वनमाल

रूपम् [रूप् क भावे अच् वा Uṇ.3.28]

1 Form, figure, appearance; विरूपं रूपवन्तं वा पुमानित्येव भुञ्जते Pt.1.143; so सुरूप, कुरूप &c.

-2 Form or the quality of colour (one of the 24 guṇas of the Vaiśeṣikas); चर्क्षुर्मात्रग्राह्यजातिमान् गुणो रूपम् Tarka K; (it is of six kinds:-- शुक्ल, कृष्ण, पीत, रक्त, हरित, कपिल, or of seven, if चित्र be added).

-3 Any visible object or thing.

-4 A handsome form or figure, beautiful form, beauty, elegance, grace; मानुषीषु कथं वा स्यादस्य रूपस्य संभवः Ś.1.25; विद्या नाम नरस्य रूपमधिकम् Bh.2.2; रूपं जरा हन्ति &c.

-5 Natural state or condi- tion, nature, property, characteristic, essence; circum- stances (opp. to 'time' and 'place'); देशं रूपं च कालं च व्यवहारविधौ स्थितः Ms.8.45.

-6 Mode, manner.

-7 A sign, feature.

-8 Kind, sort, species.

-9 An image, a reflected image.

-1 Similitude, resemblance.

-11 Speci- men, type, pattern.

-12 An inflected form, the form of a noun or a verb derived from inflection (declension or conjugation).

-13 The number one, an arithmetical unit.

-14 An integer.

-15 A drama, play; see रूपक.

-16 Acquiring familiarity with any book by learning it by heart or by frequent recitation.

-17 Cattle.

-18 A sound, a word.

-19 A known quantity.

-2 A beast.

-21 A verse.

-22 A name.

-23 The white colour.

-24 A particular coin (as a rupee); कस्यचिद् गृहे चोरयित्वा रूपाभिग्राहितो बद्धः Dk.2.4.

-25 Silver; मसारगल्वर्कसुवर्णरूपैः Mb.7.16.54. (रूप is fre- quently used at the end of comp. in the sense of 'for- med or composed of', 'consisting of', 'in the form of', 'namely'; having the appearance or colour of', तपो- रूपं धनम्; धर्मरूपः सखा &c.). -m.

-पः a deer.

-Comp. -अधिबोधः the perception of form or colour of any object by the senses.

-अक्षिग्राहित a. caught in the act, caught red-handed.

-अस्त्रः Cupid.

-आजीवा, -जीवना a harlot, prostitute, courtezan; रूपाजीवाश्च वादिन्यो वणिजश्च महाधनाः Rām; रूपाजीवाः स्नानप्रघर्षशुद्धशरीराः Kau. A.1.2.

-आवली a list or series of variations of grammatical forms.

-आश्रय a. exceedingly beautiful; त्वष्टा रूपाश्रयं रथम् Bhāg.4.15.17.

-इन्द्रियम् the organ which per- ceives form and colour, the eye.

-उच्चयः a collection of lovely forms; रूपोच्चयेन मनसा विधिना कृता नु Ś.2.1.

-उपजीवनम् the gaining a livelihood by a beautiful form; रङ्गावतरणं चैव तथा रूपोपजीवनम् Mb.12.294.5. (com. रूपोपजीवनं जलमण्डपिकेति दाक्षिणात्येषु प्रसिद्धम् । यत्र सूक्ष्म- वस्त्रं व्यवधाय चर्ममयैराकारै राजामात्यादीनां चर्या प्रदर्श्यते).

-कारः, -कृत् m. a sculptor; रूपकारो$पि शस्त्रेण क्रीडयैवोल्लिलेख ताम् Ks.37.8.9.

-गुणः the quality of colour; वायोरपि विकुर्वाणाद्विरोचिष्णु तमोनुदम् । ज्योतिरुत्पद्यते भास्वत्तद्रूपगुणमुच्यते Ms.1.77.

-ग्रहः the eye.

-ज्ञ a. perceiving forms, dis- tinguishing visible objects; त्वं तु प्रत्यक्षदर्शी च रूपज्ञश्च महा- भुजः Mb.14.6.2.

