Перевод: со всех языков на все языки

со всех языков на все языки

शास्त्रचक्षुस्

  • 21 प्रचक्ष्


    pra-caksh
    Ā. - cashṭe, to tell, relate, declare MBh. Ragh. ;

    to suppose, regard orﾠ consider as (acc.) Mn. MBh. etc.;
    to name, call Mn. BhP.:
    Caus. - cakshayati, to irridiate, illumine RV.

    Sanskrit-English dictionary > प्रचक्ष्

  • 22 वार्घतीयन्त्रचक्र


    vār-ghatī-yantra-cakra
    n. a wheel for drawing water Dharmas.

    Sanskrit-English dictionary > वार्घतीयन्त्रचक्र

  • 23 विरचक्र


    virá-cakra
    n. (with Tāntrikas) N. of a mystic diagram RTL. 196 ;

    an army of heroes ( seeﾠ next);
    - krêṡvara m. « lord of an army of heroes»
    N. of Vishṇu Pañcar.

    Sanskrit-English dictionary > विरचक्र

  • 24 विरचक्षुष्मत्


    virá-cakshushmat
    mfn. having the eye of a hero (said of Vishṇu) R.

    Sanskrit-English dictionary > विरचक्षुष्मत्

  • 25 शास्त्रचक्षुस्


    ṡāstrá-cakshus
    n. « eye of science», grammar L. ;

    mfn. having authoritative works as eyes MBh. Kām. Car.

    Sanskrit-English dictionary > शास्त्रचक्षुस्

  • 26 संसारचक्र


    saṉ-sāra-cakra
    n. the world compñcompared to a wheel MaitrUp.

    Sanskrit-English dictionary > संसारचक्र

  • 27 सम्प्रचक्ष्


    sam-pra-caksh
    Ā. - cashṭe, to explain, expound ib. ;

    to suppose, assume BhP.

    Sanskrit-English dictionary > सम्प्रचक्ष्

  • 28 सहस्रचक्षस्


    sahásra-cakshas
    ( sahásra-) mfn. thousand-eyed RV. ;

    mfn. id.,;
    m. N. of Indra R. VarBṛS.

    Sanskrit-English dictionary > सहस्रचक्षस्

  • 29 सहस्रचक्षु


    sahásra-cakshu
    mfn. id. AV.

    Sanskrit-English dictionary > सहस्रचक्षु

  • 30 सूरचक्षस्


    sū́ra-cakshas
    (sū́ra-) mfn. radiant as the sun RV.

    Sanskrit-English dictionary > सूरचक्षस्

  • 31 स्थिरचक्र


    sthirá-cakra
    m. N. of Mañju-ṡrī ib.

    Sanskrit-English dictionary > स्थिरचक्र

  • 32 चारः _cārḥ

    चारः [चर एव अण्]
    1 Going, walking, gait, wandering about; मण्डलचारशीघ्रः V.5.2; क्रीडाशैले यदि च विचरेत् पाद- चारेण गौरी Me.6; निवृत्तचारः सहसा गतो रविः प्रवृत्तचारा रजनी ह्युपस्थिता Rām.2.66.26 walk on foot.
    -2 Motion, course, progression; मङ्गलचार, शनिचार, राहु˚ &c.
    -3 A spy, scout, secret emissary; Ms.7.184;9.261; see चारचक्षुस् below.
    -4 Performing, practising.
    -5 A prison.
    -6 A bond, fetter.
    -7 The Pippalī tree or the Priyāla tree.
    -8 A platform, Māna.62.1.3.
    -रम् An artifi- cial poison.
    -Comp. -अन्तरितः a spy.
    -ईक्षणः, -चक्षुस् m. 'using spies as eyes', a king (or a statesman) who employs spies and sees through their medium; चारचक्षु- र्महीपतिः Ms.9.256; cf. Kāmandaka:-- गावः पश्यन्ति गन्धेन वेदैः पश्यन्ति च द्विजाः । चारैः पश्यन्ति राजानश्चक्षुर्भ्यामितरे जनाः ॥ also Rām.:-- यस्मात्पश्यन्ति दूरस्थाः सर्वानर्थान्नराधिपाः । चारेण तस्मादुच्यन्ते राजानश्चारचक्षुषः ॥
    -चण, -चञ्चु a. graceful in gait, of graceful carriage.
    -ज्या the sine of the ascen- sional difference.
    -पथः a place where two roads meet.
    -भटः a valorous man, warrior.
    -भटी courage.
    -वायुः summer-air, zephyr.

