-
101 अवपतित _avapatita
अवपतित a. Fallen down from; फलैर्वृक्षावपतितैः सीते दुःखमतो वनम् Rām.2.28.12. -
102 अवस्थः _avasthḥ
अवस्थः The membrum virile; अवस्थस्य क्नदीवतः Av.7.9.3.-स्था [अव-स्था-अङ्]1 State, condition, situation; स्वामिनो महत्यवस्था वर्तते Pt.1 a critical state, distress; तदनु कथयेर्माधवीयावमस्थाम् Māl.9.26; तुल्यावस्थः स्वसुः कृतः R.12.8; तां तामवस्थां प्रतिपद्यमानम् 13.5; ईदृशीमवस्थां प्रपन्नो$स्मि Ś.5; Ku.2.6; सर्व˚ Me.11; अवस्था खलु नाम शत्रुमपि मित्रत्वे कल्पयति Pratijñā.1. oft. in comp.; तदवस्थः Pt.5. reduced to that state; एतद˚, बालावस्थः अधिपतिः V.5; अन्त्यावस्था Pt.4; so कामयमानावस्थो राजा Ś.3; स्फुलिङ्गावस्थया वह्निः 7.15; अन्तर्मदावस्थो द्विपेन्द्रः R.2.7 rutting state.-2 Position, circumstance.-3 Period, stage (of life &c.); यौवन˚; वयोवस्थां तस्याः शृणुत Māl.9.29.-4 Form, appearance.-5 Degree, proportion.-6 Stability, fixity, as in अनवस्थ q. v.-7 Appearance in a court of law; कृतावस्थो धनैषिणा Ms.8.6.-8 The female organ of generation.-Comp. -अन्तरम् another or altered state; ˚रं आरोपिता Ś.3.5.-चतुष्टयम् the four periods or states of human life; i. e. बाल्यम् (childhood); कौमारम् (youth); यौवनम् (manhood); and वार्धक्यम् (old age).-त्रयम् the three states; i. e. जागृति (waking); स्वप्न (dreaming), and सुषुप्ति (sound sleep).-दशकम् the ten states of lovers; दृङ् मनः संगसङ्कल्पौ जागरः कृशता$रतिः । ह्रीत्यागोन्मादमूर्छान्ता इत्यनङ्गदशा दश ॥ D. R.-द्वयम् the two states of life i. e. सुखम् and दुःखम् (happiness and misery).-षट्कम् the six states of an action mentioned by Yāska; जायते$स्ति वर्धते विपरिणमते$पक्षीयते नश्यति Nir. -
103 अविप्रहत _aviprahata
अविप्रहत a. Untrodden (forest, path); अविप्रहतं वनमिदम् Rām.1.24.13. -
104 असार _asāra
असार a. [न. ब.]1 Sapless, insipid.-2 (a) Without essence, useless; असारः खलु संसारः Udb.; (b) worthless, unsubstantial, without strength, stuff or value, deprived of its essence; असारं संसारं परि- मुषितरत्नं त्रिभुवनम् Māl.5.3; U.1; असारे खलु संसारे सारमेतच्चतुष्टयम् Dharm.12,13; तत्संसारमसारमेव निखिलं वुद्ध्वा वुधा बोधकाः Bh.3.146.-3 Vain, unprofitable; Pt.1.28.-4 Weak, feeble, infirm, fragile; श्रुति- पथमसारम् Mu.6.14; बहूनामप्यसाराणां संहतिः कार्यसाधिका (समवायो हि दुर्जयः) Pt.1.331; Śi.2.5.-5 Poor; Dk.4.-6 With no enthusiasm, not ready; सुयुद्धकामुकं सारमसारं विपरीतकम् । Śukra.4.872.-रः, -रम् 1 Unessential or unimportant portion; कुर्यादसारभङ्गो हि सारभङ्गमपि स्फुटम् H.3.82.-2 N. of a tree (एरण़्ड).-3 Aloe wood. (Mar. अगरु). -
105 असिः _asiḥ