-तत्त्वम् inherent property, essence.

-तर्कः an assay-master or inspector of mint (?).

-धर a. of the form of, disguised as; जुगोप गोरूपधरामिवोर्वीम् R.2.3.

-धारिन् 1 having a form or shape.

-2 Pos- sessed of beauty, lovely. (-m.) an actor.

-ध्येयम् beuaty.

-नाशनः an owl.

-परिकल्पना the assuming of a shape; Rām.

-भागानुबन्धः the addition of a fraction to a unit.

-भागापवादः the subtraction of a fraction from a unit.

-भेदः (in gram.) diversity of phonetic form or sound.

-लावण्यम् exquisiteness of form, elegance.

-विपर्ययः disfigurement, morbid change of bodily form.

-विभागः the dividing of an integer number into fractions.

-शालिन् a. beautiful.

-संपद्, -संपत्तिः f. perfection or excellence of form, richness of beauty, superb beauty; उदपादि चास्या रूपसंपदा आविर्भूतविस्मयस्य तस्य मनसि K.

शरः [शॄ-अच्]

1 An arrow, a shaft; क्व च निशितनिपाता वज्रसाराः शरास्ते Ś.1.1; शरश्च त्रिविधो ज्ञेयः स्त्री पुमाँश्च नपुंसकः । अग्रस्थूलो भवेन्नारी पश्चात्स्थूलो भवेत् पुमान् । समो नपुंसको ज्ञेयः Dhanur. 62-63.

-2 A kind of white reed or grass (Mar. देवनळ, बोरू); कुशकाशशरैः पर्णैः सुपरिच्छादितां तथा Rām.3.15.22; शरकाण्डपाण्डुगण्डस्थला M.3.8; मुखेन सीता शरपाण्डुरेण R.14.26; Śi.11.3.

-3 The cream of slightly curdled milk, cream; आपो वा अर्कस्तद्यदपां शर आसीत् सम- हन्यत सा पृथिवी Bṛi. Up.1.2.2.

-4 Hurt, injury, wound.

-5 The number 'five'; cf. शराग्नि q. v.

-6 (In astr.) The versed sine of an arc.

-7 Kuśa grass; तथा शरेष्वपि MS.8.3.33 (शरशब्दस्यापि कुशेषु प्रयोगो दृश्यते ŚB. on ibid.); भृशरसं शरसंहितकान्तिके Rām. ch.4.7.

-रम् Water.

-Comp. -अग्निः the number 'thirtyfive'; शराग्निपरिमाणं च तत्रासौ वसते सुखम् Mb.13.17.26.

-अग्ऱ्यः an excellent arrow.

-अभ्यासः, -आघातः archery.

-असनम्, -आस्यम् an arrowshooter, a bow; शरासनं तेषु विकृष्यतामिदम् Ś.6.28; R.3.52; Ku.3.64.

-आक्षेपः flight of arrows.

-आरोपः, -आवापः a bow; तान् गृहीतशरावापान् Mb.1.189.13; आवापः also means quiver; चिच्छेद कार्मुकं दीप्तं शरावापं च सत्वरम् Mb. 6.9.61.

-आवरः a quiver; शरावरौ शरैः पूर्णौ Rām.3. 64.49. (

-रम्) a coat of mail; तच्चाग्निसदृशं दीप्तं रावणस्य शरावरम् Rām.3.51.14.

-आवरणम् a shield; शितनिस्त्रिंश- हस्तस्य शरावणधारिणः Mb.6.61.28.

-आश्रयः a quiver.

-आसः a bow; Bhāg.

- आहत a. struck by an arrow.

-इषीका an arrow.

-इष्टः the mango tree.

-उपासनम् archery practice; स्मारी शरोपासनवेदिकेव N.14.54.

-ओघः a shower or multitude of arrows.

-काण़्डः 1 a reed- stalk.

-2 a shaft of an arrow.

-क्षेपः the range of an arrow-shot.

-घातः shooting with arrows, archery.

-जम् fresh butter.

-जः N. of Kārtikeya.