    Sanskrit-English dictionary > चारः _cārḥ

  • 33 अक्षः _akṣḥ

    अक्षः [अश्-सः]
    1 An axis, axle, pivot; अक्षभङ्गे च यानस्य....न दण्डं मनुरब्रवीत् Ms.8.291,292; दृढधूः अक्षः Kāś. V. 4.74; Śi.12.2, 18.7; ज्योतिश्चक्राक्षदण्डः Dk.
    1 Axle-pole.
    -2 The pole of a cart.
    -3 A cart, car; also a wheel.
    -4 The beam of a balance.
    -5 Terrestrial latitude.
    -6 A die for playing with; cube; यानाक्षमधिकृत्य ब्रूत इति गम्यते न तु विदेवना- क्षमिति । ŚB. on MS.6.8.35.
    -7 The seed of which rosaries are made.
    -8 A weight equal to 16 māṣas and called कर्ष.
    -9 N. of the plant Terminalia Belerica (बिभीतक- Mar. बेहडा) the seed of which is used as a die; also the nut of this plant; यथा वै द्वे वामलके द्वे वा कोले द्वौ वाक्षौ मुष्टिरनुभवति Chān. Up; so धाराभिरक्षमात्राभिः.
    -1 A shrub producing the rosary seed, Eleocarpus Ganitrus (रुद्राक्ष); the seed of this plant, as also of another plant (इन्द्राक्ष).
    -11 A serpent; hence a curve.
    -12 Garuḍa.
    -13 N. of a son of Rāvaṇa.
    -14 The soul.
    -15 Knowledge (usually, sacred).
    -16 Law; a lawsuit; legal procedure.
    -17 A person born blind.
    -18 the lower part of the temples (कर्ण- नेत्रयोर्मध्ये शङ्खादधोभागः).
    -19 The base of a column; अथवाक्षं नवांशोच्चं जन्म चैकेन कारयेत् । Māna.14.17.
    -2 The window-like part of a swing, a hammock, a palanquin, an axle of a chariot; पार्श्वयोर्वारणं कुर्यात् तस्याधो$क्षं सुसंयुतम् । Māna.5.165,166.
    -21 Gambling (in general). cf. अक्षो द्यूते वरूथाङ्गे नयवादौ बिभीतके । कर्षे व्याप्तौ कृषे (?) चक्रे आधारव्यव- हारयोः । आत्मजे पाशके दैत्यभेदे चेन्द्रियवालयोः । Nm.
    -क्षम् (अश्नुते व्याप्नोति विषयान् स्ववृत्त्या संयोगेन वा)
    1 An organ of sense; निरोधाच्चेतसो$क्षाणि निरुद्धान्यखिलान्यपि Pt.2.154; संयताक्षो विनीतः Mātaṅga L.12.1. (The word संयताक्ष here means 'having control over his senses', but 'having eyes closed' M. W.); m. also (नियच्छेद्विषयेभ्यो$क्षान् Bhāg.; an object of sense.
    -2 The eye, (only at the end of comp.; जलजाक्ष, कमलाक्ष, &c.)
    -3 Sachal salt, sea-salt.
    -4 Blue vitriol (from its crystallized shape) (Mar. मोरचूद) [cf. L. axis; Gr. akshon or axon, old Germ. ahsa; Germ. achse.]
    -Comp. -अंशः the degree of latitude.
    -अग्रम् the axle or its end; the anterior end of the axle or its end; the anterior end of the pole of a car.
    -अग्रकीलः -लकः a linch-pin, a pin which fastens the yoke to the pole.
    -आवपनम् [अक्षान् पाशान् आवपति क्षिपत्यस्मिन्; आ-वप्-आधारे ल्युट्] a dice-board (अक्षा उप्यन्ते$स्मिन्निति अक्षावपनम् अक्षस्थानावपनपात्रम्, सायण).
    -आवलिः f. a rosary.
    -आवापः [अक्षान् आवपति क्षिपति; आवप्-अण्] a gambler, keeper of the dice or gambling table; he is one of the रत्निन्s mentioned in Taitt. Saṁ. I.8.9.1.2 and Śat. Br.5.3.2; also ˚अतिवापः (अक्षावापो नाम अक्षाणां क्षेप्ता अक्षगोप्ता वा द्यूतकारः).
    -उपकरणम् a piece at chess.
    -कर्णः hypotenuse, particularly of the triangle formed with the gnomon of a dial and its shadow; (astr.) argument of the latitude.
    -कुशल, -शौण्ड a. [स. त.] skilful in gambling.
    -कूटः [ अक्षस्य कूट इव] the pupil of the eye.
    -कोविद, -ज्ञ a. skilled in dice; so ˚विद्, ˚वेत्तृ &c.
    -क्षेत्रम् [अक्षनिमित्तं क्षेत्रम्] an astronomical figure (अक्षसाधनार्थं क्षेत्रतया कल्पितानां अक्षभवानामष्टानां क्षेत्राणामेकं).
    -ग्लहः [तृ. त.] gambling, playing at dice.
    -चक्रम् the circle of sensual passions. दृढनियमित ˚क्रः K.37 (also axis and wheels).
    -जम् [अक्षात् जायते; जन्-ड]
    1 direct knowledge or cognition.
    -2 a thunderbolt (वज्रम् अस्थिरूपावयवजातत्वात्तस्य तन्नामत्बम्).
    -3 a diamond.
    -4 अक्षक्षेत्रम् q.v. (m. in some of these senses).
    -जः N. of Viṣṇu.
    -तत्त्वम्, -विद्या the science of gambling; ˚विद् skilled in the principles of gambling.
    -दण्डः axle-pole.
    -दर्शकः, -दृश् [अक्षाणाम् ऋणादानादिव्यवहाराणां दर्शकः दृश्-ण्वुल्, अक्षान् पश्यतीति दृश् -क्विप् कुत्वम्]
    1 a judge (one who tries law- suits).
    -2 a superintendent of gambling.
    -दृक्कर्मन् n. operation or calculation for latitude.
    -देविन् m.. [अक्षैर्दीव्यति, दिव्-णिनि],
    अक्षद्यूः, [दिव्-क्विपू ऊठ् P.VI.4.19.]
    -द्यूतः [अक्षैर्द्यूतं यस्य] a gambler, dicer.
    -द्यूतम् dice play, gambling; ˚तादिगणः a class of words mentioned in P.IV.4.19.
    -द्यूतिकम् [अक्षद्यूत- ठक्] dispute at play.
    -द्रुग्ध a. [अक्षैः द्रुग्धः] unlucky at dice (opposed to अक्षप्रिय fond of dice, or lucky in gambling).
    -धरः [अक्षं चक्रं रथावयवं तत्कीलकमिव कण्टकं वा धरतीति धरः धृ-अच् ष. त.]
    1 N. of Viṣṇu.
    -2 N. of the plant (also called शाखोट); Trophis Aspera. (Mar. हेदि, खरोत).
    -3 a wheel.
    -4 any one who bears a wheel, or who holds dice.
    -धूः (धुर्) the yoke attached to the fore-part of the pole of a car.
    -धूर्तः [अक्षे तद्देवने धूर्तः] 'dice-rogue,' a gamester, a gambler.
    -धूर्तिलः [अक्षस्य शकटस्य धूर्तिं भारं लाति, ला-क; or अक्ष-धुर्-तिलप्रत्ययः] a bull or ox yoked to the pole of a cart.
    -पटलः[ष. त.]
    1 a court of law.
    -2 depository of legal documents.
    -3 = अक्षि- पटलम्, q. v. -लः [अक्षाणां व्यवहाराणां पटलमस्त्यस्य अच्] a judge.
    -4 record-office (GI).
    -5 account-office (RT).
    -पटलाधिकृतः superintendent of records and accounts.
    -परि ind [अक्षेण विपरतिम् वृत्तं P.II.1.1 द्यूतव्यवहारे पराजये एवायं समासः Sk.] so as to be a loser (by an unlucky throw of dice) पाशकक्रीडायां यथा गुटिकापाते जयो भवति तद्वि- परीतपातः Tv.)
    -पाटः = ˚वाटः, q. v.
    -पाटकः [अक्षे व्यवहारे पाटयति; पट् दीप्तौ-ण्वुल्] one who is well-versed in law, a judge.
    -पातः [ष. त.] cast of dice.
    -पादः N. of the sage Gautama, founder of the Nyāya system of philosophy, or a follower of that system (अक्षं नेत्रं दर्शनसाधनतया जातः पादो$स्य; अक्षपादो हि स्वमतदूषकस्य व्यासस्य मुखदर्शनं चक्षुषा न कर्तव्यम् इति प्रतिज्ञाय पश्चाद् व्यासेन प्रसादितः पादे नेत्रं प्रकाश्य तं दृष्टवान् इति प्रसिद्धिः Tv.)
    -पीडा [ष. त.]
    1 an injury to the organs.
    -2 [अक्षम् इन्द्रियं रसनारूपं पीडयति आस्वादनात्; पीड्-अच्] N. of the plant यवतिक्ता. (Mar. शंखिनी).
    -भागः (˚अंशः) a degree of latitude.
    -भारः [ष. त.]
    1 a cart-load.
    -2 the lower part of a chariot. (cf. तत्तद्देशे तु छिद्रं स्यादक्षभारे रथान्तकम् । छिद्रे प्रवेशयेत् कीलं युक्त्या च पट्टयोजितम् ॥ Māna. 42.51-53.)
    -मदः [च. त.] a mad passion for gambling.
    -मात्रम् [अक्षो मात्रा यस्य]
    1 anything as large as dice; dice.
    -2 a moment of time (निमिषः) twinkling of an eye.
    -माला, -सूत्रम् [अक्षाणां माला -सूत्रम्]
    1 a rosary, string of beads (अकारादिक्षकारान्तः अक्षः तत्कृता तत्प्रतिनिधिभूता वा माला); कृतो- $क्षसूत्रप्रणयी तया करः Ku.5.11,66; ˚मालामुपयाचितुमागतो$स्मि K.151. (It is made of रुद्राक्ष seeds, corals, crystals, rubies, gems &c.)
    -2 N. of अरुन्धती (अक्षमाला त्वरुन्धती - Hm.); अक्ष- माला वसिष्ठेन संयुक्ताधमयोनिजा...जगामाभ्यर्हणीयताम् Ms.9.23. मातङ्गयामक्षमालायां गर्हितायां रिरंसया । Bu. ch.4.77. (अक्षस्य नक्षत्रचक्रस्य मालेव भूषणत्वात्; सा ह्युत्तरस्यां दिशि गगने सप्तर्षिमण्डले मालारूपेण वसिष्ठसमीपे वर्तते सर्वेभ्यश्चोज्ज्वलत्वात्तस्या मालारूपेण स्थितत्वाच्च नक्षत्रचक्रभूषणत्वम् Tv).
    -राजः [अक्षाणां राजेव] one addicted to gambling; also 'the die called Kali'.
    --वामः [स. त.] an unfair gambler.
    -वाटः [अक्षाणां पाशकक्रीडानां बाटः वासस्थानम्]
    1 a gambling house; the gambling table.
    -2 [अक्षस्य रथचक्रस्य क्षुण्णस्थानस्य इव वाटः] a place of contest, arena, wrestling ground (तत्र हि रथचक्रक्षुण्णपांशुसदृशपांशुम- त्त्वात् तत्सदृशत्वम् Tv.)
    -विद a. skilled in gambling.
    -वृत्त a. [अक्षे वृत्तः व्यापृतः स. त.] engaged in, addicted to, gambling; what has occurred in gambling.
    -वृत्तम् राशिचक्ररूपं वृत्तक्षेत्रम् the zodiacal circle.
    -शालिन् (शालिकः) officer in charge of the gambling house; EI 24.173.
    -स्तुषः Beleric Myrobalan (Mar. बेहडा)
    -हृदयम् perfect skill in, or conversancy with, gambling (lit. the heart or innermost nature of dice or gambling); वशीकृताक्षहृदयां K.131.

