शून्यहर

m. receiver of inheritance, heir (cf. brahma-)

mfn. spoiling a kingdom, the spoiler of an empire R.

m. « remover of thorns», a weeder W. ;

n. « remover of emptiness», gold L.

आगमः 1 Coming, arrival, approach, appearance; लतायां पूर्वलूनायां प्रसूनस्यागमः कुतः U.5.2; Śi.1.3; अव्यक्ताद् व्यक्तयः सर्वाः प्रभवन्त्यहरागमे । रात्र्यागमे प्रलीयन्ते Bg.8. 18; R.14.8, Pt.3.48; Ms.8.41; so व्यसन˚, अन्धकार˚ &c.

-2 Acquisition; एषो$ स्या मुद्राया आगमः Mu.1; Ś.6. this is how I came by this ring; Dk.139; वेदानामागमः K.18; विद्यागमनिमित्तम् V.5.

-3 Birth, origin, source; आगमापायिनो$नित्यास्तांस्तितिक्षस्व भारत Bg.2.14 coming and going, of short birth or duration, transient; आगमः काव्यामृतरसानाम् K.5.

-4 Addition, accumulation, acqu- isition (of wealth); अर्थ˚, धन˚ &c.

-5 Flow, course, current (of water); Ms.8.252,9.281; रक्त˚, फेण˚.

-6 A voucher or written testimony; see अनागम. संभोगो दृश्यते यत्र न दृश्येतागमः क्वचित् Ms.8.2.

-7 Knowledge; शिष्यप्रदेयागमाः Bh.2.15; प्रज्ञया सदृशागमः । आगमः सदृशारम्भः R.1.15; यस्यागमः केवलजीविकायै M.1.17; Y.2.212,92.

-8 Supply of money, income, revenue.

-9 Lawful acqusition of anything; आगमेपि बलं नैव भुक्तिः स्तोकापि यत्र नो Y.2.27,28.

-1 Increase of property.

-11 A traditional doctrine or precept, a sacred writing or scripture, Śāstra; अनुमानेन न चागमः क्षतः Ki.2.28,5.18; परिशुद्ध आगमः 2.33; K.55,337.

-12 The study of Śāstras, sacred knowledge or learning.

-13 Science, a system of philosophy; साङ्ख्यागमेनेव प्रधानपुरुषोपेतेन K.51; बहुधाप्यागमैर्भिन्नाः पन्थानः सिद्धिहेतवः R.1.26

-14 the Vedas, the sacred scripture; आत्मन्युपरते सम्यङ् मुनिर्व्युपरतागम Bhāg.1.2.4. न्यायनिर्णीतसारत्वा- न्निरपेक्षमिवारामे Ki.11.39.; आगमः खल्पपि Mbh. on P.I.1.1.

-15 The last of the four kinds of proof, recognized by the Naiyāyikas (also called शब्द or आप्त- वाक्य, the Vedas being so regarded).

-16 An affix or suffix.

-17 The addition or insertion of a letter; भवेद्- वर्णागमाद्धंसः Sk.

-18 An augment; इडागमः.

-19 Theory (opp. प्रयोग); चतुःषष्टिकलागमप्रयोगचतुरः Dk.12.

-2 (

-मः, -मम्) A work inculcating the mystical worship of शिव and शक्ति, a Tantra; आगतं पञ्चवक्त्रात्तु गतं च गिरिजानने । मतं च वासुदेवस्य तस्मादागममुच्यते ॥ Śabdak.

-12 The mouth of a river.

-22 What comes later or after- wards. आगमवदन्त्यलोपः स्यात् MS.1.5.1. (आगमवत् as explained by शबर is यथा समाजेषु समासेषु चं ये आगन्तवो भवन्ति ते पूर्वोपविष्टाननुपमृद्यैव निविशन्ते एवमिहापि द्रष्टव्यम् ।

-23 A way of worship; लब्धानुग्रह आचार्यात्तेन सन्दर्शिता- गमः । महापुरुषमभ्यर्चेन्मूर्त्याभिमतमात्मनः ॥ Bhāg.11.3.48.

-24 A road or way journey; आगमास्ते शिवाः सन्तु Rām.2.25.21.

-Comp. -अपायिन् Having creation and destruction; आगमापायिनो नित्यास्तांस्तितिक्षस्व भारत Bg. 2.24.

-आवर्ता N. of the plant Targia Involucrata Lin. (वृश्चिकाली; Mar. लघुमेडशिंगी.).

-निरक्षेप a. independent of a voucher.

-नीत a. studied, read, examined.

-रहित a.

1 without a voucher.

-2 devoid of Śāstras.

-वृद्ध a. advanced in knowledge, a very learned man; प्रतीप इत्यागमवृद्धसेवी R.6.41.

-वेदिन् a.

1 knowing the Vedas.

-2 learned in Śāstras; (m.) an epithet of Śaṅkarāchārya's preceptor Gauḍapāda.

-शास्त्रम् N. of a supplement to the माण्डूक्योपनिषद्.

-श्रुतिः f. Tradition.

-साक्षेप a. supposed by a voucher.

ग्लै 1 P. (ग्लायति, ग्लान)

1 To feel aversion or dislike, be unwilling or disinclined to do anything (with inf.).

-2 To be fatigued or wearied, feel tired or exhausted.

-3 To despond, sink in spirit, be dejected; ना$वकल्प्यमिदं ग्लायेद् यत् कृच्छ्रेषु भवानपि Bk.19.17,6.12.

-4 To wane, fade, faint away. -Caus. (ग्ल-ग्लपयति, but प्रग्लापयति)

1 To cause to fade away, wither up; ग्लपयति यथा शशाङ्कं न तथा हि कुमुद्वतीं दिवसः Ś.3.16; Ku.3.49.

-2 To tire out, exhaust.

-3 To injure, trouble, hurt.

-4 To emaciate, waste; व्रतैः स्वमङ्गं ग्लपयन्त्यहर्निशम् Ku. 5.29; U.3.5.

निस् ind.

1 As a prefix to verbs it implies separa- tion (away from, outside of), certainty, completeness or fulness, enjoyment, crossing over, transgressing &c.; (for examples see under (निर्).

-2 As a prefix to nouns, not directly derived from verbs, it forms nouns or adjectives, and has the sense of (a) 'out of', 'away from'; as in निर्वन, निष्कौशाम्बि; or (b) more usu- ally, 'not', 'without', 'devoid of' (having a privative force); निःशेष 'without a remainder'; निष्फल, निर्जल, &c. N. B. In compound the स् of निस् is changed to र् before vowels and soft consonants (see निर्), to a visarga before sibilants, to श् before च् and छ्, and to ष् before क् and प्; cf. दुस्.

-Comp. -कण्टक (निष्कण्टक) a.

1 thornless.

-2 free from thorns or enemies, free from danger or nuisance. (

-कः) N. of Śiva.

-कन्द (निष्कन्द) a. without edible roots.

-कपट (निष्कपट) a. guileless, sincere.

-कम्प (निष्कम्प) a. motionless, steady, im- movable; निष्कम्पचामरशिखाः Ś.1.8; Ku.3.48.

-करुण (निष्करुण) a. merciless, pitiless, cruel.

-करूष (निष्क रूष) a. free from dirt.

-कर्मन् (निष्कर्मन्) a. inactive.

-कल (निष्कल) a.

1 without parts, undivided, whole.

-2 waned, decayed, diminished.

-3 impotent, barren.

-4 maimed.

-5 inarticulate (a musical term); N.21.16.

-6 Without attributes, or qualities; निष्कलं निष्क्रियं शान्तं निरवद्यं निरञ्जनम् Śvet. Up; Bhāg.1.9.44; तद् ब्रह्म निष्कलमहं (स्मरामि).

-(लः) 1 a receptacle.

-2 the pudendum muliebre.

-3 N. of Brahmā. (

-ला, -ली) an elderly woman, one who is past child-bearing, or one in whom menstruation has ceased.

-कलङ्क, (निष्कलङ्क) -कल्मष a. stainless, spotless.

-कषाय (निष्कषाय) a. free from dirt or impure passions.

-कान्त (निष्कान्त) a. not lovely, ugly.

-काम (निष्काम) a.