-जन्मन् m. an epithet of Kārtikeya; उमावृषाङ्कौ शरजन्मना यथा R.3.23.

-जालम् a multitude or dense mass of arrows; शरजालावृते व्योम्नि च्छायाभूते समन्ततः Mb.4.59.3.

-दुर्दिनम् a shower of arrows; Rām.

-धिः a quiver; सहशरधि निजं तथा कार्मुकम् Ki.18.16.

-पातः an arrow's flight. ˚स्थानम् a bow shot.

-पुङ्खः, -पुङ्खा the feathered end of an arrow.

-प्रवेगः a swift arrow.

-फलम् the blade or barb of an arrow.

-भङ्गः N. of a sage whom Rāma visited in the Daṇḍaka forest; अदः शरण्यं शरभङ्ग- नाम्नस्तपोवनं पावनमाहिताग्नेः R.13.45.

-भूः N. of Kārtikeya.

-भृष्टिः f. the point of an arrow.

-मल्लः a bow-man, an archer.

-यन्त्रकम् the string on which the palm-leaves of a manuscript are filed.

-वनम् (वणम्) 1 a thicket of reeds; आराध्यैनं शरवणभवं देवमुल्लङ्घिताध्वा Me.47. °reee;उद्भवः, ˚भवः epithets of Kārtikeya.

-2 a bed of Kuśa grass; शरवणमेवेदं कुशवनमिति ŚB. on MS.8.3.33.

-वर्षः a shower or volley of arrows.

-वाणिः 1 the head of an arrow.

-2 an ar- cher.

-3 a maker of arrows.

-4 a foot-soldier.

-वृष्टिः f. a shower of arrows.

-व्रातः a mass or multitude of arrows.

-संधानम् taking aim with an arrow; शरसंधानं नाटयति Ś.1.

-संबाध a. covered with arrows; किमुक्तैः शर- संबाधाम् U.4.28 (v. l.).

-स्तम्बः a clump of reeds.

अग्रे adv.

1 In front of, before (in time or space); अग्रे यान्ति स्थस्य रेणुपदवीं...घनाः V.1.5,2.7; R.2.56; Bh.3.36.

-2 In the presence of, before; ममाग्रे स्तुवन्ति H.1; तं मे त्वमग्रहीरग्रे वृणोमि त्वामहं ततः Mb.1.81.21.

-3 At the head, ahead; बलाग्रे तिष्ठते वीरो नलः Rām.

-4 Further on, subsequently, in the sequel; एवमग्रे वक्ष्यते, एवमग्रे$पि द्रष्टव्यम् &c.

-5 In the beginning; at first, first; प्रतापो$ग्रे ततः शब्दः परागस्तदनंतरम् R.4.3; आत्मैवेदमग्र आसीत् Bṛi. +Ār. Up.4.1.1.; Ms.2.169.

-6 First, in prefer- ence to others; सवर्णाग्रे द्विजातीनां प्रशस्ता दारकर्मणि Ms.3.12. अतिथिभ्यो$ग्र एवैतान् भोजयेत् 3.114.

-Comp. -गः a leader; सेनाग्रगः Rām.7.35.6.

-गाः going in front or before.

-गूः Going in front.

-दिधिषुः -षूः a man (of one of the first three castes) who marries a wife mar- ried before (पुनर्भूविवाहकारी). (

-षूः) f. a married woman whose elder sister is still unmarried (ज्येष्ठायां यद्यनूढायां कन्यायामुह्यते$नुजा । सा चाग्रेदिधिषूर्ज्ञेया पूर्वा च दिधिषूः स्मृता); ˚पतिः the husband of such a woman.

-पाः [अग्रे स्थित्वा पाति, अलुक्] first to protect.

-पूः [अग्रे पूयते, पू-क्विप्] pu- rifying in one's presence; having precedence in drinking.

-वनम्-णम् [वनस्याग्रं राजदन्ता˚ ˚पूर्वनिपातः; अलुक् णत्वम् P.VIII.4.4.] the border or skirt of a forest.