    Sanskrit-English dictionary > अक्षः _akṣḥ

  • 34 पञ्चन् _pañcan

    पञ्चन् num. a. (Always pl., nom. and acc. पञ्च) Five. (As the first member of comp. पञ्चन् drops its final न्). [cf. Gr. pente.]
    -Comp. -अंशः the fifth part, a fifth.
    -अग्निः 1 an aggregate of five sacred fires; i. e. (अन्वाहार्यपचन or दक्षिण, गार्हपत्य, आहवनीय, सभ्य, and आव- सथ्य).
    -2 a householder who maintains the five sacred fires; पञ्चाग्नयो धृतव्रताः Māl.1; Ms.3.185.
    -3 five mystic fires supposed to exist in the body; तेजो ह्यग्निस्तथा क्रोधश्चक्षुरूष्मा तथैव च । अग्निर्जरयते यच्च पञ्चाग्नेयाः शरीरिणः ॥ Mb.12.184.21.
    -4 one who is acquainted with the doctrine of these fires. ˚साधनम् four fires on four sides and the sun above the head. This is a form of penance.
    -अङ्ग a. five-membered, having five parts or divi- sions as in पञ्चाङ्गः प्रणामः (i. e. बाहुभ्यां चैव जानुभ्यां शिरसा वक्षसा दृशा); कृतपञ्चाङ्गविनिर्णयो नयः Ki.2.12. (see Malli. and Kāmandaka quoted by him); पञ्चाङ्गमभिनयमुपदिश्य M.1; चित्ताक्षिभ्रूहस्तपादैरङ्गैश्चेष्टादिसाम्यतः । पात्राद्यवस्थाकरणं पञ्चाङ्गे$भिनयो मतः ॥
    (-ङ्गः) 1 a tortoise or turtle.
    -2 a kind of horse with five spots in different parts of his body. (
    -ङ्गी) a bit for horses.
    -(ङ्गम्) 1 collection or aggregate of five parts.
    -2 five modes of devotion (silent prayer, oblations, libations, bathing idols and feeding Brāhmaṇas)
    -3 the five parts of a tree; त्वक्पत्रकुसुमं मूलफलमेकस्य शाखिनः । एकत्र मिलितं चैतत् पञ्चाङ्ग- मिति संज्ञितम् ॥
    -4 a calendar or almanac, so called be- cause it treats of five things:-- (तिथिर्वारश्च नक्षत्रं योगः करणमेव च); चतुरङ्गबलो राजा जगतीं वशमानयेत् । अहं पञ्चा- ङ्गबलवानाकाशं वशमानये ॥ Shbhāṣ. ˚गुप्तः a turtle. ˚पत्रम् a calendar. ˚विनिर्णयः the five rules are as follows; सहायाः साधनोपाया विभागो देशकालयोः । विनिपातप्रतीकारः सिद्धिः पञ्चाङ्ग- मिष्यते ॥ Kāmandak; cf. Ki.2.12. ˚शुद्धिः f. the propiti- ousness or favourable state of five important points; i. e. तिथि, वार, नक्षत्र, योग and करण (in astrology).
    -अङ्गिक a. five-membered.
    -अङ्गुल a. (
    -ला or
    -ली f.) measuring five fingers. (
    -लः) the castor-oil plant.
    -अ(आ)जम् the five products of the goat; cf. पञ्चगव्य.
    -अतिग a. liberated (मुक्त); सो$पि पञ्चातिगो$भवत् Mb. 12.59.9.
    -अप्सरस् n. N. of a lake, said to have been created by the sage Mandakarni; cf. R.13.38.
    -अमरा The five plants i. e. (Mar. भांग, दूर्वा, बेल, निर्गुडी and तुळस.
    -अमृत a. consisting of 5 ingredients.
    -(तम्) 1 the aggregate of five drugs; dry ginger, a species of Moonseed (Cocculus cordifolius, Mar. गुळवेल), Asparagus recemosus (Mar. शतावरी), Hypoxis brevifolia (Mar. मुसळी), गोक्षुरक (Mar. गोखरूं).
    -2 the collection of five sweet things used in worshipping deities; (दुग्धं च शर्करा चैव घृतं दधि तथा मधु).
    -3 the five elements; Māl.5.2.
    -अम्लम् the aggregate of five acid plants (the jujube, pomegranate, sorrel, spondias and citron).
    -अर्चिस् m. the planet Mercury.
    - अवयव a. five-membered (as a syllogism, the five members being, प्रतिज्ञा, हेतु, उदाहरण, उपनय and निगमन q. v.).
    -अवस्थः a corpse (so called because it is resolved into the five elements) cf. पञ्चत्व below.
    -अविकम् the five products of the sheep; cf. पञ्चगव्य.
    -अशीतिः f. eighty-five.
    -अहः a period of five days.
    - आतप a. doing penance with five fires. (i. e. with four fires and the sun); cf. R.13.41.
    -आत्मक a. consisting of five elements (as body).
    -आननः, -आस्यः, -मुखः, -वक्त्रः 1 epithets of Śiva.
    -2 a lion (so called because its mouth is generally wide open; पञ्चम् आननं यस्य), (often used at the end of names of learned men to express great learning or respect; न्याय˚, तर्क˚ &c. e. g. जगन्नाथतर्कपञ्चानन); see पञ्च a.
    -3 the sign Leo of the zodiac. (
    -नी) an epithet of Durgā.
    -आम्नायाः m. (pl.) five Śāstras supposed to have proceeded from the five mouths of Śiva.
    -आयतनी, -नम् a group of five deities like गणपति, विष्णु, शंकर, देवी and सूर्य.
    -इन्द्रियम् an aggregate of the five organs (of sense or actions; see इन्द्रियम्).
    -इषुः, -बाणः, -शरः epithets of the god of love; (so called because he has five arrows; their names are:-- अरविन्दमशोकं च चूतं च नवमल्लिका । नीलोत्पलं च पञ्चैते पञ्चबाणस्य सायकाः ॥ the five arrows are also thus named:-- संमोहनोन्मादनौ च शोषणस्तापनस्तथा । स्तम्भनश्चेति कामस्य पञ्चबाणाः प्रकीर्तिताः ॥).
    -उपचारः the five articles of worship i. e. (गन्ध, पुष्प, धूप, दीप and नैवेद्य).
    -उष्मन् m. (pl.) the five digestive fires supposed to be in the body.
    -कपाल a. prepared or offered in five cups.
    -कर्ण a. branded in the ear with the number 'five' (as cattle &c.); cf. P.VI.3.115.