असिः [अस्यते क्षिप्यते; अस्-इन् Uṇ.4.139]1 A sword-2 A knife used for killing animals.-3 [अस्यति सेवनेन पापानि] N. of a river to the south of Benares.-4 Breath (श्वास).-सि ind. The 2nd pers. sing. of the present of अस् to be, used as an indeclinable in the sense of 'त्वम्' thou; as in कृतवानसि विप्रियं न मे Ku.4.7 (where however असि may be taken as a verb).-Comp. -असि ind. sword against sword.-गण्डः a small pillow for the cheeks; (असिः क्षिप्तो गण्डो यत्र Tv.).-चार्य exercise or practice of arms; Mb.1.-जीविन् a. one who earns his livelihood by means of swords, a soldier fighting for wages.-दंष्ट्रः, दंष्ट्रकः the marine monster makara or crocodile (painted on the banner of Kāmadeva).-दन्तः a crocodile.-धारा the edge of a sword; सुरगज इवं दन्तैर्भग्नदैत्यासिधारैः R.1.86,41.-धाराव्रतम् [असिधारायां स्थितिरिव दुष्करं व्रतम्]1 (according to some) the vow of standing on the edge of a sword; (according to others) the vow of keeping constant company with a young wife and yet steadily resisting the tempta- tion of sexual intercourse with her; यत्रैकशयनस्थापि प्रमदा नोपभुज्यते । असिधाराव्रतं नाम वदन्ति मुनिपुंगवाः ॥ or शयने मध्ये खड्गं विधाय स्त्रीपुंसौ यत्र ब्रह्मचर्येण स्वपतस्तत्; or युवा युवत्या सार्धं यन्मुग्धभर्तृवदाचरेत् । अन्तर्निवृत्तसङ्गः स्यादसिधाराव्रतं हि तत् Yādava.-2 (hence fig.) any hopelssly difficult task; सतां केनोद्दिष्टं विषममसिधाराव्रतमिदम् Bh.2.28,64; असिधारा- व्रतमिदं यदरिणा सह संवासः Pt.3.-धावः, -धावकः an armourer, furbisher. वाद्यविद्याविदग्धाश्च लुब्धकाश्चासिधावकाः । Śiva. B.31.21.-धेनुः, -धेनुका [असिर्धेनुरिव यस्याः वा कप् or असेर्धेनुका (धेनुशब्देन स्त्रीवाचकत्वं संदृश्यते)] a knife; Vikr.4.69; cf. स्याच्छस्त्री चासिपुत्री च च्छुरिका चासिधेनुका । Ak.2.8.92.-पत्र a. having sword-shaped leaves; जातं तमात्मन्यसिपत्रवृक्षम् R.14.48.(-त्रः) 1 the sugar-cane.-2 a kind of tree which grows in the lower world. (Mar. त्रिधारी निवडुंग.)-3 a hell paved with swords.(-त्रम्) 1 the blade of a sword.-2 a sheath, a scabbard. ˚वनम् a hell where the trees have leaves as sharp as swords. असिपत्रवनं चैव निशितं क्षुरसंवृतम् (ददर्श) Mb.18.2. 23; असिपत्रवनं चैव लोहदारकमेव च । Ms.4.9;-पत्रकः 1 a sugar-cane.-2 white दर्भ grass, Bhāg.5.26.7.-पथः, -थम् the course of the breath.-पुच्छः, -पुच्छकः the Gangetic porpoise; see शिशुमार.-पुत्रिका, -पुत्री a knife (असेः पुत्रीव).-मेदः [असिरिव तीक्ष्णो मेदो निर्यासो यस्य] the fetid Khadira. (विट्खदिर; Mar. शेण्याखैर).-लता the blade of a sword; ददृशुरुल्लसितासिलतासिताः Śi.6.51.-हत्य a. to be killed with a sword. (-त्यम्) fighting with knives or swords.-हस्तः killing by right hand sword; (असिहस्तो दक्षिणबाहुविभ्रान्तच्छेदः । इति नीलकण़्ठटीका); असिहस्तापहस्ताभ्यां तेषां गात्राण्यकृन्तत Mb.6.9.45.-हेतिः [असिर्हेतिः साधनमस्य] a swordsman. -