-सर a. [अग्रमग्रेणाग्रे वा सरति सृ. ट. अलुक्-पुरो$ग्रतो$ग्रेषु सर्त्तेः । P.III. 2.18.] going in front, taking the lead, a leader, foremost, first; निरपत्रपाणाम् अग्रेसरीकृतास्मि K.169; मरण˚रो भवामि Pt.1; Māl.9. first to die; मानमहतामग्रेसर: केसरी Bh.2.29.

-सरिकः [अग्रेसरे अग्रगतौ प्रसृतः ठन्]

1 a servant (who precedes his master.

-2 a leader.

अजानिक a. [अजेन तद्विक्रयपालनादिना /आनो जीवनम् अस्त्यस्य; ठन् Tv.] A goat-herd.

अधिष्ठा 1 P. (used with acc. P.I.4.46.)

1 (a) To stand on or upon, to sit in or upon, occupy (as a seat &c.), resort to; अर्धासनं गोत्रभिदो$धितष्ठौ R.6.73; शाखिनः केचिदध्यष्ठुः Bk.15.31; प्रतनुबलान्यधितिष्ठतस्तपांसि Ki.1.16 practising; मामधिष्ठाय Rām. depending on me. (b) To stand, be; अध्यतिष्ठदङ्गुष्ठेन शतं समाः Mb. (c) To stand over, mount. (d) To stand by, be near; आश्रमबहिर्वृक्षमू- लमधितिष्ठति U.4.

-2 To be in, dwell in, inhabit, reside, stay; भुजङ्गपिहितद्वारं पातालमधितिष्ठति R.1.8; माधिष्ठा निर्जनं वनम् Bk.8.79; श्रीजयदेवभणितमधितिष्ठतु कण्ठतटीमविरतम् Git.11.

-3 To make oneself master of, seize, take possession of, overpower, conquer; संग्रामे तानधिष्ठास्यन् Bk.9.72; त्वमधिष्ठास्यसि द्विषः 16.4; स सदा फलशालिनीं क्रियां शरदं लोक इवाधितिष्ठति Ki.2.31 obtains; अधितिष्ठति लोकमोजसा स विवस्वानिव मेदिनी- पतिः 2.38; यक्षः कुतश्चिदधिष्ठाय बालचन्द्रिकां निवसति Dk.18.

-4 (a) To lead, conduct as head or chief; महाराज- दशरथस्य दारानधिष्ठाय वसिष्ठः प्राप्तः U.4, See अधिष्ठित also. (b) To be at the head of, govern, direct, preside over, rule, superintend; प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय Bg.4.6 governing, controlling; श्रोत्रं चक्षुः स्पर्शनं च रसनं घ्राणमेव च । अधिष्ठाय मनश्चायं विषयानुपसेवते 15.9 presiding over and thus turning to use.

-5 To use, employ.

अनामन् a.

1 Nameless.

-2 Infamous. m.

1 'The nameless' month, an intercalary month.

-2 The ring- finger; see अनामिका below. -n. [अननमनः, अनं जीवनम् अमयति रुजति, अम्-कनिन् Tv.] Piles (अर्शोरोग).

अनायुष्य a. [आयुषे न हितम् न. त.] Not giving long life, fatal to long life (such as excessive food, sexual union &c.); अनारोग्यमनायुष्यमस्वर्ग्यं चातिभोजनम् Ms.2.57 नहीदृश- मनायुष्यं लोके किञ्चन विद्यते । यादृशं पुरुषस्येह परदारोपसेवनम् ॥ 4.134.

अनुज्ञा 9 U.

1 To permit, allow (a person or thing); assent or consent to, approve; authorise, sanction; तदनुजानीहि मां गमनाय U. 3. so let me go; सेयं याति शकुन्तला पतिगृहं सर्वैरनुज्ञायताम् Ś.4.9 permitted to go; ततो$नुजज्ञे गमनं सुतस्य Bk.1.23; M.1.19; तन्मया प्रीतिमता$नुज्ञातम् Ś.5 approved, agreed to.

-2 To betroth, affiance; मां जातमात्रां धनमित्रनाम्ने$न्वजानाद्भार्यां मे पिता Dk.5.