    -कर्मन् n. (in medicine) the five kinds of treatment; i. e. 1 वमन 'giving emetics'; 2 रेचन 'purging'; 3 नस्य 'giving stre- nutatories'; 4 अनुवासन 'administering an enema which is oily', and 5 निरूह 'administering an enema which is not oily. वमनं रेचनं नस्यं निरूहश्चानुवासनम् । पञ्चकर्मेदमन्यश्च ज्ञेयमुत्क्षेपणादिकम् ॥
    -कल्याणकः a horse with white feet and a white mouth.
    -कषाय a decoction from the fruits of five plants (जम्बु, शाल्मलि, वाट्याल, बकुल and बदर).
    -कृत्यम् the five actions by which the Supreme Power manifests itself (सृष्टि, स्थिति, संहार, तिरोभाव and अनुग्रह- करण).
    -कृत्वस् ind. five times.
    -कृष्णः A kind of game. (
    -ष्णाः) The five deities of Mahānubhāva sect namely चक्रवर्ती कृष्ण, Datta of Mātāpura, Gundam Raul of ऋद्धिपुर, चांगदेव राऊळ of द्वारावती and चांगदेव राऊळ of प्रतिष्ठान.
    -कोणः a pentagon.
    -कोलम् the five spices taken collec- tively; पिप्पली पिप्पलीमूलं चव्यचित्रकनागरम् । पञ्चकोलं......... (Mar. पिंपळी, पिंपळमूळ, चवक, चित्रक व सुंठ).
    -कोषाः m. (pl.) the five vestures or wrappers supposed to invest the soul; they are:-- अन्नमयकोष or the earthly body (स्थूलशरीर); प्राणमयकोष the vesture of the vital airs; मनो- मयकोष the sensorial vesture; विज्ञानमयकोष the cognitional vesture (these three form the लिङ्गशरीर); and आनन्द- मयकोष the last vesture, that of beatitude. कोषैरन्नमयाद्यैः पञ्चभिरात्मा न संवृतो भाति । निजशक्तिसमुप्तन्नैः शैवालप़टलैरिवाम्बु वापीस्थम् ॥ Vivekachūdāmaṇi.
    -क्रोशी 1 a distance of five Kroṣas.
    -2 N. of the city, Banares.
    -खट्वम्, -खट्वी a collection of five beds.
    -गत a. (in alg.) raised to the fifth power.
    -गवम् a collection of five cows.
    -गव्यम् the five products of the cow taken collectively; i. e. milk, curds, clarified butter or ghee, urine, and cowdung (क्षीरं दधि तथा चाज्यं मूत्रं गोमयमेव च).
    -गु a. bought with five cows.
    -गुण a. five-fold. (
    -णाः) the five objects of sense (रूप, रस, गन्ध, स्पर्श and शब्द). (
    -णी) the earth.
    -गुप्तः 1 a tortoise (as drawing in its 4 feet and head).
    -2 the materialistic system of philosophy, the doctrines of the Chārvākas.
    -घातः (in music) a kind of mea- sure.
    -चत्वारिंश a. forty-fifth.
    -चत्वारिंशत् f. forty-five.
    -चामरम् N. of 2 kinds of metre; प्रमाणिकापदद्वयं वदन्ति पञ्चचामरम् Vṛittaratnākara.
    -जनः 1 a man, man- kind.
    -2 N. of a demon who had assumed the form of a conch-shell, and was slain by Kṛiṣṇa; तस्मै प्रादाद्वरं पुत्रं मृतं पञ्चजनोदरात् Bhāg.3.3.2.
    -3 the soul.
    -4 the five classes of beings; i. e. gods, men, Gandharvas, serpents and pitṛis; यस्मिन् पञ्च पञ्चजना आकाशश्च प्रतिष्ठितः Bṛi. Up.4.4.17.
    -5 the four primary castes of the Hindus (ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य and शूद्र) with the Niṣādas or barbarians as the fifth (pl. in these two senses); (for a full exposition see Sārirabhāṣya on Br. Sūtras 1.4.11-13). (
    -नी) an assemblage of five persons.
    -जनीन a. devoted to the five races. (
    -नः) an actor, a mimic, buffoon, one who is devoted to the pentad viz. singer, musician, dancer, harlot and a jester; गायकवादक- नर्तकदासीभण्डरतः खलु पञ्चजनीनः Bhāsāvritti on P.V.1.9.
    -ज्ञानः 1 an epithet of Buddha as possessing the five kinds of knowledge.
    -2 a man familiar with the doc- trines of the Pāśupatas.
    -तक्षम्, -क्षी a collection of five carpenters.
    -तत्त्वम् 1 the five elements taken collectively; i. e. पृत्थी, अप्, तेजस्, वायु and आकाश.
    -2 (in the Tantras) the five essentials of the Tāntrikas, also called पञ्चमकार because they all begin with म; i. e. मद्य, मांस, मत्स्य, मुद्रा and मैथुन.
    -तन्त्रम् N. of a well-known collection in five books containing moral stories and fables by Visnugupta; पञ्चतन्त्रात्तथान्यस्माद् ग्रन्थादाकृष्य लिख्यते H. Pr.9.
    -तन्मात्रम् the five subtle and pri- mary elements (such as शब्द, रस, स्पर्श and रूप and गन्ध).
    -तपस् m. an ascetic who in summer practises penance sitting in the middle of four fires with the sun burning right over his head; cf. हविर्भुजामेधवतां चतुर्णां मध्ये ललाटंतपसप्तसप्तिः R.13.41; Ku.5.23; Ms.6.23 and Śi.2.51. also; ग्रीष्मे पञ्चतपा वीरो वर्षास्वासारषाण्मुनिः Bhāg. 4.23.6; Rām.3.6.5.
    -तय a. five-fold; वृत्तयः पञ्चतय्यः क्लिष्टा अक्लिष्टाः Mbh. (
    -यः) a pentad.
    -तिक्तम् the five bitter things:-- निवामृतावृषपटोलनिदिग्धिकाश्च.
    -त्रिंश a. thirtyfifth.
    -त्रिंशत्, -त्रिंशतिः f. thirty-five.
    -दश a.
    1 fifteenth.
    -2 increased by fifteen; as in पञ्चदशं शतम् 'one hundred and fifteen'.
    -दशन् a. (pl.) fifteen.
    ˚अहः a period of fifteen days.
    -दशिन् a. made or consisting of fifteen.
    -दशी 1 the fifteenth day of a lunar fort- night (the full or new moon day); Y.1.146.
    -2 N. of a philosophical work (प्रकरणग्रन्थ) by माधवाचार्य (विद्यारण्य).