1 free from wish or desire, desireless, disinterested, unselfish.

-2 free from all worldly desires; विशिष्टफलदाः पुंसां निष्कामाणां विमुक्तिदाः Viṣṇu. P. (

-मम् ind.)

1 without wish or desire.

-2 unwillingly.

-कारण (निष्कारण) a.

1 causeless, unneces- sary.

-2 disinterested, free from any motive; निष्कारणो बन्धुः.

-3 groundless, not proceeding from any cause. (

-णम् ind.) without any cause or reason, causelessly, needlessly.

-कालकः (निष्कालकः) a penitent shaven and smeared with clarified butter.

-कालिक (निष्कालिक) a.

1 one whose term of life is over or elapsed, whose days are numbered.

-2 one who has no conqueror, invincible (अजय्य).

-किञ्चन (निष्किञ्चन) a. penniless, poor, indigent; प्रज्ञानं शौचमेवात्र शरीरस्य विशेषतः । तथा निष्कि- ञ्चनत्वं च मनसश्च प्रसन्नता ॥ Mb.

-किल्विष (निष्किल्विष) a. sinless, faultless.

-कुल (निष्कुल) a. having no kindred, left alone in the world. (निष्कुलं कृ 'to cut off completely, exterminate'; निष्कुला कृ

1 to exterminate one's family

-2 to shell, strip off the husk; निष्कुलाकरोति दाडिमम् Sk.; N.22.15.)

-कुलीन (निष्कुलीन) a. of low family.

-कूज (निष्कूज) a. still, silent; U.2.16.

-कूट (निष्कूट) a. pitiless, merciless, cruel.

-कैवल्य (निष्कैवल्य) a.

1 mere, pure, absolute.

-2 deprived of final beatitude (मोक्षहीन).

-कोश (निष्कोश) a. unsheathed.

-कौशाम्बि (निष्कौशाम्बि) a. who has gone out of Kauśāmbī.

-क्रिय (निष्क्रिय) a.

1 inactive.

-2 not performing ceremonial rites; Ms.1.58.

-3 knowing higher know- ledge as a sage, Saṁnyāsin; न्यासे कुटीचकः पूर्वं बह्वोदो हंस- निष्क्रियौ Bhāg.3.12.43.

-यम् the Supreme Spirit (ब्रह्म).

-क्षत्र (निःक्षत्र), -क्षत्रिय (निःक्षत्रिय) a. destitute of the military tribe.

-क्षेपः (निःक्षेपः) = निक्षेप q. v.

-चक्रम् (निश्चक्रम्) ind. completely; निश्चक्रं हतराक्षसः पुनरगाद्ब्रह्मत्व- माद्यं स्थिराम् A. Rām.1.1.1.

-चक्रिक (निश्चक्रिक) a. without tricks, honest.

-चक्षुस् (निश्चक्षुस्) a. blind, eyeless.

-चत्वारिंशः (निश्चत्वारिंश) a. past forty.

-चिन्त (निश्चिन्त) a.

1 free from anxiety, unconcerned, secure.

-2 thoughtless, unthinking.

-चेतन (निश्चेतन) a. unconscious.

-चेतस् (निश्चेतस्) a. not in one's right senses, mad.

-चेष्ट (निश्चेष्ट) a. motionless, powerless.

-चेष्टाकरण (निश्चेष्टाकरण) a. depriving (one) of motion, causing motionlessness (said of one the arrows of Cuhid).

-छन्दस् (निश्छन्दस्) a. not studying the Vedas (छन्दस्) Ms.3,7.

-छिद्र (निश्छिद्र) a.

1 without holes.

-2 without defects or weak points.

-3 uninterrupted, unhurt.

-तन्तु a.

1 having no offspring, childless.

-2 a Brahmachārin; मुण्डा निस्तन्तवश्चापि वस- त्यर्थार्थिनः पृथक् Mb.12.167.16.

-तन्द्र, -तन्द्रि a. not lazy, fresh, healthy.

-तमस्क -तिमिर a.

1 free from darkness, bright; तस्य द्वितीयहरिविक्रमनिस्तमस्कं वायोरिमं परि- वहस्य वदन्ति मार्गम् Ś.7.6.

-2 freed from sin or moral im- purities.

-तर्क्य a. unimaginable, inconceivable.

-तल a.

1 round, globular; मुक्ताकलापस्य च निस्तलस्य Ku.1.42. Kau. A.2.9.

-2 moving, trembling, shaking.

-3 bottom- less.

-4 down, below. (

-ला) a pill, round ball.

-तुल a. matchless, incomparable.

-तुष a.

1 freed from chaff.

-2 purified, cleansed.

-3 simplified. ˚क्षीरः wheat. ˚रत्नम् a crystal.

-4 faultless, pure; शशंस गुणैररीणैरुदयास्तनिस्तुषम् N.15.8.

-तुषत्वम् faultlessness; कवेः पुष्यति निस्तुषत्वम् Maṅkhaka.2.7.

-तुषित a.

1 husked.

-2 made thin.

-3 abandoned.

-तेजस् a. destitute of fire, heat or energy, powerless, impotent; न भेतव्यं भृशं चैते मात्रा निस्ते- जसः कृताः Mārk. P.

-2 spiritless, dull.

-3 obscure.

-त्रप a. impudent, shameless.

-त्रिंश a.

1 more than thirty; निस्त्रिंशानि वर्षाणि चैत्रस्य P.V.4.73; Sk.

-2 pitiless, merciless, cruel; हे निस्त्रिंश विमुक्तकण्ठकरुणं तावत् सखी रोदितु Amaru.6. (

-शः) a sword; निजध्नुः शरनिस्त्रिंशकुन्ततोमरशक्तिभिः Śiva B.3.19; शूरौर्निस्त्रिंशपाणिभिः Parnāl 1.5. ˚भृत् m. a sword-bearer.

-त्रैगुण्य a. destitute of the three qualities (सत्त्व, रजस् and तमस्); निस्त्रैगुण्यो भवार्जुन Bg.2.45.

-पक्व (निष्पक्व) well cooked, boiled.

-पङ्क (निष्पङ्क) a. free from mud, clear, pure.

-पताक (निष्पताक) a. having no flag or banner.

-पतिसुता (निष्पतिसुता) a woman having no husband and no sons.

-पत्र (निष्पत्र) a.

1 leafless.

-2 unfeathered, featherless. [निष्पत्राकृ 'to pierce with an arrow so that the feathers come through on the other side'; to cause excessive bodily pain (fig.); निष्पत्राकरोति मृगं व्याधः (सपुङ्खस्य शरस्य अपर- पार्श्वे निर्गमनान्निष्पत्रं करोति Sk.); एकश्च मृगः सपत्राकृतो$न्यश्च निष्पत्राकृतो$पतत् Dk.165; so यान्ती गुरुजनैः साकं स्मयमानानना- म्बुजा । तिर्यग्ग्रीवं यदद्राक्षीत्तन्निष्पत्राकरोज्जगत् Bv.2.132.]

-पथ्य (निष्पथ्य) a. unwell, ill

-पद (निष्पद) a. having no foot. (

-दम्) a vehicle moving without feet (as a ship).

-पराक्रम (निष्पराक्रम) a. weak, powerless.

-परामर्श (निष्परामर्श) a. without advice, helpless; M.4.2/3

-परिकर (निष्परिकर) a. without preparations.

-परिग्रह (निष्परिग्रह) a. having no property or possessions; Mu.2. (

-हः) an ascetic without family, dependents, or other belongings.

-परिच्छद (निष्परिच्छद) a. having no retinue or train.

-परिदाह (निष्परिदाह) a. incom- bustible.

-परिहार्य (निष्परिहार्य) a. To be applied by all means.

-परीक्ष (निष्परीक्ष) a. not examining or testing accurately.

-परीहार (निष्परीहार) a.

1 not avoiding.

-2 not observing caution.

-परुष (निष्परुष) a. (in music) soft.

-पर्यन्त (निष्पर्यन्त), -पार (निष्पार) a. boundless, unbounded.

-पर्याय (निष्पर्याय) a. out of order.

-पाप (निष्पाप) sinless, guiltless, pure.

-पुत्र (निष्पुत्र) a. sonless, childless.

