वनमाल

उप ind.

1 As a prefix to verbs and nouns it express- es towards, near to, by the side of, with, under, down (opp. अप). According to G. M. the following are its senses:-- उप सामीप्यसामर्थ्यव्याप्त्याचार्यकृतिमृतिदोषदानक्रियावीप्सा- रम्भाध्ययनबुजनेषु:-- (1) nearness, contiguity उपविशति, उपगच्छति goes near; (2) power, ability उपकरोति; (3) pervasion उपकीर्ण; (4) advice, instructing as by a teachar उपदिशति, उपदेश; (5) death, extinction, उपरत; (6) defect, fault उपघात; (7) giving उपनयति, उपहरति; (8) action, effort उप त्वानेष्ये; (9) beginning, commencement उपक्रमते, उपक्रम; (1) study उपाध्यायः; (11) reverence, worship उपस्थानम्, उपचरति पितरं पुत्रः. It is also said to have the senses of disease, ornament, command, reproof, killing, wish, resemblance &c.

-2 As unconnected with verbs and prefixed to nouns, it expresses direction towards, nearness, resemblance, relationship, contiguity in space, number, time, degree &c., but generally involving the idea of subordination or inferiority; उपकनिष्ठिका the finger next to the little finger; उपपुराणम् a secondary Purāṇa; उपगुरुः an assis- tant master; उपाध्यक्षः a vice-president. It usually, however, forms Avyayī. comp. in these senses; उपगङ्गम् = गङ्गायाः समीपे; उपकूलम्, ˚वनम् &c.; these are again compounded with other words; उपकूपजलाशयः; उपकण्ठ- निवासिनी. Prefixed to proper nouns it means a 'younger brother'; उपेन्द्रः.

-3 With numerals it forms संख्याबहुव्रीहि and means 'nearly', 'almost'; उपत्रिंशाः nearly thirty; उपविंशाः about twenty &c.

-4 As a separable preposition (a) with acc. when it means inferiority उपोधिकेच (P.I. 4.87) उपहरिं सुराः Sk. the gods are under i. e. are inferior to Hari; शक्रादय उपाच्युतम् Vop. (b) With loc. it expresses (1) over, above, superior to; उपनिष्के कार्षापणम्, उपपरार्धे हरेर्गुणाः; (2) addition; (3) near to, towards, in the direction of, under; (4) at, on, upon; (5) upto, in, above; e. g. उप सानुषु on or above the peaks; वयो न वसतीरुप; or sometimes (c) with the instr.; with, at the same time with, according to.

-5 As a separable adverb it is rarely used in the senses of further, moreover. उपसन्ने$धिके हीने सादृश्यप्रतियत्नयोः ॥ तद्योगव्याप्तिपूजासु शक्तावारम्भदानयोः ॥ दक्षिणाचार्यकरणदोषाख्यानात्ययेषु च । [cf. Gr. hupo; L. sub; Goth. up; Germ. ob.].

उपगुह् 1 U.

1 To clasp, embrace; तरङ्गहस्तैरुपगूहतीव R.13.63,18.47; Bk.14.52; Śi.9.38.

-2 To hide, conceal, cover, encircle, gird round; वनमालोपगूढः K.24,38.

उपरुध् 7 U.

1 To obstruct, hinder, interrupt, stop; मा मोपरोत्सीरिति मा सृजैनम् Kaṭh. Up.1.21. उत्पक्ष्मणोर्नयनयोरुपरुद्धवृत्तिम् Ś.4.15. Ve.3.8; उपरुध्यते तपो$नुष्ठानम् Ś4; V.5; पण्यमुपरुन्धताम् Y.2.25; to detain; अन्याय्यमुपरोद्धुम् V.5;

-2 (a) To disturb, trouble; पौरास्तपोवनमुपरुन्धन्ति Ś.1. (b) To press, trouble with a request; अभ्युत्सहे संप्रति नोपरोद्धुम् R.5.22.

-3 To overcome, subdue; भेजे भिन्नकटैर्नागैरन्यानुपरुरोध यैः R.4.83.

-4 To besiege (an enemy, town &c.); उपरुध्यारिमासीत Ms.7.195; Kām.13.67; उपरुद्धं कुसुमपुरम् Mu.2.