    -दीर्घम् the five long parts of the body; the arms, eyes, belly, nose and breast; बाहू नेत्रद्वयं कुक्षिर्द्वे तु नासे तथैव च । स्तनयोरन्तरं चैव पञ्चदीर्घं प्रचक्षते ॥
    -देवताः the five deities:-- आदित्यं गणनाथं च देवीं रुद्रं च केशवम् । पञ्चदैवतमित्युक्तं सर्वकर्मसु पूजयेत् ॥
    -धारणक a. upheld by the five elements.
    -नखः 1 any animal with five claws; such as the hare, alligator, tortoise, porcupine, rhinoceros शशकः शल्लकी गोधा खड्गी कूर्मश्च पञ्चमः । पञ्च पञ्चनखा भक्ष्या ये प्रोक्ताः कृतजैर्द्विजैः Bk.6.131; Ms.5.17,18; Y.1.177.
    -2 an elephant.
    -3 a turtle.
    -4 a lion or tiger.
    -नखी, -नखराज an iguana (Mar. घोरपड); Gīrvāṇa.
    -नदः 'the country of five rivers, the modern Panjab (the five rivers being शतद्रु, विपाशा, इरावती, चन्द्रभागा and वितस्ता, or the modern names Sutlej, Beas, Ravee, Chenab and Jhelum).
    -दा (pl.) the people of this country.
    -नवतिः f. ninety-five.
    -निम्बम् the five products of निम्ब viz. (the flowers, fruit, leaves, bark and root).
    -नीराजनम् waving five things before an idol and then falling prostrate before it; (the five things being:-- a lamp, lotus, cloth, mango and betel-leaf).
    -पञ्चाश a. fiftyfifth.
    -पञ्चाशत् f. fifty-five.
    -पदी 1 five steps; पुंसो यमान्तं व्रजतो$पिनिष्ठुरै- रेतैर्धनैः पञ्चपदी न दीयते Pt.2.115.
    -2 the five strong cases, i. e. the first five inflections
    -पर्वन् n. (pl.) the five parvans q. v.; they are चतुर्दश्यष्टमी चैव अमावास्या च पूर्णिमा । पर्वाण्येतानि राजेन्द्र रविसंक्रान्तिरेव च ॥ a. five-knotted (an arrow).
    -पल्लवम् The leaves of the mango, fig, banyan, ficus religiosa (Mar. पिंपळ) and Genus Ficus (Mar. पायरी). There are other variations such as पनस, आम्र, पिप्पल, वट and बकुल. The first group is for the Vedic ritual only.
    -पात्रम् 1 five vessels taken collectively.
    -2 a Srāddha in which offerings are made in five vessels.
    -पाद् a. consisting of five feet, steps, or parts; पञ्चपादं पितरम् Praśna Up.1.11. (-m.) a year (संवत्सर).
    -पादिका N. of a commentary on शारीरकभाष्य.
    -पितृ m. (pl.) the five fathers:-- जनकश्चोपनेता च यश्च कन्यां प्रयच्छति । अन्नदाता भयत्राता पञ्चैते पितरः स्मृताः ॥
    -पित्तम् the bile of five ani- mals viz. (the boar, goat, buffalo, fish and peacock).
    -प्रस्थ a. having five elevations (a forest).
    -प्राणाः m. (pl.) the five life-winds or vital airs: प्राण, अपान, व्यान, उदान, and समान.
    -प्रासादः a temple of a particular size with four pinnacles and a steeple.
    -बन्ध a fine equal to the fifth part of anything lost or stolen.
    -बलाः five medicinal herbs, namely बला, नागबला, महाबला, अति- बला and राजबला.
    -बाणः, -वाणः, -शरः epithets of the god of love; see पञ्चेषु.
    -बाहुः N. of Śiva.
    -बिन्दुप्रसृतम् N. of a particular movement in dancing; Dk.2.
    -बीजानि the five seeds:--कर्कटी, त्रपुस, दाडिम, पद्मबीज, and वानरीबीज.
    -भद्र a.
    1 having five good qualities.
    -2 consisting of five good ingredients (as a sauce &c.).
    -3 having five auspicious marks (as a horse) in the chest, back, face and flanks.
    -4 vicious.
    -द्रः a kind of pavilion.
    -भागिन् m. the five deities of पञ्चमहा- यज्ञ; धर्मकामविहीनस्य चुक्रुधुः पञ्चभागिनः Bhāg.11.23.9.
    -भुज a. pentagonal.
    (-जः) 1 a pentagon; cf. पञ्चकोण.
    -2 N. of Gaṇeśa.
    -भूतम् the five elements; पृथ्वी, अप्, तेजस्, वायु and आकाश.
    -भृङ्गाः the five trees, viz. देवदाली (Mar. देवडंगरी), शमी, भङ्गा (Mar. भांग), निर्गुण्डी and तमालपत्र.
    -मकारम् the five essentials of the left-hand Tantra ritual of which the first letter is म; see पञ्चतत्त्व (2).
    -महापातकम् the five great sins; see महापातक Ms.11. 54.
    -महायज्ञाः m. (pl.) the five daily sacrifices enjoined to be performed by a Brāhmaṇa; अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः पितृ- यज्ञस्तु तर्पणम् । होमो दैवो बलिर्भौतो नृयज्ञो$तिथिपूजनम् ॥ Ms.3.7. अहुतं च हुतं चैव तथा प्रहुतमेव च । ब्राह्मं हुतं प्राशितं च पञ्च यज्ञान् प्रचक्षते ॥ Ms.3.73; see महायज्ञ.
    -मारः son of Baladeva; L. D. B.
    -माश(षि)क a. consisting of five Māṣas (as a fine &c.).
    -माष(षि)क a. amounting to five māṣas; गर्दभाजाविकानां तु दण्डः स्यात्पञ्चमाषिकः Ms.8.298.
    -मास्य a. happening every five months.
    -मुखः an arrow with five points; (for other senses see पञ्चानन.)
    -मुद्रा five gestures to be made in presenting offerings to an idol; viz आवाहनी, स्थापनी, संनिधापनी, संबोधनी and संमुखीकरणी; see मुद्रा.
    -मूत्रम् the urine of five female animals; the cow, goat, she-buffalo, sheep, and she-ass.).
    -मूलम् there are nine varieties of the pentad combinations of roots; लघुपञ्चमूल, बृहत्पञ्चमूल, शतावर्यादि, तृणपञ्चमूल, जीवकादिपञ्चमूल, पुनर्नवादिपञ्चमूल, गोक्षुरादि˚, वल्ली˚.
    -रत्नम् a collection of five gems; (they are variously enumerated: (1) नीलकं वज्रकं चेति पद्मरागश्च मौक्तिकम् । प्रवालं चेति विज्ञेयं पंचरत्नं मनीषिभिः ॥ (2) सुवर्णं रजतं मुक्ता राजावर्तं प्रवालकम् । रत्नपञ्चकमाख्यातम्...॥ (3) कनकं हीरकं नीलं पद्मरागश्च मौक्तिकम् । पञ्चरत्नमिदं प्रोक्त- मृषिभिः पूर्वदर्शिभिः ॥