-पुराण (निष्पुराण) a. not existing before, unheard of, new.

-पुरुष (निष्पुरुष) 1 unpeopled, tenantless, desolate.

-2 without male issue; Ms.3.7.

-2 not male, femi- nine, neuter.

-षः 1 a eunuch.

-2 a coward.

-पुलाक (निष्पुलाक) a. freed from chaff.

-पौरुष (निष्पौरुष) a. unmanly.

-प्रकम्प (निष्प्रकम्प) a. steady, immov- able, motionless.

-प्रकारक (निष्प्रकारक) 1 a. without ditinction of species, without specification, absolute.

-2 without the relation of the qualifier and the qualified, see निर्विकल्प (7); निष्प्रकारकं ज्ञानं निर्विकल्पकम् T. S.

-प्रकाश (निष्प्रकाश) a. not transparent, not clear, dark.

-प्रचार (निष्प्रचार) a.

1 not moving away, remaining in one place.

-2 concentrated, intently fixed; निष्प्रचारेण मनसा परं तदधिगच्छति Mb.12.215.17.

-प्रज्ञ (निष्प्रज्ञ) a. ignorant, stupid.

-प्रणय (निष्प्रणय) a. cold.

-प्रताप (निष्प्रताप) a. destitute of glory, mean, base; शङ्क- नीया हि सर्वत्र निष्प्रतापा दरिद्रता Pt.2.94.

-प्रति(ती)कार (निष्प्रति(ती)कार), -प्रतिक्रिय (निष्प्रतिक्रिय) a.

1 incurable, irremediable; सर्वथा निष्प्रतीकारेयमापदुपस्थिता K. 151.

-2 unobstructed, uninterrupted. (

-रम्) ind. un- interruptedly.

-प्रतिग्रह (निष्प्रतिग्रह) a. not accepting gifts.

-प्रतिघ (निष्प्रतिघ) a. unhindered, unob- structed, unimpeded; स हि निष्प्रतिघेन चक्षुषा त्रितयं ज्ञानमयेन पश्यति R.8.78.

-प्रतिद्वन्द्व (निष्प्रतिद्वन्द्व) a. without enemies, unopposed.

-2 matchless, unrivalled, unequal- led.

-प्रतिभ (निष्प्रतिभ) a.

1 devoid of splendour.

-2 having no intelligence, not ready-witted, dull, stu- pid.

-3 apathetic.

-प्रतिभान (निष्प्रतिभान) a. coward- ly, timid.

-प्रतीप (निष्प्रतीप) a.

1 looking straight- forward, not turned backwards.

-2 unconcerned (as a look).

-प्रत्याश (निष्प्रत्याश) a. hopeless, despon- dent.

-प्रत्यूह (निष्प्रत्यूह) a. unobstructed, unimped- ed; निष्प्रत्यूहाः प्रियसखि यदा दुःसहाः संबभूवुः Māl.9.45; निष्प्र- त्यूहमुपास्महे भगवतः कौमोदकीलक्ष्मणः Murārināṭakam.

-प्रपञ्च (निष्प्रपञ्च) a.

1 without extension.

-2 without deceit, honest.

-प्रभ (

निःप्रभ or

-निष्प्रभ) a.

1 lustreless, pale-looking; निष्प्रभश्च रिपुरास भूभृताम् R.11.81.

-2 powerless.

3 gloomy, obscure, dim, dark.

-प्रमाणक (निष्प्रमाणक) a. without authority.

-प्रयत्न (निष्प्र- यत्न) a. inactive, dull.

-प्रयोजन (निष्प्रयोजन) a.

1 without motive, not influenced by any motive.

-2 cause- less, groundless,

-3 useless.

-4 needless, unnecessary. (

-नम्) ind. causelessly, without reason, without any object; Mu.3.

-प्रवणि, प्रवाण, प्रवाणि (निष्प्रवणि, -ष्प्रवाण, -ष्प्रवाणि) a. fresh from loom, quite new (cloth, &c.)

-प्राण (निष्पाण) a.

1 lifeless, dead.

-2 Weak (निर्बल); निष्प्राणो नामिहन्तव्यः Mb.12.95.12.

-फल (निष्फल) a.

1 bearing no fruit, fruitless (fig. also), unsuccessful, futile; निष्फलारम्भयत्नाः Me.56.

-2 useless, profitless, vain; Ku.4.13.

-3 barren (as a tree).

-4 meaningless (as a word).

-5 seedless, impotent. (

-ला, -ली) a woman past child-bearing.

-फेन (निष्फेन) a. foamless. n. opium.

-शङ्क (निःशङ्क) a. free from fear or risk, secure, fearless. (

-निःशङ्कः) (in music) a kind of dance. -f. (निःशङ्का) absence of fear. -ind. fearlessly, securely, easily.

-शब्द (निःशब्द) a. not expressed in words, inaudible; निःशब्दं रोदितुमारेभे K.135. (

-ब्दः, ब्दम्) silence, a calm.

-शमः (निःशमः) uneasiness, anxiety.

- शरण a. (

-निःशरण) helpless, forlorn.

-शर्कर (

-निःशर्कर) a. free from pebbles (as a bathing place).

-शलाक (निःशलाक) a. lonely, solitary, retired. (

-कम्) a retired place, solitude; अरण्ये निःशलाके वा मन्त्रयेदविभावितः Ms.7.147.

-शल्य a.

1 free from arrows.

-2 free from thorns or darts.

-शूक (निःशूक) a. merciless, cruel. (

-कः) beardless rice.

-शेष (निःशेष) a. with- out remainder (either finished or passed away).

-शोध्य (निःशोध्य) a. washed, pure, clean.

-श्रीकः a.

1 deprived of lustre, beauty.

-2 unhappy.

-श्रेयस a. the best, most excellent. (

-सः) an epithet of Śiva. (

-सम्) final beatitude, absolution; यः करोति वधोदर्का निःश्रेयसकरीः क्रियाः Ki.11.19; see निःश्रेयस also.

-2 devo- tion, faith, belief.

-3 apprehension, conception.

-4 happiness (in general), welfare; इदं निःश्रेयसं परम् Ms. 1.16.

-संशय (निःसंशय) a.

1 undoubted, certain.

-2 not doubtful, not suspecting or doubting; कुरु निः- संशयं वत्से स्ववृत्ते लोकमित्यशात् R.15.79. (

-यम्) ind. doubtlessly, undoubtedly, surely, certainly.

-संस्कार (निःसंस्कार) a. uneducated, ill-mannered.

-संख्य (निःसंख्य) a. innumerable.

-संग (निःसंग) a.

1 not attached or devoted to, regardless of, indifferent to; यन्निःसंगस्त्वं फलस्यानतेभ्यः Ki.18.24.

-2 one who has re- nounced all worldly attachments; भर्तुर्ये प्रलये$पि पूर्वसुकृता- सङ्गेन निःसङ्गया भक्त्या कार्यधुरं वहन्ति कृतिनस्ते दुर्लभास्त्वादृशाः Mu.1.14.

-3 unconnected, separated, detatched.

-4 unobstructed; निःसङ्गं प्रतिभिरुपाददे विवृत्तिः Ki.7.12. (

-गम्) ind. unselfishly.

-संचारः (निःसंचारः) not taking a walk; Māl.

-संज्ञ (निःसंज्ञ) a. unconscious.

-सत्त्व (निःसत्त्व) a.

1 unenergetic, weak, impotent.

-2 mean, insignificant, low.

-3 non-existent, unsubstantial.

-4 deprived of living beings.

(-त्त्वम्) 1 absence of power or energy.

-2 non-existence.

-3 insignificance.

-संतति (निःसंतति), -संतान (निःसंतान) a. childless.

-संदिग्ध (निःसंदिग्ध), -संदेह (निःसंदेह) a. see निःसंशय.

-संधि (निस्संधि), निःसंधि) a. having no joints perceptible, compact, firm, close,

-सपत्न (निःसपत्न) a.

1 having no rival or enemy; घनरुचिरकलापो निःसपत्नो$द्य जातः V.4.1.

-2 not claimed by another, belonging exclusively to one possessor.

-3 having no foes.

-समम् (निःसमम्) ind.

