्मम मतम् Y.1.56.

-कर्मन् n.,

-क्रिया marriage; असपिण्डा च या मातुरसगोत्रा च या पितुः । सा प्रशस्ता द्विजातीनां दारकर्मणि मैथुने ॥ Ms.3.5; सवर्णाग्रे द्विजातीनां प्रशस्ता दारकर्मणि 12; अथ राजा दशरथस्तेषां दारक्रियां प्रति (चिन्तयामास) Rām.1.18.37; (विचिन्त्य) दारक्रियायोग्यदशं च पुत्रम् R.5.4.

-बलिभुज् m. a crane, crow.

नास्तिक a. (

-कः) [नास्ति परलोकस्तत्साधनमदृष्टं तत्साक्षी- श्वरो वा इति मतिरस्य ठन्] An atheist, unbeliever, one who denies the authority of the Vedas and a future life or the existence of a Supreme Ruler or Creator of the Universe; अतिमात्रोज्झितभीरनास्तिकः Śi.16.7; Ms.2.11; 8.22. नासाचूर्णे नास्ति कस्याभिलाषः नासाचूर्णे नास्तिकस्याभिलाषः Subhāṣ.

-Comp. -मतम् an atheistical opinion.

-वृत्ति a. leading the life of an atheist.

पशुः [सर्वमविशेषेण पश्यति, दृश्-कु पशादेशः]

1 Cattle (both singly and collectively); प्रजापतिर्हि वैश्याय सृष्ट्वा परिददे पशून् Ms.9.327,331.

-2 An animal in general; a being; सर्वथा यत् पशून् पाति तैश्च यद् रमते पुनः तेषामधिपतिर्यच्च तस्मात् पशुपतिः स्मृतः ॥ Mb.7.22.123.

-3 A sacrificial animal, such as a goat; an oblation, a victim.

-4 A brute, beast; often added to words meaning 'man' to show contempt; a fool; भूतानि चात्मन्यपृथग्दिदृक्षतां प्रायेण रोषो$भिभवेद् यथा पशुम् Bhāg.4.6.46; पुरुषपशोश्च पशोश्च को विशेषः H.1; cf. नृपशु, नरपशु &c.

-5 N. of a subordinate deity and one of Śiva's followers.

-6 An uninitiated person.

-7 The soul, the Supreme Spirit.

-8 A sacrifice in which an animal is killed.

-9 Fire.

-Comp. -अवदानम् a sacri- fice of animals.

-एकत्वन्यायः the rule that the number is intended to be expressed and enjoined when the sense conveyed by the verb forms the principle matter of a sentence. Thus पशुमालभते means एकत्वपुंस्त्वविशिष्टं पशु- मालभते. This न्याय is established by जैमिनि in MS.4.1. 11-16 and 17 an explained by शबर in his भाष्य thereon discussing the text पशुमालभते. (This न्याय is to be con- trasted with ग्रहैकत्वन्याय where the लिङ्ग and वचन are अविवक्षित q. v.).

-कर्मन, क्रिया 1 the act of animal- sacrifice.

-2 copulation.

-Comp. -गायत्री a Mantra whispered into the ear of an animal which is about to be sacrificed; it is a parody of the celebrated Gāyatrī q. v.; पशुपाशाय विद्महे शिरश्छेदाय (विश्वकर्मणे) धीमहि । तन्नो जीवः प्रचोदयात्.

-घातः slaughter of animals for sacrifice.

-घ्न a. slaughtering cattle; वृथापशुध्नः प्राप्नोति प्रेत्य जन्मनि जन्मनि Ms.5.38.

-चर्या copulation.

-देवता the deity to whom an animal is offered.

-धर्मः 1 the nature or characte- ristics of cattle.

-2 treatment of cattle.

-3 promiscuous cohabitation; अयं (नियोगः) द्विजैर्हि विद्वद्भिः पशुधर्मो विगर्हितः Ms.9.66.

-4 the marrying of widows.

-नाथः an epi- thet of Śiva.

-पः a herdsman.

-पतिः 1 an epithet of Śiva; Me.38,58; पशुपतिरपि तान्यहानि कृच्छ्रादगमयदद्रिसुतासमा- गमोत्कः Ku.6.95. कस्त्वं ? शूली,.........पशुपतिर्नैव दृश्ये विषाणे Subhāṣ.

-2 a herdsman, owner of cattle.

-3 N. of a philosopher who taught the philosophical doctrine called पाशुपत; see Sarva. S. ad loc.

-पालः, -पालकः a herds- man.

पालनम्, -रक्षणम् the tending or rearing of cattle

-पाशः 1 the cord with which the sacrificial animal is bound.

-2 an animal sacrifice.

-3 the bonds which enchain the individual soul, the world of sense.

-पाश- कम् kind of coitus or mode of sexual enjoyment; स्त्रियमानतपूर्वाङ्गीं स्वपादान्तःपदद्वयम् । ऊर्ध्वांशेन रमेत् कामी बन्धो$यं पशुपाशकः ॥ Ratimañjarī.