    -2 the five most admired episodes of the Mahābhārata; गीता, विष्णुसहस्रनाम, भीष्मस्तवराज, अनुस्मृति and गजेन्द्रमोक्ष).
    -रसा the आमलकी tree (Mar. आंवळी).
    -रात्रम् 1 a period of five nights; इत्यर्थं वयमानीताः पञ्चरात्रो$पि विद्यते Pañch.3.24.
    -2 N. of one of Bhāsa's dramas.
    -3 N. of a philosophical treatise attributed to Nārada.
    -4 N. of an अहीन (sacrifice) lasting for 5 days; स एतं पञ्चरात्रं पुरुषमेधं यज्ञक्रतुमपश्यत् Śat. Br.; cf. Mb.12.218. 11.
    -राशिकम् the rule of five (in math.).
    -लक्षणम् a Purāṇa; so called because it deals with five important topics:-- सर्गश्च प्रतिसर्गश्च वंशो मन्वन्तराणि च । वंशानुचरितं चैव पुराणं पञ्चलक्षणम् ॥ see पुराण also.
    -लवणम् five kinds of salt; i. e. काचक, सैन्धव, सामुद्र, बिड and सौवर्चल.
    -लाङ्गलकम् a gift (महादान) of as much land as can be cultivated with five ploughs.
    -लोकपालः the five guardian deities viz. Vināyaka, Durgā, Vāyu, Ākāśa and Aśvinīkumāra.
    -लोहम् a metallic alloy containing five metals (i. e. copper, brass, tin, lead and iron).
    -लोहकम् the five metals i. e. gold, silver, copper, tin and lead.
    -वटः the sacred or sacrificial thread worn across the breast (यज्ञोपवीत).
    -वटी 1 the five fig-trees: i. e. अश्वत्थ, बिल्व, वट, धात्री and अशोक.
    -2 N. of a part of the Daṇḍakā forest where the Godāvarī rises and where Rāma dwelt for a considerable time with his beloved; it is two miles from Nasik; परिहरन्तमपि मामितः पञ्चवटीस्नेहो बलादाकर्षतीव U.2.27/28; R.13.34.
    -वर्गः 1 an aggregate of five.
    -2 the five essential elements of the body.
    -3 the five organs of sense; संतुष्टपञ्चवर्गो$हं लोकयात्रां प्रवाहये Rām.2.19.27.
    -4 the five daily sacrifices enjoined to be performed by a Brāhmaṇa; cf. महायज्ञ.
    -5 the five classes of spies (कापटिक, उदास्थित, गृहपतिव्यञ्जन, वैदेहिकव्यञ्जन and तापसव्यञ्जन); cf. Kull. on Ms.7.154.
    -वर्षदेशीय a. about five years old.
    -वर्षीय a. five years old.
    -वल्कलम् a collection of the barks of five kinds of trees; namely न्यग्रोध, उदुम्बर, अश्वत्थ, प्लक्ष and वेतस.
    -वल्लभा N. of Draupadī.
    -वार्षिक a. recurring every five years.
    -वाहिन् a. drawn by five (as a carriage).
    -विंश a. twenty-fifth.
    -शः 1 a Stoma consisting of 25 parts.
    -2 N. of Viṣṇu (regarded as the 25th तत्त्व); स तु जन- परितापं तत्कृतं जानता ते नरहर उपनीतः पञ्चतां पञ्चविंश Bhāg. 7.8.53.
    -विंशतिः f. twenty-five.
    -विंशतिका a collection of twenty-five; as in वेतालपञ्चविंशतिका.
    -विध a. five- fold, of five kinds. ˚प्रकृतिः f. the five departments of a government; अमात्यराष्ट्रदुर्गार्थदण्डाख्याः पञ्च चापराः Ms.7.157.
    -वीरगोष्ठम् an assembly room, concert-hall; रागमञ्जरी नाम पञ्चवीरगोष्ठे संगीतकमनुष्ठास्यति Dk.2.
    -वृत्, -वृतम् ind. five-fold.
    -वृत्तिता depending on senses; Rām.2.1.65.
    -शत a. amounting to five hundred.
    (-तम्) 1 one hundred and five.
    -2 five hundred.
    -शाखः 1 the hand; स्वशिरः पश्चशाखाभ्यामभिहत्यायतेक्षणा Mb.11.17.3; कदापि नो मुञ्चति पञ्चशाखः (नारायणस्य) Rām. Ch.1.9; स्फूर्जद्रत्नाङ्गुलीयद्युतिशबलनखद्योतिभिः पञ्चशाखैः Śiva B.3.49.
    -2 an elephant.
    -शारदीयः N. of a Yāga.
    -शिखः a lion.
    -शीलम् the five rules of conduct; Buddh.
    -शुक्लम् The holy combination of five days, viz. Uttarāyaṇa (day of the gods), the bright half of the month (day of the manes) and day time, हरिवासर and सिद्धक्षेत्र (cf. त्रिशुक्लम्).
    -ष a. (pl.) five or six; सन्त्यन्ये$पि बृहस्पतिप्रभृतयः संभाविताः पञ्चषाः Bh.2.34.
    -षष्ट a. sixty-fifth.
    -षष्टिः f. sixty-five.
    -सटः one with five tufts of hair on the head (सटाः जटाः केशसन्निवेशे मध्ये मध्ये पञ्चसु स्थानेषु क्षौरवद्वापनम्); दासो$यं मुच्यतां राज्ञस्त्वया पञ्चसटः कृतः Mb.3.272.18; (Mar. पांच पाट काढणें).
    -सप्तत a. seventy-fifth.
    -सप्ततिः f. seventy-five.
    -सस्यम् the five grains viz. धान्य, मुद्ग, तिल, यव and माष.
    -सिद्धान्ती f. the five astronomical doctrines from astronomical book like सूर्यसिद्धान्त etc.
    -सिद्धौषधयः the five medi- cinal plants:-- तैलकन्द, सुधाकन्द, क्रोडकन्द, रुदन्तिक, सर्पाक्षी.
    -सुगन्धकम् the five kinds of aromatic vegetable sub- stances; they are:-- कर्पूरकक्कोललवङ्गपुष्पगुवाकजातीफलपञ्चकेन । समांशभागेन च योजितेन मनोहरं पञ्चसुगन्धकं स्यात् ॥.
    -सूनाः f. the five things in a house by which animal life may be accidentally destroyed; they are:-- पञ्चसूना गृहस्थस्य चुल्ली पेषण्युपस्करः कण्डनी चोदकुम्भश्च Ms.3.68.
    -सूरणाः the five medicinal esculent roots; sweet and bitter सूरण, अत्यम्ल- पर्णी, काण्डीर, मालाकन्द. &c.
    -स्रोतम् n. the mind; पञ्चस्रोतसि निष्णातः Mb.12.218.11. (com. पञ्चस्त्रोतांसि विषयकेदारप्रणालिका यस्य तस्मिन् मनसि).
    -हायन a. five years old.