-5 To lock up, pen, confine; व्रजोपरोधं गाः स्थापयति Sk.

-6 To conceal, hide; नेत्रक्रमेणोपरुरोध सूर्यम् R.7.39.

-7 To cast off, repudiate, reject; ज्येष्ठपुत्रमुपारुधत् Rām.

उपसंभाषः षा 1 Conversation; कृतोपसंभाषमिवेक्षितेन Ki.3.3.

-2 Friendly persuasion; उपसंभाषा उपसान्त्वनम् P.I.3.47 Sk.

उपालभ् 1 Ā.

1 To censure, blame, revile, scold, taunt; पयोधरविस्तारयितृकमात्मनो यौवनमुपालभस्व मां किमुपालभसे Ś.1; रहस्युपालभ्यत चन्द्रशेखरः Ku.5.58; R.7.44; Śi. 9.6; Bk.3.3,6.125.

-2 To obtain (Ved.).

-3 तं यदि स्वरेषूपालभेत Ch. Up.2.22.3.

-3 To lay hold of, seize (a sacrificial animal).

उमा [ओः शिवस्य मा लक्ष्मीरिव, उं शिवं माति मन्यते पतित्वेन मा-क वा Tv.]

1 N. of the daughter of Himavat and Menā, and wife of Śiva; Kālidāsa thus derives the name:- उ मेति (oh do not, scil. practise penance) मात्रा तपसो निषिद्धा पश्चादुमाख्यां सुमुखी जगाम Ku.1.26; उमावृषाङ्कौ R.3.23.

-2 Light, splendour.

-3 Fame, reputation.

-4 Tranquility, calmness.

-5 Night.

-6 Turmeric (हरिद्रा).

-7 Flax (अतसी).

-Comp. कटः, -टम् उमा + कटच् P. V.2.29 Vārt. 1 the pollen of flax.

-कान्तः N. of Śiva; Mb.13.

-गुरुः, -जनकः N. of the Himālaya (as the father of उमा).

-चतुर्थी f. The fourth day in the light half of the month of Jyeṣṭha.

-पतिः N. of Śiva; मुहु- रनुस्मरयन्तमनुक्षपं त्रिपुरदाहमुमापतिसेविनः Ki.5.14; so ˚ईशः, ˚वल्लभः, ˚सहायः &c.

-महेश्वरव्रतम् N.of a particular observance.

-वनम् N. of the town Vanapura or Devi- koṭa (शोणितपुर).

-सुतः N. of Kārttikeya or of Gaṇesa.

ऊर्जित a.

1 (a) Powerful, strong, mighty; श्रीमदू- र्जितमेव वा Bg.1.41; मातृकं च धनुरूर्जितं दधत् R.11.64; cf. also बाणाक्षरैरेव परस्परस्य नामोर्जितं चापभृतः शशंसुः vigorous, strong (speech); Si.16.38; ऊर्जितं क्षात्रं तेजः Ve.1.13. (b) Great, large, exceeding, much; धनुर्विस्फारयामास तडिदूर्जितनिःस्वनम् Rām.5.48.25; Mv.2.13.

-2 Distin- guished, glorious, superior; excellent, beautiful; ˚श्रीः Śi.16.85; मकरोर्जितकेतनम् R.9.39;1,93; Māl.7.4.

-3 High, noble, spirited; ऊर्जितः खलु ते कामः Rām.2. 85.2. ˚आश्रयं वचः Ki.2.1 spirited or noble.

-4 Increased; deep, grave; अलङ्घ्यत्वाज्जनैरन्यैः क्षुभितोदन्वदूर्जितम् Ki.11.4.

-तम् 1 Strength, might.

-2 Energy.

एष् 1 U. (एषति-ते, एषितुम्, एषित)

1 To go or approach.

-2 To hasten towards, fly at, attack any one.

-3 To endeavour to reach or gain.

-4 To request.

-5 To desire.

-6 To creep or glide; पराङ्मित्र एषतु Av.6.67.3.

-7 To know; एषितु प्रेषितो यातो मया तस्यानुजो वनम् Bk.5.82.