1 unseasonably, at a wrong time.

-2 wickedly.

-संपात (निःसंपात) a. affording no passage, blocked up. (

-तः) the darkness of midnight, thick darkness.

-संबाध (निःसंबाध) a. not contracted, spacious, large.

-संभ्रम (निःसंभ्रम) a. not perplexed, unembarrassed.

-सरणि (निःसरणि) a. pathless.

-सह (निःसह) a.

1 Exhausted, powerless; कुसुमावचयपरिश्रमनिःसहं मे शरीरम् Nāg.2.

-2 intolerable, irresistible.

-सार (निःसार) a.

1 sapless, pithless.

-2 worthless, vain, unsubstantial. ˚ता

1 sapless, pithlessness; निःसारत्वाल्लघीयसः (तृणस्य च समा गतिः) Pt.1.16.

-2 worthlessness.

-3 vanity, un- substantial or transitory nature.

-सीम (निःसीम), -सीमन् (निःसीमन्) a. immeasurable, boundless; अहह महतां निःसीमानश्चरित्रविभूतयः Bh.2.35; निःसीमशर्मप्रदम् 3.97.

-स्तम्भ (निःस्तम्भ) a. having no pillars.

-2 having no support.

-3 not proud; निःस्तम्भो भ्रष्टसंकल्पः स्वान् मेघान् स न्यवारयत् Bhāg.1.25.24.

-सूत्र a. helpless; निःसूत्रमास्ते घनपङ्कमृत्सु N.7.69.

-स्नेह (निःस्नेह) a.

1 not unctuous or greasy, without unction or oil, dry.

-2 not showing affection, unfeeling, unkind, indifferent.

-3 not loved, not cared for; केशा अपि विरज्यन्तो निःस्नेहाः किं न सेवकाः Pt.1. 82.

-4 not longing for, indifferent to. (

-हा) lin-seed.

-स्पन्द (

निःस्पन्द or

निस्स्पन्द) a. motionless, steady; ज्याबन्धनिस्स्पन्दभुजेन यस्य R.6.4.

-स्पर्श (निःस्पर्श) a. hard, rough.

-स्पृह (निःस्पृह) a. free from desire; निःस्पृहस्य तृणं जगत्.

-2 regardless of, indifferent to; ननु वक्तृविशेषनिःस्पृहाः Ki.2.5; R.8.1; भोगेभ्यः स्पृहयालवो न हि वयं का निःस्पृहाणामसि Bh.

-3 content, unenvious.

-4 free from any worldly ties.

-स्व (निःस्व) a. poor, indigent; निस्वो वष्टि शतम् Śānti.2.6; त्यक्त्वा जनयितारं स्वं निःस्वं गच्छति दूरतः Pt.1.9.

-स्वन (निःस्वन) a. soundless.

-स्वभावः (निःस्वभावः) poverty. -a. void of peculiarities.

-स्वादु (निःस्वादु) a. tasteless, insipid.

प्रभू 1 P.

1 To arise, proceed, spring up, to be born or produced, originate (with abl.); लोभात् क्रोध प्रभवति H.1.25; स्वायंभुवान्मरीचेर्यः प्रबभूव प्रजापतिः Ś.7.9; पुरुषः प्रबभूवाग्नेर्विस्मयेन सहर्त्विजाम् R.1.5; अव्यक्ताद् व्यक्तयः सर्वाः प्रभवन्त्यहरागमे Bg.8.18.

-2 To appear, become visible; वने$पि दोषाः प्रभवन्ति रागिणाम् H.4.84.

-3 To multiply, increase; see प्रभूत.

-4 To be strong or powerful, prevail, predominate, show one's power; प्रभवति हि महिम्ना स्वेन योगीश्वरीयम् Māl.9.52; प्रभवति भगवान् विधिः; K.; Pt.1.44.

-5 To be able or equal, have power for (with inf.) कुसुमान्यपि गात्रसंगमात् प्रभवन्त्यायुरपोहितुं यदि R.8.44; को$न्यो हुतवहाद्दग्धुं प्रभविष्यति Ś.4; Ś.6.3; V.1.9; U.2.4; Pt. 1.

-6 To have control or power over, prevail over, be master of (usually with gen., sometimes with dat. or loc.); यदि प्रभविष्याम्यात्मनः Ś.1; प्रभवति निजस्य कन्यकाजनस्य महाराजः Māl.4; तत् प्रभवति अनुशासने देवी Ve.2. विधिरपि न येभ्यः प्रभवति Bh.2.94. नृपतिकुलवतंसमात्मवंशं भुवमधिपल्लवितं प्रभूय मेने Śiva B.1.91.

-7 To be a match for (with dat.); प्रभवति मल्लो मल्लाय Mbh.

-8 To be sufficient for, be able to contain; अपि व्याप्तदिगन्तानि नाङ्गानि प्रभवन्ति मे Ku.6.59.

-9 To be contained in (wit loc.); गुरुः प्रहर्षः प्रबभूव नात्मनि R.3.17.

-1 To be useful.

-11 To implore, beseech.

-12 To extend beyond, surpass (Ved.).

-13 To profit, avail. -Caus.

1 To increase, augment.

-2 To provide more fully.

-3 To recognize.

-4 To gain power or strength.

-5 To make powerful.

ब्रह्मन् n. [बृंह्-मनिन् नकारस्याकारे ऋतो रत्वम्; cf. Uṇ.4.145.]

1 The Supreme Being, regarded as impersonal and divested of all quality and action; (according to the Vedāntins, Brahman is both the efficient and the mate- rial cause of the visible universe, the all-pervading soul and spirit of the universe, the essence from which all created things are produced and into which they are absorbed; अस्ति तावन्नित्यशुद्धबुद्धमुक्तस्वभावं सर्वज्ञं सर्वशक्तिसमन्वितं ब्रह्म Ś. B.);... यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्ति । तद् विजिज्ञा- सस्व । तद् ब्रह्मेति Tai. Up.3.1; समीभूता दृष्टिस्त्रिभुवनमपि ब्रह्म मनुते Bh.3.84; Ku.3.15; दर्शनं तस्य लाभः स्यात् त्वं हि ब्रह्ममयो निधिः Mb.

-2 A hymn of praise.

-3 A sacred text; मैवं स्याद् ब्रह्मविक्रिया Bhāg.9.1.17.

-4 The Vedas; ब्रह्मणः प्रणवं कुर्यात् Ms.2.74; यद् ब्रह्म सम्यगाम्नातम् Ku.6.16; U.1.15; समस्तवदनोद्गीतब्रह्मणे ब्रह्मणे नमः Bm.1.1; Bg.3.15.

-5 The sacred and mystic syllable om; एकाक्षरं परं ब्रह्म Ms.2.83.

-6 The priestly of Brahmanical class (collectively); तदेतद् ब्रह्म क्षत्रं विट् शूद्रः Bṛi. Up.1.4.15; ब्रह्मैव संनियन्तृ स्यात् क्षत्रं हि ब्रह्मसंभवम् Ms.9.32.

-7 The power or energy of a Brāhmaṇa; पवनाग्निसमागमो ह्ययं सहितं ब्रह्म यदस्त्रतेजसा R.8.4.

-8 Religious penance or austerities.

-9 Celi- bacy, chastity; शाश्वते ब्रह्मणि वर्तते Ś.1.

-1 Final eman- cipation or beatitude.

-11 Theology, sacred learning, religious knowledge.

-12 The Brāhmaṇa portion of the Veda.

-13 Wealth.

-14 Food.

-15 A Brāhmaṇa.

-16 Truth.

-17 The Brāhmaṇahood (ब्राह्मणत्व); येन विप्लावितं ब्रह्म वृषल्यां जायतात्मना Bhāg.6.2.26.

-18 The soul (आत्मा); एतदेषां ब्रह्म Bṛi. Up.1.6.1-3.

-19 See ब्रह्मास्त्र. अब्राह्मणे न हि ब्रह्म ध्रुवं तिष्ठेत् कदाचन Mb.12.3.31.

-2 The गायत्री mantra; उभे सन्ध्ये च यतवाग्जपन् ब्रह्म समाहितः Bhāg.7. 12.2. -m.