    Sanskrit-English dictionary > पञ्चन् _pañcan

  • 35 विर


    virá
    m. a man, (esp.) a brave orﾠ eminent man, hero, chief (sometimes applied to gods, as to Indra, Vishṇu etc.;

    pl. men, people, mankind, followers, retainers) RV. etc. etc.;
    a hero (as opp. to a god) RTL. 272 n. ;
    a husband MBh. R. Pur. ;
    a male child, son (collect. male progeny) RV. AV. Br. GṛṠrS. ;
    (collect. male progeny) RV. AV. Br. GṛṠrS. ;
    the male of an animal AV. ṠāṇkhṠr. ;
    (with, Tāntrikas) an adept (who is between the divya andﾠ the paṡu RTL. 191) Rudray. ;
    (in dram.) heroism (as one of the 8 Rasas <q.v.>;
    the Vīra-carita <q.v.> exhibits an example) Bhar. Daṡar. Sāh. etc.. ;
    an actor W. ;
    a partic. Agni (son of Tapas) MBh. ;
    fire, (esp.) sacred orﾠ sacrificial fire L. ;
    N. of various plants (Terminalia Arunja;
    Nerium Odorum;
    Guilandina Bonduc, manioc-root) L. ;
    N. of an Asura MBh. ;
    of a son of Dhṛita-rāshṭra ib. ;
    of a son of Bharad-vāja ib. ;
    of a son of Purusha Vairāja andﾠ father of Priya-vrata andﾠ Uttāna-pāda Hariv. ;
    of a son of Gṛiñjima ib. ;
    of two sons of Kṛishṇa BhP. ;
    of a son of Kshupa andﾠ father of Viviṇṡa MārkP. ;
    of the father of Līlāvatī ib. ;
    of a teacher of Vinaya Buddh. ;
    of the last Arhat of the present Avasarpiṇi L. ;
    ( alsoﾠ with bhaṭṭa, ācārya etc.) of various authors etc. Cat. ;
    (pl.) of a class of gods under Manu Tāmasa BhP. ;
    (ā) f. a wife, matron (whose husband andﾠ sons are still alive) L. ;
    an intoxicating beverage ib. ;
    N. of various plants andﾠ drugs (Flacourtia Cataphracta;
    Convolvulus Paniculatus;
    Gmelina Arborea;
    the drug Ela-vāluka etc.) L. ;
    (in music) a partic. Ṡruti Saṃgīt. ;
    N. of the wife of Bharad-vāja L. ;
    of the wife of Karaṃ-dhama MārkP. ;
    of a river MBh. ( B. vāṇī);
    n. (only L.) a reed (Arundo Tibialis);
    the root of ginger(?);
    pepper;
    rice-gruel;
    the root of Costus Speciosus, of Andropogon Muricatus etc.;
    mf (ā)n. heroic, powerful, strong, excellent, eminent L. ;
    + cf. Lat. vir;
    Lith. vy4ras;
    Goth. wair;
    Angl. Sax. wer, were-wulf;
    Eng. werewolf;
    Germ. Werwolf, Wergeld
    - विरकरा
    - विरकर्म
    - विरकर्मन्
    - विरकाटी
    - विरकाम
    - विरकीट
    - विरकुक्षि
    - विरकेतु
    - विरकेसरिन्
    - विरक्षुरिका
    - विरगति
    - विरगोत्र
    - विरगोष्ठि
    - विरघ्नी
    - विरंकरा
    - विरचक्र
    - विरचक्षुष्मत्
    - विरचरित
    - विरचरित्र
    - विरचर्य
    - विरचिन्तामणि
    - विरजनन
    - विरजयन्तिका
    - विरजात
    - विरजित
    - विरतण्डुल
    - विरतन्त्र
    - विरतम
    - विरतर
    - विरतरु
    - विरता
    - विरत्व
    - विरतापिन्युपनिषद्
    - विरतृण
    - विरदत्त
    - विरदामन्
    - विरदेय
    - विरदेव
    - विरद्युम्न
    - विरद्रु
    - विरधन्वन्
    - विरधर
    - विरनगर
    - विरनाथ
    - विरनारायण
    - विरंधर
    - विरपट्ट
    - विरपत्त्री
    - विरपत्नी
    - विरपराक्रम
    - विरपर्ण
    - विरपाण
    - विरपाणक
    - विरपाण्ड्य
    - विरपान
    - विरपुर
    - विरपुरुष
    - विरपुष्प
    - विरपेशस्
    - विरपोषि
    - विरप्रजायिनी
    - विरप्रजावती
    - विरप्रभ
    - विरप्रमोक्ष
    - विरप्रसवा
    - विरप्रसविनी
    - विरप्रसू
    - विरबलि
    - विरबाहु
    - विरबुक्क
    - विरभट
    - विरभद्र
    - विरभद्रक
    - विरभवत्
    - विरभानु
    - विरभार्या
    - विरभाव
    - विरभुक्ति
    - विरभुज
    - विरभूपति
    - विरमती
    - विरमत्स्य
    - विरमय
    - विरमर्दन
    - विरमर्दनक
    - विरमर्दल
    - विरमर्दलक
    - विरमल्ल
    - विरमहेश्वर
    - विरमाणिक्य
    - विरमातृ
    - विरमानिन्
    - विरमार्ग
    - विरमाहेन्द्रकाण्ड
    - विरमित्रोदय
    - विरमिश्र
    - विरमुकुन्ददेव
    - विरमुद्रिका
    - विरम्मन्य
    - विरयोगवह
    - विरयोगसह
    - विररजस्
    - विररथ
    - विररस
    - विरराघव
    - विररेणु
    - विरललित
    - विरलोक
    - विरवक्षण
    - विरवत्
    - विरवत्सा
    - विरवर
    - विरवर्मन्
    - विरवह्
    - विरवाक्य
    - विरवाद
    - विरवामन
    - विरविक्रम
    - विरविजय
    - विरविद्
    - विरविप्लावक
    - विरविरुद
    - विरवृक्ष
    - विरवृन्दभट्ट
    - विरवेतस
    - विरव्यूह
    - विरव्रत
    - विरशङ्कु
    - विरशय
    - विरशयन
    - विरशय्या
    - विरशर्मन्
    - विरशाक
    - विरशायिन्
    - विरशुष्म
    - विरशेखर
    - विरशैव
    - विरश्री
    - विरश्रेष्ठ
    - विरसमन्वित
    - विरसरस्वती
    - विरसिंह
    - विरसू
    - विरसेन
    - विरसैन्य
    - विरसोम
    - विरस्कन्ध
    - विरस्थ
    - विरस्थान
    - विरस्थायिन्
    - विरस्नाका
    - विरस्वामिन्
    - विरहण
    - विरहत्या
    - विरहन्
    - विरहरिप्रलाप
    - विरहोत्र