106 आजीवः _ājīvḥ _वनम् _vanam
आजीवः वनम् 1 Livelihood, subsistence, mainte- nance, भवत्याजीवनं तस्मात् Pt.1.48; cf. words like रूपाजीव, अजाजीव, शस्त्राजीव, स्त्र्याजीव &c; आजीवनार्थः Ms.1.79,11.63 means of livelihood; बहुमूलफलो रम्यः स्वाजीवः प्रतिभाति मे Rām.2.56.14.-2 Profession, the means of maintaining oneself; विशुद्ध इदानीमाजीवः Ś.6.-वः A Jaina beggar. -
107 आनन्दः _ānandḥ
आनन्दः [आनन्द्-घञ्]1 Happiness, joy, delight, pleasure; आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्न बिभेति कदाचन T. Up. supreme bliss of felicity; आनन्द एवास्य विज्ञानमात्मानन्दात्मनो हैवं सर्वे देवाः Śat. Br.-2 God, Supreme Spirit (ब्रह्मन्) (said to be n. also in this sense; cf. विज्ञानमानन्दं ब्रह्म Bṛi. Up.3.9.28.).-3 N. of the forty-eighth year of the cycle of Jupiter.-4 N. of Śiva.-5 N. of Viṣṇu.-6 N. of Balarāma (according to Jaina doctrines).-7 N. of a cousin and follower and favourite disciple of Buddha Śākyamuni, compiler of the Sūtras.-8 A variety of the Daṇḍaka metre.-दा, -दी N. of two plants (Mar. भाङ्ग, रानमोगरी).-दम् 1 Wine, liquor.-2 A kind of house.-Comp. -अर्णवः the delight of Brahman.-काननम्, -वनम् N. of Kāśi.-गिरिः, -ज्ञानः, -ज्ञानगिरिः N of a celebrated annotator on Śaṅkarāchārya.-ज a. caused by joy (as tears).-तीर्थः N. of Madhva, the founder of a Vaiśṇava school of philoso- phy.-द, -कर a. exhilarating, delighting.-करः The moon; दधार सर्वात्मकमात्मभूतं काष्ठा यथानन्दकरं मनस्तः Bhāg. 1.2.18.-दत्तः [आनन्दो दत्तो येन] the membrum virile.-पटः [आनन्दजनको पटः] a bridal garment.-पूर्ण a. delighted supremely, full of bliss. (-र्णः) the Supreme Spirit.-प्रभवः semen.-भैरव a. causing both joy and fear. (-वः) N. of Śiva.-लहरिः, -री f. 'wave of en- joyment', title of a small hymn by Śaṅkarāchārya addressed to Pārvatī. -
108 आम्रः _āmrḥ
आम्रः [अम् गत्यादिषु रन् दीर्घश्च Uṇ.2.16.] The mango tree.-म्रम् The fruit of the mango tree.-Comp. -अस्थि The seed of the mango tree.-आवर्त 1 N. of a tree (आम्रातक).-2 inspissated mango juice. (-र्तम्) the fruit of आम्रातक.-कूटः N. of a mountain; सानुमानाम्रकूटः Me.17.-गन्धकः N. of a plant (समष्ठिलवृक्ष; Mar. सुरण).-निशा N. of the plant Curcuma Reclinata (Mar. आंबेहळद).-पञ्चमः A particular Rāga in music.-पाली f. N. of a prostitute famous for her beauty.-पेशी [आम्रस्य पेशीव] a portion of dried mango fruit.-फलप्रपाणकम् A cooling drink made of mangoes.-वण [आम्रस्य वनम् cf. P.VIII.4.5.] a grove of mango trees; सो$हमाम्रवणं छित्त्वा Rām. -
109 आयत _āyata