1 The Supreme Being, the Creator, the first deity of the sacred Hindu Trinity, to whom is en- trusted the work of creating the world. [The accounts of the creation of the world differ in many respects; but, according to Manu Smṛiti, the universe was enveloped in darkness, and the self-existent Lord manifested himself dispelling the gloom. He first created the waters and deposited in them a seed. This seed became a golden egg, in which he himself was born as Brahmā-- the progenitor of all the worlds. Then the Lord divided the egg into two parts, with which he constructed heaven and earth. He then created the ten Prajāpatis or mind-born sons who completed the work of creation. According to another account (Rāmāyaṇa) Brahmā sprang from ether; from him was descended marīchi, and his son was Kaśyapa. From Kaśyapa sprang Vivasvata, and Manu sprang from him. Thus Manu was the procreator of all human beings. According to a third account, the Supreme deity, after dividing the golden egg, separated himself into two parts, male and female, from which sprang Virāj and from him Manu; cf. Ku.2.7. and Ms.1.32 et seq. Mythologically Brahman is represented as being born in a lotus which sprang from the navel of Viṣṇu, and as creating the world by an illicit connection with his own daughter Sarasvatī. Brahman had originally five heads, but one of them was cut down by Śiva with the ring-finger or burnt down by the fire from his third eye. His vehicle is a swan. He has numerous epithets, most of which have reference to his birth, in a lotus.]

-2 A Brāhmaṇa; Ś.4.4.

-3 A devout man.

-4 One of the four Ritvijas or priests employed at a Soma sacrifice.

-5 One conversant with sacred knowledge.

-6 The sun.

-7 Intellect.

-8 An epithet of the seven Prajāpatis:-- मरीचि, अत्रि, अङ्गिरस्, पुलस्त्य, पुलह, क्रतु and वसिष्ठ.

-9 An epithet of Bṛihaspati; ब्रह्मन्नध्ययनस्य नैष समयस्तूष्णीं बहिः स्थीयताम् Hanumannāṭaka.

-1 The planet Jupiter; ब्रह्मराशिं समावृत्य लोहिताङ्गो व्यवस्थितः Mb. 3.6.18.

-11 The world of Brahmā (ब्रह्मलोक); दमस्त्यागो- $प्रमादश्च ते त्रयो ब्रह्मणो हयाः Mb.11.7.23.

-1 Of Śiva.

-Comp. -अक्षरम् the sacred syllable om.

-अङ्गभूः 1 a horse.

-2 one who has touched the several parts of his body by the repetition of Mantras; स च त्वदेकेषुनिपात- साध्यो ब्रह्माङ्गभूर्ब्रह्मणि योजितात्मा Ku.3.15 (see Malli. thereon).

-अञ्जलिः 1 respectful salutation with folded hands while repeating the Veda.

-2 obeisance to a preceptor (at the beginning and conclusion of the repetition of the Veda); अपश्यद्यावतो वेदविदां ब्रह्माञ्जलीनसौ N.17.183; ब्रह्मारम्भे$वसाने च पादौ ग्राह्यौ गुरोः सदा । संहत्य हस्तावध्येयं स हि ब्रह्माञ्जलिः स्मृतः ॥ Ms.2.71.

-अण्डम् 'the egg of Brahman', the primordial egg from which the universe sprang, the world, universe; ब्रह्माण्डच्छत्रदण्डः Dk.1. ˚कपालः the hemisphere of the world. ˚भाण्डोदरम् the hollow of the universe; ब्रह्मा येन कुलालवन्नियमितो ब्रह्माण्ड- भाण्डोदरे Bh.2.95. ˚पुराणम् N. of one of the eighteen Purāṇas.

-अदि(द्रि)जाता an epithet of the river Godāvarī.

-अधिगमः, अधिगमनम् study of the Vedas.

-अम्भस् n. the urine of a cow.

-अभ्यासः the study of the Vedas.

-अयणः, -नः an epithet of Nārāyaṇa.

-अरण्यम् 1 a place of religious study.

-2 N. of a forest.

-अर्पणम् 1 the offering of sacred knowledge.

-2 devoting oneself to the Supreme Spirit.

-3 N. of a spell.

-4 a mode of performing the Śrāddha in which no Piṇḍas or rice-balls are offered.

-अस्त्रम् a missile presided over by Brahman.

-आत्मभूः a horse.

-आनन्दः bliss or rapture of absorption into Brahma; ब्रह्मानन्दसाक्षात्क्रियां Mv.7.31.

-आरम्भः beginning to repeat the Vedas; Ms.2.71.

-आवर्तः N. of the tract between the rivers Sarasvatī and Dṛiṣavatī (northwest of Hastināpura); सरस्वतीदृषद्वत्योर्देवनद्योर्यदन्तरम् । तं देवनिर्मितं देशं ब्रह्मावर्तं प्रचक्षते Ms.2.17,19; Me.5.

-आश्रमः = ब्रह्मचर्याश्रमः; वेदाध्ययननित्यत्वं क्षमा$थाचार्यपूजनम् । अथोपाध्यायशुश्रूषा ब्रह्माश्रमपदं भवेत् ॥ Mb.12.66.14.

-आसनम् a particular position for profound meditation.

-आहुतिः f.

1 the offering of prayers; see ब्रह्मयज्ञ.

-2 the study of the Vedas.

-उज्झता forgetting or neglecting the Vedas; Ms.11.57 (अधीतवेदस्यानभ्यासेन विस्मरणम् Kull.).

-उत्तर a.

1 treating principally of Brahman.

-2 consisting chiefly of Brāhmaṇas.

-उद्यम् explaining the Veda, treatment or discussion of theological problems; ब्राह्मणा भगवन्तो हन्ताहमिमं द्वौ प्रश्नौ प्रक्ष्यामि तौ चेन्मे वक्ष्यति न वै जातु युष्माकमिमं कश्चिद् ब्रह्मोद्यं जेतेति Bṛi. Up.

-उपदेशः instruc- tion in the Vedas or sacred knowledge. ˚नेतृ m. the Palāśa tree.

-ऋषिः (

ब्रह्मर्षिः or

ब्रह्माऋषिः) a Bra- hmanical sage. ˚देशः N. of a district; (कुरुक्षेत्रं च मत्स्याश्च पञ्चालाः शूरसेनकाः । एष ब्रह्मर्षिदेशो वै ब्रह्मावर्तादनन्तरः Ms.2.19).

-ओदनः, -नम् food given to the priests at a sacrifice.

-कन्यका an epithet of Sarasvatī.

-करः a tax paid to the priestly class.

-कर्मन् n.

1 the religious duties of a Brāhmaṇa, the office of Brahman, one of the four principal priests at a sacrifice.

-कला an epithet of Dākṣāyaṇī (who dwells in the heart of man).

-कल्पः an age of Brahman.

-काण्डम् the portion of the Veda relating to spiritual knowledge.

-काष्ठः the mulberry tree.

-किल्बिषम् an offence against Brāhmaṇas.

-कूटः a thoroughly learned Brāhmaṇa.

-कूर्चम् a kind of penance; अहोरात्रोषितो भूत्वा पौर्णमास्यां विशेषतः । पञ्चगव्यं पिबेत् प्रातर्ब्रह्मकूर्चमिति स्मृतम् ॥.

-कृत् one who prays. (-m.) an epithet of Viṣṇu.

-कोशः the treasure of the Vedas, the entire collection of the Vedas; क्षात्रो धर्मः श्रित इव तनुं ब्रह्मकोशस्य गुप्त्यै U.6.9.

-गायत्री N. of a magical mantra composed after the model of गायत्री mantra.

-गिरिः N. of a mountain.

-गीता f. The preaching of Brahmā as included in the Anuśāsana parva of the Mahābhārata.

-गुप्तः N. of an astronomer born in 598. A. D.

-गोलः the universe.

-गौरवम् respect for the missile presided over by Brahman; विष्कम्भितुं समर्थो$पि ना$चलद् ब्रह्मगौरवात् Bk.9.76 (मा भून्मोघो ब्राह्मः पाश इति).

-ग्रन्थिः 1 N. of a particular joint of the body.

-2 N. of the knot which ties together the 3 threads of the यज्ञोपवीत.