    Sanskrit-English dictionary > विर

  • 36 अध्यापकः _adhyāpakḥ

    अध्यापकः [अधि-इ-णिच्-ण्वुल्] A teacher, preceptor, instructor; especially of the Vedas; व्याकरण˚, न्याय˚ professor or +teacher of 2grammar, logic &c.; भृतक˚ a hired teacher, mercenary teacher; ˚उदितः styled a professor. According to Viṣṇu-Smṛiti an adhyāpaka is of 2 kinds: he is either an Achārya i. e. one who invests a boy with the sacred thread and initiates him into the Vedas, or he is an Upādhyāya i. e. one who teaches for livelihood (वृत्त्यर्थम्) See Ms.2.14-141. and the two words. [उपनीय तु यः शिष्यां वेदमध्यापयेद्द्विजः । सकल्पं सरहस्यं च तमाचार्यं प्रचक्षते ॥ एकदेशं तु वेदस्य वेदाङ्गान्यपि वा पुनः । यो$ध्यापयति कृत्त्यर्थमुपाध्यायः स उच्यते ॥]

    Sanskrit-English dictionary > अध्यापकः _adhyāpakḥ

  • 37 अध्याय _adhyāya

    अध्याय a. [इ-घञ् P.III.3.21] (At the end of comp.) A reader, student, one who studies; वेदाध्यायः a student of the Vedas; so मन्त्र˚
    -यः 1 Reading, learning, study, especially of the Vedas; प्रशान्ताध्यायसत्कथा (नगरी) Rām.
    -2 Proper time for reading or for a lesson; ˚ज्ञाः प्रचक्षते Ms.4.12, see अनध्याय also.
    -3 A lesson, lecture; अधीयते$स्मिन् अध्यायः P.III.3.122; so स्वाध्यायो$ध्येतव्यः.
    -4 A chapter, a large division of a work, such as of the Rāmāyaṇa, Mahābhārata, Manu- smṛiti, Pāṇini's Sūtras &c. The following are some of the names used by Sanskrit writers to denote chapters or divisions of works:--सर्गो वर्गः परिच्छेदोद्घाताध्यायाङ्क- संग्रहाः । उच्छ्वासः परिवर्तश्च पटलः काण्डमाननम् । स्थानं प्रकरणं चैव पर्वोल्लासाह्निकानि च । स्कन्धांशौ तु पुराणादौ प्रायशः परिकीर्तितौ ॥

    Sanskrit-English dictionary > अध्याय _adhyāya

  • 38 अध्यास् _adhyās

    अध्यास् 2 A.
    1 (a) To lie down, settle upon; occupy, dwell in (as a seat or habitation:; seat oneself in or upon, enter upon, get into (as a path &c.) (with acc. of place); त्वरिततरमध्यास्यतामियं वनस्थली K.28;36,4; पर्णशालामध्यास्य R.1.95; द्वितीयमाश्रममध्या- सितुं समयः V.5; द्वारदेशमध्यास्ते Dk.3 is waiting at the door; R.2.17;4.74;6.1;12.85;13.22,76;15. 93; Me.78; Bk.1.5; Ms.7.77; अये सिंहासनमध्यास्ते वृषलः Mu.3; भगवत्या प्राश्निकपदमध्यासितव्यम् M.1 occupy the seat of judge, accept the office of judge. (b) To take possession of, grasp, seize; धेन्वा तदध्यासितकातराक्ष्या R.2. 52 with eyes tremulous on account of her being seized by him (अध्यासितम् = आक्रमणम्). (c) To resort to, inhabit; यदध्यासितमर्हद्भिस्तद्धि प्रचक्षते Ku.6.56.
    -2 To live in conjugal relation; cohabit with.
    -3 To be direct- ed or fixed upon.
    -4 To rule, govern, influence; affect, concern (mostly Ved.). -Caus. To cause one to sit down upon; भवन्तमध्यासयन्नासनम् Bk.2.46.

    Sanskrit-English dictionary > अध्यास् _adhyās

  • 39 अनवाय _anavāya

    अनवाय a. [अव-इ-घञ् अवायः अवयवः. न. ब] Without parts (निरवयव); uninterrupted, unyielding, ब्रह्मद्वेषे क्रव्यादे घोरचक्षसे द्वेषो धत्तमनवायं किमीदिने ॥ Rv.7.14.2.

    Sanskrit-English dictionary > अनवाय _anavāya

  • 40 अनुक्रम _anukrama

    अनुक्रम a. [अनुगतः क्रमम्] In due order.
    -मः 1 Succession, order, sequence, arrangement, method, due order; प्रचक्रमे वक्तुमनुक्रमज्ञा R.6.7; श्वश्रूजनं सर्वमनुक्रमेण 14. 6; गृहीतानुक्रमाद्दाप्यो Y.2.41.
    -2 A table of contents, index, such as that of the Vedic Saṁhitās.
    -3 Routine order, daily practice; मानेन रक्ष्यते धान्यमश्वान् रक्षत्यनुक्रमः Mb.5.34.4. (अनुक्रमः व्यायामशिक्षादिः इति भाष्यकारः).

    Sanskrit-English dictionary > अनुक्रम _anukrama

Страницы

См. также в других словарях:

  • Ranabai — (Devanagari: रानाबाई, IAST: Rānābāī), popularly known as Vīrānganā Rānābāī (वीराँगना रानाबाई), (1504 1570) was a Jat warrior girl and a Hindu mystical poetess whose compositions are popular throughout Marwar region of Rajasthan, India. She was… …   Wikipedia

  • ā-cāra-cakrin — आचारचक्रिन् …   Indonesian dictionary

  • ā-dhārá-cakra — आधारचक्र …   Indonesian dictionary

  • á-ghora-cakshus — अघोरचक्षुस् …   Indonesian dictionary

  • abhi-pra-caksh — अभिप्रचक्ष् …   Indonesian dictionary

  • cāra-cakshus — चारचक्षुस् …   Indonesian dictionary

  • chattra-cakra — छत्त्रचक्र …   Indonesian dictionary

  • ghorá-cakshas — घोरचक्षस् …   Indonesian dictionary

  • gṛídhra-cakra — गृध्रचक्र …   Indonesian dictionary

  • nakra-cakra — नक्रचक्र …   Indonesian dictionary

  • nákshatra-cakra — नक्षत्रचक्र …   Indonesian dictionary

Поделиться ссылкой на выделенное

Прямая ссылка:
… Нажмите правой клавишей мыши и выберите «Копировать ссылку»