आयत p. p.1 Long; दशाङ्गुलमायता यष्टिः a stick ten fingers long; शतमध्यर्धं (योजनं) आयता Mb.; ˚स्वभावानि च दुःखानि K.175 lasting.-2 Diffuse, prolix.-3 Big, large, great; Pt.1.-4 Drawn, attracted.-5 Long drawn, distant; high-pitched; स्वचित्तायतनिःस्वनम् Rām. 1.4.33.-6 Curbed, restrained.-7 Asleep; तं नायतं बोधयोदित्याहुः Bṛi. Up.4.3.14.-तः An oblong (in geo- metry).-तम् ind. Deeply, long; मैथिलीमाहृतां दृष्ट्वा ध्यात्वा निःश्वस्य चायतम् Rām.6.111.71.-Comp. -अक्ष a. (-क्षी f.)-ईक्षण, -नेत्र, -लोचन a. (a woman) with large eyes.-अपाङ्ग a. having long cornered eyes.-अर्धः half an oblong.-आयतिः f. long-continuance, remote futurity; सा विभूतिरनुभावसम्पदां भूयसी तव यदायतायतिः Śi.14.5. चतुरस्र, दीर्घचतुरस्र a. Oblong.-च्छदा a plantain tree.-लेख a. long-curved; कान्तिर्भ्रुवोरायतलेखयोर्या Ku.1.47.-स्तूः m. [आयतं स्तौति, नि˚ पा˚ दीर्घः] a panegyrist, bard. -
110 आलयः _ālayḥ _यम् _yam
आलयः यम् [आलीयते$स्मिन्, आली-अच्]1 An abode, a house, a dwelling; आलयं देवशत्रूणां सुघोरं खाण्डवं वनम् Mb.1.223.75; न हि दुष्टात्मनामार्या निवसन्त्यालये चिरम् Rām.; सर्वाञ्जनस्थानकृतालयान् Rām. who lived or dwelt in Janasthāna.-2 A village; मन्दरस्य च ये कोटिं संश्रिताः केचिदालयाः Rām.4.4.25.-3 A receptacle, seat, place; हिमालयो नाम नगाधिराजः Ku.1.1; so देवालयम्, विद्यालयम् &c; fig. also; दुःख˚ Bg.8.15; गुण˚.-4 Contact.-यम् ind. Till destruction, death; पिबत भागवतं रसमालयम् Bhāg. -
111 आलोक् _ālōk
आलोक् 1 Ā., 1 P.1 To see, perceive, behold; त्वन्मार्गमालोकते S. D.; अथालुलोके तपोवनम् Bk.2.24; used in an astrological sense also.-2 To consider, regard, contemplate; तृणमिव जगज्जालमालोकयामः Bh.3.66.-3 To express congratulations, greet; इति वीरलोक आलोकयितुं प्रवृत्तः Ve.4. -
112 आश्रमः _āśramḥ _मम् _mam
आश्रमः मम् [आ-श्रम् आधारे घञ् वृद्धयभावः]1 A hermitage, hut, cell, dwelling or abode of ascetics; शरणान्यशरण्यानि आश्रमाणि कृतानि नः Rām.7.6.5.-2 A stage, order, or period of the (religious) life of a Brāhmaṇa (These are four:-- ब्रह्मचर्य the life of a student; गार्हस्थ्य the life of a house-holder; वानप्रस्थ the life of an anchorite or hermit, and संन्यास the life of a Bhikṣu or beggar. Kṣatriyas (and Vśiyas also) can enter, upon the first three Āśramas; cf. Ś.7.18; V.5; (according to some authorities they can enter the fourth also; cf. स किलाश्रममन्त्यमाश्रितः R.8.14; पूर्वाश्रमः Ku.5.5.-3 A college, school.-4 A wood or thicket (where ascetics practise penance).-5 N. of Viṣṇu.Comp. -उपनिषद् N. of an upaniṣad-गुरुः the head of a religious order, a preceptor, principal, कर्तुमाश्रमगुरुः स चाश्रमत् Śi.-धर्मः 1 the special duties of each order or life.