-ग्रहः, -पिशाचः, -पुरुषः, -रक्षस् n.,

-राक्षसः a kind of ghost, the ghost of a Brāhmaṇa, who during his life time indulges in a disdainful spirit and carries away the wives of others and the property of Brāh- maṇas; (परस्य योषितं हृत्वा ब्रह्मस्वमपहृत्य च । अरण्ये निर्जले देशे भवति ब्रह्मराक्षसः ॥ Y.3.212; cf. Ms.12.6 also).

-ग्राहिन् a. worthy to receive that which is holy.

-घातकः, -घातिन् m. the murderer of a Brāhmaṇa.

-घातिनी a woman on the second day of her courses.

-घोषः 1 recital of the Veda.

-2 the sacred word, the Vedas collectively; U.6.9 (v. l.).

-घ्नः the murderer of a Brāhmaṇa.

-चक्रम् 1 The circle of the universe; Śvet. Up.

-2 N. of a magical circle.

-चर्यम् 1 religious studentship, the life of celibacy passed by a Brāhmaṇa boy in studying the Vedas, the first stage or order of his life; अविप्लुतब्रह्मचर्यो गृहस्थाश्रममाचरेत् Ms.3.2;2. 249; Mv.1.24; यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्यं चरन्ति तत्ते पदं संग्रहेण ब्रवीम्योमित्येतत् Kaṭh.

-2 religious study, self-restraint.

-3 celibacy, chastity, abstinence, continence; also ब्रह्म- चर्याश्रम. (

-र्यः) a religious student; see ब्रह्मचारिन्. (

-र्या) chastity, celibacy. ˚व्रतम् a vow of chastity. ˚स्खलनम् falling off from chastity, incontinence.

-चारिकम् the life of a religious student.

-चारिन् a.

1 studying the Vedas.

-2 practising continence of chastity. (-m.) a religious student, a Brāhmaṇa in the first order of his life, who continues to live with his spiritual guide from the investiture with sacred thread and performs the duties pertaining to his order till he settles in life; ब्रह्मचारी वेदमधीत्य वेदौ वेदान् वा चरेद् ब्रह्मचर्यम् Kaṭha- śrutyopaniṣad 17; Ms.2.41,175;6.87.

-2 one who vows to lead the life of a celibate.

-3 an epithet of Śiva.

-4 of Skanda.

-चारिणी 1 an epithet of Durgā.

-2 a woman who observes the vow of chastity.

-जः an epithet of Kārtikeya.

-जन्मन् n.

1 spirtual birth.

-2 investiture with the sacred thread; ब्रह्मजन्म हि विप्रस्य प्रेत्य चेह च शाश्वतम् Ms.2.146,17.

-जारः the paramour of a Brāhmaṇa's wife; Rāmtā. Up.

-जिज्ञासा desire to know Brahman; अयातो ब्रह्मजिज्ञासा Brahmasūtra.

-जीविन् a. living by sacred knowledge. (-m.) a mercenary Brāhmaṇa (who converts his sacred knowledge into trade), a Brāhmaṇa who lives by sacred knowledge.

-ज्ञानम् knowledge about Brahman; वेदान्तसाङ्ख्यसिद्धान्त- ब्रह्मज्ञानं वदाम्यहम् Garuḍa. P.

-ज्ञ, -ज्ञानिन् a. one who knows Brahma.

(-ज्ञः) 1 an epithet of Kārtikeya.

-2 of Viṣṇu.

-ज्ञानम् true or divine knowledge, knowledge of the identity of the universe with Brahma; ब्रह्मज्ञान- प्रभासंध्याकालो गच्छति धीमताम् Paśupata. Up.7.

-ज्येष्ठः the elder brother of Brahman; ब्रह्मज्येष्ठमुपासते T. Up.2.5. (-a.) having Brahmā as first or chief.

-ज्योतिस् n.

1 the light of Brahma or the Supreme Being.

-2 an epithet of Śiva.

-तत्त्वम् the true knowledge of the Supreme Spirit.

-तन्त्रम् all that is taught in the Veda.

-तालः (in music) a kind of measure.

-तेजस् n.

1 the glory of Brahman.

-2 Brahmanic lustre, the lustre or glory supposed to surround a Brāhmaṇa.

-दः a spiritual preceptor; Ms.4.232.

-दण्डः 1 the curse of a Brāhmaṇa; एकेन ब्रह्मदण्डेन बहवो नाशिता मम Rām.

-2 a tribute paid to a Brāhmaṇa.

-3 an epithet of Śiva.

-4 N. of a mythical weapon (ब्रह्मास्त्र); स्वरस्य रामो जग्राह ब्रह्मदण्डमिवापरम् Rām.3.3.24.

-5 magic, spells, incanta- tion (अभिचार); ब्रह्मदण्डमदृष्टेषु दृष्टेषु चतुरङ्गिणीम् Mb.12. 13.27.

-दर्मा Ptychotis Ajowan (Mar. ओवा).

-दानम् 1 the imparting of sacred knowledge.

-2 sacred knowledge, received as an inheritance or hereditary gift; सर्वेषामेव दानानां ब्रह्मदानं विशिष्यते Ms.4.233.

-दायः 1 instruction in the Vedas, the imparting of sacred knowledge.

-2 sacred knowledge received as an in- heritance; तं प्रतीतं स्वधर्मेण ब्रह्मदायहरं पितुः Ms.3.3.

-3 the earthly possession of a Brāhmaṇa.

-दायादः 1 one who receives the Vedas as his hereditary gift, a Brāhmaṇa.

-2 the son of a Brāhmaṇa.

-दारुः the mulberry tree.

-दिनम् a day of Brahman.

-दूषक a. falsifying the vedic texts; Hch.

-देय a. married according to the Brāhma form of marriage; ब्रह्मदेयात्मसंतानो ज्येष्ठसामग एव च Ms.3.185. (

-यः) the Brāhma form of marriage.

(-यम्) 1 land granted to Brahmaṇas; श्रोत्रियेभ्यो ब्रह्मदेयान्यदण्डकराण्यभिरूपदायकानि प्रयच्छेत् Kau. A.2.1.19.

-2 instruction in the sacred knowledge.

-दैत्यः a Brāhmaṇa changed into a demon; cf. ब्रह्मग्रह.

-द्वारम् entrance into Brahmā; ब्रह्मद्वारमिदमित्येवैतदाह यस्त- पसाहतपाप्मा Maitra. Up.4.4.

-द्विष्, -द्वेषिन् a.

1 hating Brāhmaṇas; Ms.3.154 (Kull.).

-2 hostile to religi- ous acts or devotion, impious, godless.

-द्वेषः hatred of Brāhmaṇas.

-धर a. possessing sacred knowledge.

-नदी an epithet of the river Sarasvatī.

-नाभः an epithet of Viṣṇu.

-निर्वाणम् absorption into the Supreme Spirit; स्थित्वास्यामन्तकाले$पि ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति Bg.2.72.

-2 = ब्रह्मानन्द q. v.; तं ब्रह्मनिर्वाणसमाधिमाश्रितम् Bhāg.4.6.39.

-निष्ठ a. absorbed in or intent on the contemplation of the Supreme Spirit; ब्रह्मनिष्ठस्तथा योगी पृथग्भावं न विन्दति Aman. Up.1.31. (

-ष्ठः) the mulberry tree.

-नीडम् the resting-place of Brahman.

-पदम् 1 the rank or position of a Brāhmaṇa.

-2 the place of the Supreme Spirit.

-पवित्रः the Kuśa grass.

-परिषद् f. an assembly of Brāhmṇas.

-पादपः, -पत्रः the Palāśa tree.

-पारः the final object of all sacred knowledge.

-पारायणम् a complete study of the Vedas, the entire Veda; याज्ञवल्क्यो मुनिर्यस्मै ब्रह्मपारायणं जगौ U.4.9; Mv.1.14.

-पाशः N. of a missile presided over by Brahman; अबध्नादपरिस्कन्दं ब्रह्मपाशेन विस्फुरन् Bk.9.75.

-पितृ m. an epithet of Viṣṇu.

-पुत्रः 1 a son of Brahman.

-2 N. of a (male) river which rises in the eastern extremity of the Himālaya and falls with the Ganges into the Bay of Bengal.