-प्रेरणम् the driving of cattle.

-बन्धः an animal-sacrifice.

-बन्धकः a rope for tethering cattle.

-मतम् an erroneous or false doctrine.

-मारम् ind. according to the manner of slaughtering animals; निष्पिष्यैनं बलाद्भूमौ पशुमारममारयत् Mb.1.154.3; Bhāg. 4.13.41; इष्टिपशुमारं मारितः Ś.6.

-यज्ञः, -यागः, -द्रव्यम् an animal-sacrifice.

-रज्जुः f. a cord for tethering cattle.

-राजः a lion.

-लोहितपः a fly.

-ष a. Ved. giving cattle.

-समाम्नायः a collection of names for animals.

-संभवः a. produced by animals (as flesh, honey, butter, etc.); Ms.8.328.

-हव्यम् an animal sacrifice; Ms.4.28.

प्राचीन a. [प्राच् भवार्थे ख]

1 Turned towards the front or east, eastern, easterly.

-2 Previous, former, pre- viously mentioned.

-3 Old, ancient.

-नः, -नम् 1 A fence, wall.

-2 The eastern country; प्राचीनवाहिनीं चैव नदीं भृशम- कर्दमाम् Rām.4.27.16.

-नम् ind.

1 In front.

-2 East- ward (abl.)

-3 Before.

-Comp. -अग्र a. = प्रागग्र q. v.

-आवीतम् the sacred thread (

यज्ञोपवीत) worn over the right shoulder and passed under the left arm, as at a Śrāddha.

-आवीतिन्, -उपवीत a. wearing the sacred thread over the right shoulder and under the left arm; सव्ये प्राचीनआवीती निवीती कण्ठसज्जने Ms.2.63.

-कल्पः a former kalpa q. v.

-गाथा an ancient story or tradition.

-तिलकः the moon.

-पनसः the Bilva tree.

-बर्हिस् m. an epithet of Indra.

-मतम् an ancient opinion, a belief sanctioned by antiquity.

-मूल a. having roots turned eastward.

बौद्ध a. (

-द्धी f.) [बुद्ध-द्धि अण्]

1 Relating to Buddhi or understanding; mental.

-2 Relating to Buddha.

-द्धः A follower of the religion taught by Buddha.

-Comp. -दर्शनम्, -मतम्, -शास्त्रम् Buddhist doctrine.

भूति f. [भू-क्तिन्]

1 Being, existence.

-2 Birth, pro- duction.

-3 Well-being, welfare, happiness, prosperity; प्रजानामेव भूत्यर्थं स ताभ्यो बलिमग्रहीत् R.1.18; नरपतिकुलभूत्यै 2.75; स वो$स्तु भूत्यै भगवान् मुकुन्दः Vikr.1.2.

-4 Success, good fortune.

-5 Wealth, riches, fortune; विपत्प्रतीकारपरेण मङ्गलं निषेव्यते भूतिसमुत्सुकेन वा Ku.5.76.

-6 Grandeur, dignity, majesty.

-7 Ashes; भृतभूतिरहीनभोगभाक् Śi.16.71 (where भूति means 'riches' also); स्फुटोपमं भूतिसितेन शंभुना 1.4.

-3 Decoration of elephants with coloured stripes; भक्तिच्छेदैरिव विरचितां भूतिमङ्गे गजस्य Me.19.

-9 The superhuman power attainable by the practice of penance or magical rites; सूक्ष्मात् सूक्ष्मतमो$णीयान् शीघ्रत्वं लघिमागुणः । महिमाशेषपूज्यत्वात् प्राप्तिर्नाप्राप्यमस्य यत् ॥ प्राकाम्यस्य व्यापित्वादीशित्वं चेश्वरो यतः । वशित्वाद्वशिमा नाम योगिनः सप्तमो गुणः ॥ यत्रेच्छा स्थानमप्युक्तं यत्र कामावसायिता ॥ Mārk. P.4.31-33.

-1 Fried meat.

-11 The rutting of elephants.

-तिः m.

1 An epithet of Śiva.

-2 Of Viṣṇu.

-3 Of a class of Manes.

-Comp. -अर्थम् ind. for the sake of prosperity.

-कर्मन् n. any auspicious or festive rite.

-काम a. desirous of prosperity.

(-मः) 1 a minister of state.

-2 an epithet of Bṛihaspati.

-कालः a happy or auspi- cious hour.

-कीलः 1 a hole, pit.

-2 a meat.

-3 a cellar, an underground room.

-कृत् m.

1 an epithet of Śiva.

-2 a class of Manes.

-कृत्यम् see भूतिकर्मन्; श्रोत्रियः श्रोत्रियं साधुं भूतिकृत्येष्वभोजयन् Ms.8.393.

-गर्भः an epithet of Bhavabhūti.

-दः an epithet of Śiva.

-विधानम् the lunar mansion called धनिष्ठा.

-भूषणः an epithet of Śiva.

-वाहनः an epithet of Śiva.

-सृज् a. creating welfare.