-2 the duties of one leading a hermit's life; य इमामाश्रमधर्मे नियुङ्क्ते Ś.1.-पदम्, -मण्डलम्, -स्थानम् 1 a hermitage (including the surrounding grounds), a penance forest (तपोवनम्); शान्तमिदमाश्रमपदम् Ś.1.16.-2 a period in the religious life of a Brāhmaṇa.-पर्वन् n. The first section of the fifteenth book of the Mahābhārata. i. e. आश्रमवासिक- पर्वन्.-भ्रष्ट a. fallen from any religious order, apostate.-लक्षणम् An indicatory mark of the religious order, cf. मेखलाजिनदण्डेन ब्रह्मचारीति लक्ष्यते । गृहस्थो दानवेदाद्यैर्नखलोम्ना वनाश्रिताः ॥ त्रिदण्डेन यतिश्चैव लक्षणानि पृथक् पृथक् । यस्यैतल्लक्षणं नास्ति प्रायश्चित्ती न चाश्रमी ॥ (दक्षसंहिता.)-वासः residence in a hermitage.-वासिक a. relating to residence in a hermitage; ˚कं पर्व the 15th book of the Mb.-वासिन्, -आलयः, -सद् m. an ascetic, hermit. -
113 आसंसार _āsaṃsāra _संसृति _saṃsṛti
आसंसार संसृति a. Liable to progress or alteration.-रम्, -ति ind.1 Till the end of the world or worldly existence; Pt.1.-2 Within the limits or range of worldly existence, throughout the sphere of worldly life; आसंसारं त्रिभुवनमिदं चिन्वताम् तात तादृक् Bh.3.46; आसंसृतेरस्मि जगत्सु जातः Ki.3.6 (Malli. यावत्संसारम्).Sanskrit-English dictionary > आसंसार _āsaṃsāra _संसृति _saṃsṛti
-
114 आसेवा _āsēvā _वनम् _vanam
आसेवा वनम् 1 Zealous practice, assiduous per- formance of any action.-2 Frequency, repetition; P.VIII.3.12; आसेवनं पौनःपुन्यम् Sk.-3 Intercourse. -
115 आहार _āhāra
आहार a. (रा orरी f.)1 Bringing near, procuring, getting; भाराहारः कार्यवशात् Sk.-2 Going to fetch; अयं गच्छति भर्ता मे फलाहारो महावनम् Mb.3.296.23.-रः 1 Taking, fetching, or bringing near; निर्गतस्तु पुराद्वीरो भक्ष्याहारप्रचोदितः Rām.7.68.2.-2 Employing, using.-3 Taking food.-4 Food; (आहरन्ति रसमस्मादित्याहारः Sk.); ˚वृत्तिमकरोत् Pt.1 took his dinner; फलाहार, ˚वृत्तिः means of livelihood; भैक्षाहारः living on alms; यवाहार, निराहार &c.-Comp. -अर्थिन् a. begging or seeking for food.-तेजस् Quick- silver.-निःसरणमार्गः the posterior part, passage of voiding excrements.-पाकः 1 cooking.-2 digestion (of food).-विरहः want of food, privation, starvation.-संभवः the juice of the body, chyle, lymph. -
116 इरिका _irikā
इरिका N. of a plant or tree. ˚वनम् a grove of such trees. -
117 उत्ताल _uttāla