(-त्रा) 1 a kind of vegetable poison.

-2 See ब्रह्मपुत्रः (2). (

-त्री) an epithet of the river Sarasvatī.

-पुरम् the heart; दिव्ये ब्रह्मपुरे ह्येष व्योम्न्यात्मा प्रतिष्ठितः Muṇḍ.2.2.7.

-2 the body; Ch. Up.

-पुरम्, -पुरी 1 the city of Brahman (in heaven).

-2 N. of Benares.

-पुराणम् N. of one of the eighteen Purāṇas.

-पुरुषः a minister of Brahman (the five vital airs).

-प्रलयः the universal destruction at the end of one hundred years of Brahman in which even the Supreme Being is supposed to be swallowed up.

-प्राप्तिः f. absorp- tion into the Supreme spirit.

-बलम् the Brahmani- cal power.

-बन्धुः 1 a contemptuous term for a Brāh- maṇa, an unworthy Brāhmaṇa (cf. Mar. भटुर्गा); वस ब्रह्मचर्यं न वै सोम्यास्मत्कुलीनो$ननूज्य ब्रह्मबन्धुरिव भवतीति Ch. Up.6.1.1; ब्रह्मबन्धुरिति स्माहम् Bhāg.1.81.16; M.4; V.2.

-2 one who is a Brāhmaṇa only by caste, a nominal Brāhmaṇa.

-बिन्दुः a drop of saliva sputtered while reciting the Veda.

-बीजम् 1 the mystic syllable om; मनो यच्छेज्जितश्वासो ब्रह्मबीजमविस्मरन् Bhāg.2.1.17.

-2 the mulberry tree.

-ब्रुवः, -ब्रुवाणः one who pretends to be a Brāhmaṇa.

-भवनम् the abode of Brahman.

-भागः 1 the mulberry tree.

-2 the share of the chief priest; अथास्मै ब्रह्मभागं पर्याहरन्ति Śat. Br.

-भावः absorp- tion into the Supreme Spirit

-भावनम् imparting religious knowledge; छेत्ता ते हृदयग्रन्थिमौदर्यो ब्रह्मभावनः Bhāg.3.24.4.

-भिद् a. dividing the one Brahma into many.

-भुवनम् the world of Brahman; आ ब्रह्म- भुवनाल्लोकाः पुनरावर्तिनो$र्जुन Bg.8.16.

-भूत a. become one with Brahma, absorbed into the Supreme Spirit; आयुष्मन्तः सर्व एव ब्रह्मभूता हि मे मताः Mb.1.1.14.

-भूतिः f. twilight.

-भूमिजा a kind of pepper.

-भूयम् 1 identity with Brahma, absorption or dissolution into Brahma, final emancipation; स ब्रह्मभूयं गतिमागजाम R.18.28; ब्रह्मभूयाय कल्पते Bg.14.26; Ms.1.98.

-2 Brahmanahood, the state or rank of a Brāhmaṇa. धृष्टाद्धार्ष्टमभूत् क्षत्र ब्रह्मभूयं गतं क्षितौ Bhāg.9.2.17.

-भूयस n. absorption into Brahma.

-मङ्गलदेवता an epithet of Lakshmī.

-महः a festival in honour of Brāhmaṇas.

-मित्र a. having Brāhmaṇas for friends.

-मीमांसा the Vedānta philosophy which inquires into the nature of Brahma or Supreme Spirit.

-मुहूर्तः a particular hour of the day.

-मूर्ति a. having the form of Brahman.

-मूर्धभृत् m. an epithet of Śiva.

-मेखलः the Munja plant.

-यज्ञः one of the five daily Yajñas or sacrifices (to be performed by a householder), teaching and reciting the Vedas; अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः Ms.3.7 (अध्यापनशब्देन अध्य- यनमपि गृह्यते Kull.)

-योगः cultivation or acquisition of spiritual knowledge.

-योनि a.

1 sprung from Brahman; गुरुणा ब्रह्मयोनिना R.1.64. (

-निः) f.

1 original source in Brahman.

-2 the author of the Vedas or of Brahman; किं पुनर्ब्रह्मयोनेर्यस्तव चेतसि वर्तते Ku.6.18. ˚स्थ a. intent on the means of attaining sacred knowledge; ब्राह्मणा ब्रह्मयोनिस्था ये स्वकर्मण्यवस्थिताः Ms.1.74.

-रत्नम् a valuable present made to a Brāhmaṇa.

-रन्ध्रम् an aperture in the crown of the head through which the soul is said to escape on its leaving the body; आरोप्य ब्रह्मरन्ध्रेण ब्रह्म नीत्वोत्सृजेत्तनुम् Bhāg.11.15.24.

-राक्षसः See ब्रह्मग्रह; छिद्रं हि मृगयन्ते स्म विद्वांसो ब्रह्मराक्षसाः Rām. 1.8.17.

-रवः muttering of prayers.

-रसः Brahma's savour. ˚आसवः Brahma's nectar.

-रातः an epithet of Śuka; Bhāg.1.9.8.

-रात्रः early dawn.

-रात्रिः an epithet of Yājñavalkya, (wrong for ब्रह्मरातिः)

-राशिः 1 the whole mass or circle of sacred know- ledge.

-2 an epithet of Paraśurāma.

-3 a particular constellation.

-रीतिः f. a kind of brass.

-रे(ले)खा -लिखितम्, -लेखः lines written by the creator on the forehead of a man which indicate his destiny, the predestined lot of any man.

-लोकः the world of Brahman.

-लौकिक a. inhabiting the ब्रह्मलोक.

-वक्तृ m. an expounder of the Vedas.

-वद्यम् knowledge of Brahma.

-वधः, -वध्या, -हत्या the murder of a Brāh- maṇa.

-वर्चस् n.,

-वर्चसम् 1 divine glory or splendour, spiritual pre-eminence or holiness resulting from sacred knowledge; स य एवमेतद्रथन्तरमग्नौ प्रोतं वेद ब्रह्मवर्चस्यन्नादो भवति Ch. Up.2.12.2; (तस्य) हेतुस्त्वद्ब्रह्मवर्चसम् R.1.63; Ms.2.37;4.94.

-2 the inherent sanctity or power of a Brāhmaṇa; Ś.6.

-वर्चसिन्, -वर्चस्विन् a. holy or sanctified by spiritual pre-eminence, holy; अपृथग्धीरुपा- सीत ब्रह्मवर्चस्व्यकल्मषः Bhāg.11.17.32. (-m.) an eminent or holy Brāhmaṇa; ब्रह्मवर्चस्विनः पुत्रा जायन्ते शिष्टसंमताः Ms. 3.39.

-वर्तः see ब्रह्मावर्त.

-वर्धनम् copper.

-वाच् f. the sacred text.

-वादः a discourse on the sacred texts; ब्रह्मवादः सुसंवृत्तः श्रुतयो यत्र शेरते Bhāg.1.87.1.

-वादिन् m.

1 one who teaches or expounds the Vedas; U.1; Māl.1.

-2 a follower of the Vedānta philosophy; तस्याभिषेक आरब्धो ब्राह्मणैर्ब्रह्मवादिभिः Bhāg.4.15.11. (

-नी) an epithet of Gāyatrī; आयाहि वरदे देवि त्र्यक्षरे ब्रह्मवादिनि Gāyatryāvāhanamantra.

-वासः the abode of Brāhma- ṇas.

-विद्, -विद a.

1 knowing the Supreme Spirit; ब्रह्मविद् ब्रह्मैव भवति. (-m.) a sage, theologian, philosopher.

-विद्या, -वित्त्वम् knowledge of the Supreme Spirit. ब्रह्मविद्यापरिज्ञानं ब्रह्मप्राप्तिकरं स्थितम् Śuka. Up.3.1.

-विन्दुः see ब्रह्मबिन्दु.

-विवर्धनः an epithet of Indra.

-विहारः a pious conduct, perfect state; Buddh.

-वीणा a particular Vīṇā.

-वृक्षः 1 the Palāśa tree.

-2 the Udumbara tree.

-वृत्तिः f. livelihood of a Brāhmaṇa; ब्रह्मवृत्त्या हि पूर्णत्वं तया पूर्णत्वमभ्यसेत् Tejobindu Up.1.42.