उत्ताल a.1 Great, strong; अनुत्तालतालवृन्तवात K.251.-2 (a) Violent, loud (as sound); Māl.1; उत्तेरुरुत्ता- लखुरारवं द्रुताः Śi.12.31. (b) Roaring, gusty (wind); उत्तालः किङ्किणीनामनवरतरणत्कारहेतुः पताकाः Māl.5.4.-3 Formidable, terrific, fierce; उत्तालास्त इमे गभीरपयसः पुण्याः सरित्संगमाः U.2.3; ˚तुमुल U.6; Śi.2.68; Māl.5. 11.23.-4 Huge, of monstrous shape; ˚ताडका Mv.1.37. शिवश्चोत्तालकुन्ताग्रः Śiva. B.13.53.-5 Arduous, difficult.-6 Manifest, distinctly visible; तूर्यारावैराहितोत्तालतालैः Śi.18.54.7. Speedy, swift.-8 Best, excellent; Śi.12.31.-9 Elevated, lofty, tall; उत्तालतालीवनम् Śi.3.8.-लः An ape.-लम् A particular number. -
118 उद्घुष्ट _udghuṣṭa
उद्घुष्ट p. p. Sounded out, proclaimed; वार्भिः स्रवद्भि- रुद्घुष्टे निर्विन्ध्यायाः समन्ततः Bhāg.4.1.18.-ष्टम् A sound, noise; उद्घुष्टं वानराणां च राक्षसानां च निःस्वनम् Rām.6.75.37. -
119 उद्धूत _uddhūta
उद्धूत p. p.1 Shaken off, fallen from; raised or thrown up; मारुतभरोद्धूतो$पि धूलिव्रजः Dhan.V.-2 Exalted, high, loud.-3 Ruffled, tossed up; उद्धूतमिव सागरम् Mb.5.193.4.-4 Blossomed, cheerful; आसीद्वनमिवोद्धूत स्त्रीवनं रावणस्य तत् Rām.5.9.66.-5 High, gone up (उन्नत); देवदारुभिरुद्धूतैरूर्ध्वबाहुमिव स्थितम् Rām.5.56.29.-तम् 1 Stamping.-2 Throwing up.-3 Turning up; digging. -
120 उद्वह् _udvah
उद्वह् 1 P.1 To marry, lead home (as a bride); पार्थिवीमुदवहद्रघूद्वहः R.11.54; नोद्वहेत्कपिलां कन्याम् Ms.3.8, 1,15; अविप्लुतब्रह्मचर्यो लक्षण्यां स्त्रियमुद्वहेत् Y.1.52; Bk. 2.48; Bhāg.1.52.41.-2 To bear up, raise up, elevate.-3 To hold up, sustain, support; पदमुद्वहन्ती Ku.5.85; उद्वह धुरम् K.19; Ku.6.3; आत्मानमुद्वोढुम- शक्नुवत्यः R.16.6,11.66; Śi.9.73; Bk.9.7; भारम् &c.-4 To suffer, experience, feel; वात्सल्यमोहपरिदेवितमुद्वहामि Māl.6.9; स्वाम्यर्थमुद्वहन् Mu.2.21. Adhering to his master's cause.-5 To possess, have, assume, be endowed with; पुरुषाभिमानमुद्वहद्भिः Mu.4; यौवनमुद्वहन्त्या Ku.1.19; श्रियमुद्वहति मुखं ते बालातपरक्तकमलस्य V.4.73; M.5.14; so शब्दम्, अङ्गुलिम्, पाणिम्, ज्ञानम्, गर्वम्, प्रमोदम् &c.-6 To carry off or away, take or lead away; तमुद्वहन्तं पथि भोजकन्याम् R.7.35,7.-7 To lead to termination, finish; प्रारब्धमुत्तमजनास्त्वमिवोद्वहन्ति Mu.2.17 v. l.-8 To respect, honour, uphold; स्वयंभुवो वाक्यमथोद्वहन्तौ Rām.6.74.3. -Caus.1 To cause to marry.-2 To spread above; उत्कर्णमुद्वाहितधीरकन्धरैः Śi.12.73.
Страницы
См. также в других словарях:
vána-māla — वनमाल … Indonesian dictionary
vána-mālā — वनमाला … Indonesian dictionary
vána-mālikā — वनमालिका … Indonesian dictionary
vána-mālin — वनमालिन् … Indonesian dictionary
vána-mānusha — वनमानुष … Indonesian dictionary
vána-mātaṉga — वनमातंग … Indonesian dictionary
vána-māya — वनमाय … Indonesian dictionary
vána-methikā — वनमेथिका … Indonesian dictionary
vána-mocā — वनमोचा … Indonesian dictionary
vána-mṛiga — वनमृग … Indonesian dictionary
vána-muc — वनमुच् … Indonesian dictionary