-वृन्दम् an assemblage of Brāhmaṇas.

-वेदः 1 knowledge of the Vedas.

-2 monotheism, knowledge of Brahma.

-3 the Veda of the Brāhmaṇas (opp. क्षत्रवेद).

-4 N. of the Atharvaveda; ब्रह्मवेदस्याथर्वर्णं शुक्रमत एव मन्त्राः प्रादु- र्बभूवुः Praṇava Up.4.

-वेदिन् a. knowing the Vedas; cf. ब्रह्मविद्.

-वैवर्तम् N. of one of the eighteen Purāṇas

-व्रतम् a vow of chastity.

-शल्यः Acacia Arabica (Mar. बाभळ).

-शाला 1 the hall of Brahman.

-2 a place for reciting the Vedas.

-शासनम् 1 a decree addressed to Brāhmaṇas.

-2 a command of Brahman.

-3 the command of a Brāhmaṇa.

-4 instruction about sacred duty.

-शिरस्, -शीर्षन् n. N. of a particular missile; अस्त्रं ब्रह्मशिरस्तस्मै ततस्तोषाद्ददौ गुरुः Bm.1.649.

-श्री N. of a Sāman.

-संसद् f. an assembly of Brāh- maṇas.

-संस्थ a. wholly devoted to the sacred know- ledge (ब्रह्म); ब्रह्मसंस्थो$मृतत्वमेति Ch. Up.2.23.1.

-सती an epithet of the river Sarasvatī.

-सत्रम् 1 repeating and teaching the Vedas (= ब्रह्मयज्ञ q. v.); ब्रह्मसत्रेण जीवति Ms.4.9; ब्रह्मसत्रे व्यवस्थितः Mb.12.243.4.

-2 medita- tion of Brahma (ब्रह्मविचार); स्वायंभुव ब्रह्मसत्रं जनलोके$भवत् पुरा Bhāg.1.87.9.

-3 absorption into the Supreme Spirit.

-सत्रिन् a. offering the sacrifice of prayer.

-सदस् n. the residence of Brahman.

-सभा the hall or court of Brahman.

-संभव a. sprung or coming from Brahman. (

-वः) N. of Nārada.

-सर्पः a kind of snake.

-सवः distillation of Soma.

-सायुज्यम् com- plete identification with the Supreme Spirit; cf. ब्रह्मभूय.

-सार्ष्टिता identification or union or equality with Brahma; Ms.4.232.

-सावर्णिः N. of the tenth Manu; दशमो ब्रह्मसावर्णिरुपश्लोकसुतो महान् Bhāg.8.13.21.

-सुतः 1 N. of Nārada, Marīchi &c.

-2 a kind of Ketu.

-सुवर्चला f.

1 N. of a medicinal plant (ब्राह्मी ?).

-2 an infusion (क्वथितमुदक); पिबेद् ब्रह्मसुवर्चलाम् Ms.11.159.

-सूः 1 N. of Aniruddha.

-2 N. of the god of love.

-सूत्रम् 1 the sacred thread worn by the Brāhmaṇas or the twice-born (द्विज) over the shoulder; Bhāg. 1.39.51.

-2 the aphorisms of the Vedānta philosophy by Bādarāyaṇa; ब्रह्मसूत्रपदैश्चैव हेतुमद्भिर्विनिश्चितैः Bg.13.4.

-सूत्रिन् a. invested with the sacred thread.

-सृज् m. an epithet of Śiva.

-स्तम्बः the world, universe; ब्रह्मस्तम्बनिकुञ्जपुञ्जितघनज्याघोषघोरं धनुः Mv.3.48.

-स्तेयम् acquiring holy knowledge by unlawful means; स ब्रह्मस्तेयसंयुक्तो नरकं प्रतिपद्यते Ms.2.116.

-स्थली a place for learning the Veda (पाठशाला);...... ब्रह्मस्थलीषु च । सरी- सृपाणि दृश्यन्ते... Rām.6.1.16.

-स्थानः the mulberry tree.

-स्वम् the property or possessions of a Brāhmaṇa; परस्य योषितं हृत्वा ब्रह्मस्वमपहृत्य च । अरण्ये निर्जले देशे भवति ब्रह्मराक्षसः ॥ Y.3.212. ˚हारिन् a. stealing a Brāhmaṇa's property.

-स्वरूप a. of the nature of the Supreme Spirit.

-हत्या, -वधः Brahmanicide, killing a Brāh- maṇa; ब्रह्महत्यां वा एते घ्नन्ति Trisuparṇa. हन् a. murderer of a Brāhmaṇa; ब्रह्महा द्वादश समाः कुटीं कृत्वा वने वसेत् Ms.11.72.

-हुतम् one of the five daily Yajñas or sacrifices, which consists in offering the rites of hospitality to guests; cf. Ms.3.74.

-हृदयः, -यम् N. of a star (Capella).

व्यक्तिः f.

1 Manifestation, visibility; clear percep- tion. राज्ञः समक्षमेवाधरोत्तरव्यक्तिर्भविष्यति M. 1; स्नेहव्यक्तिः Me.12.

-2 Visible appearance, clearness, distinctness; अव्यक्तं व्यक्तिमापन्नं मन्यन्ते मामबुद्धयः Bg.7.24; Dk.2.6; व्यक्तिं भजन्त्यापगाः Ś.7.8 (v. l.).

-3 Distinction, discri- mination; दैवमानुषयोरद्य व्यक्ता व्यक्तिर्भविष्यति Rām.2.23.18; तं सन्तः श्रोतुमर्हन्ति सदसद्व्यक्तिहेतवः R.1.1.

-4 Real form or nature, true character; न हि ते भगवन् व्यक्तिं विदुर्देवा न दानवाः Bg.1.14.

-5 An individual (opp. जाति), as in जातिव्यक्ती; अव्यक्ताद् व्यक्तयः सर्वाः प्रभवन्त्यहरागमे Bg.8.18.

-6 Gender (in gram.).

-7 Inflection.

हर a. (

-रा, -री f.) [हृ-अच्]

1 Taking away, removing, depriving one of; as in खेदहर, शोकहर.

-2 Bringing, con- veying, carrying, taking; अपथहराः Ki.5.5; R.12.51.

-3 Seizing, grasping.

-4 Attracting, captivating.

-5 Claiming, entitled to; as in रिक्थहर &c.; परिहृतमयशः पातितमस्मासु च घातितो$र्धराज्यहरः Mu.2.19.

-6 Occupying; समादिदेशैकवधूं भवित्रीं प्रेम्णा शरीरार्धहरां हरस्य Ku.1.5.

-7 Dividing.

-रः 1 Śiva; श्रुताप्सरोगीतिरपि क्षणे$स्मिन् हरः प्रसं- ख्यानपरो बभूव Ku.3.4,67;1.5; Me.7.

-2 N. of Agni or fire.

-3 An ass.

-4 A divisor.

-5 The deno- minator of a fraction.

-6 The act of seizing, taking.

-7 A seizer, ravisher.

-Comp. -अद्रिः the Kailāsa mountain.

-ईश्वरः Śiva and Viṣṇu forming one person.

-गौरी one of the forms of Śiva and Pārvatī conjoined (अर्धनारीनटेश्वर).

-चूडामणिः 'Śiva's crest-gem', the moon.

-तेजस् n. quick-silver.

-नेत्रम् 1 Śiva's eye.

-2 the number 'three'.

-प्रियः Nerium Odorum (करवीर).

-बीजम् Śiva's seed', quick-silver.

-वल्लभः the white thorn-apple (धत्तूर).

-वाहनः a bull.

-शेखरा 'Śiva's crest', the Ganges.

-सखः N. of Kubera;

-सूनुः Skanda; व्याजहार हरसूनुसंनिभः R.11.83.

mfn. kingly, princely, royal TBr. ;

m. n. (ifc. f. ā) a dart, javelin, lance, spear, iron-headed weapon (cf. upa-ṡ-), pike, arrow, shaft ( alsoﾠ the point of an arrow orﾠ spear andﾠ its socket) RV. etc. etc.;

ṡūnyá

mf (ā) n. empty, void (with vājin = « a riderless horse» ;