-3 to excuse, forgive; अनुप्रवेशे यद्वीर कृतवास्त्वं ममाप्रियम् । सर्वं तदनुजानामि Mb.

-4 To repent, be sorry for.

-5 To request, en- treat, beg; त्वां साहमनुजानामि न गन्तव्यमितो वनम् Rām.

-6 To treat or behave kindly, favour; ते मां वीर्येण यशसा... अस्त्रैश्चाप्यन्वजानत Mb.

-7 To dismiss, bid farewell (usually in caus.). -Caus. (-ज्ञापयति)

1 To ask or beg for, request.

-2 To ask permission, ask for leave; take leave of, bid adieu to; सो$पि तत् श्रुत्वा... वानरमनुज्ञाप्य स्वाश्रयं गतः Pt.4; तं चक्रधरमनुज्ञाप्य स्वगृहं गतः 5; अतिथिं चाननुज्ञाप्य Ms.4.122;9.82; स मातरमनुज्ञाप्य तपस्येव मनो दधे । जग्मतुश्च यथाकाममनुज्ञाप्य परस्परम् Mb.

अन्त a. [अम्-तन् Uṇ.3.86]

1 Near.

-2 Last.

-3 Handsome, lovely; Me.23; दन्तोज्ज्वलासु विमलोपलमे- खलान्ताः Śi.4.4, (where, however, the ordinary sense of 'border' or 'skirt' may do as well, though Malli. renders अन्त by रम्य, quoting the authority of शब्दार्णव - 'मृताववसिते रम्ये समाप्तावन्त इष्यते').

-4 Lowest, worst.

-5 Youngest.

-तः (n. in some senses)

1 (a) End, limit, boundary (in time or space); final limit, last or extreme point; स सागरान्तां पृथिवीं प्रशास्ति H.4.5 bounded by the ocean, as far as the sea; अपाङ्गौ नेत्रयो- रन्तौ Ak.; उद्युक्तो विद्यान्तमधिगच्छति H.3.114 goes to the end of, masters completely; श्रुतस्य यायादयमन्तमर्भकस्तथा परेषां युधि चेति पार्थिवः (where अन्त also means end or destruction); जीवलोकसुखानामन्तं ययौ K.59 enjoyed all worldly pleasures; आलोकितः खलु रमणीयानामन्तः K.124 end, furthest extremity; दिगन्ते श्रूयन्ते Bv.1.2.

-2 Skirt, border, edge, precinct; a place or ground in general; यत्र रम्यो वनान्तः U.2.25 forest ground, skirts of the forest; ओदकान्तात् स्निग्धो जनो$नुगन्तव्यः Ś.4; उपवनान्तलताः R.9.35 as far as the borders or skirts; वृत्तः स नौ संगतयोर्वनान्ते R.2.58,2.19; Me.23. Upper part (शिरोभाग); महा- र्हमुक्तामणिभूषितान्तम् Rām.5.4.3.

-3 End of a texture, edge, skirt, fringe or hem of a garment; वस्त्र˚; पवनप्रनर्तितान्तदेशे दुकूले K.9 (by itself in Veda).

-4 Vicinity, proximity, neighbourhood, presence; नाधीयीत श्मशानान्ते ग्रामान्ते Ms. 4.116; Y.2.162; जलान्ते छन्दसां कुर्यादुत्सर्गं विधिवद् बहिः 1.143; गङ्गाप्रपातान्तविरूढशष्पम् (गह्वरम्) R.2.26; पुंसो यमान्तं व्रजतः P.2.115 going into the vicinity or presence of Yama; अन्योन्यामन्त्रणं यत्स्याज्जनान्ते तज्जनान्तिकम् S. D.; यां तु कुमारस्यान्ते वाचमभाषथास्तां मे ब्रूहि Śat. Br. (These four senses are allied).

-5 End, conclusion, termination (opp. आरम्भ or आदि); सेकान्ते R.1.51; दिनान्ते निहितम् R.4.1; मासान्ते, पक्षान्ते, दशाहान्ते &c.; एकस्य दुःखस्य न यावदन्तं गच्छाम्यहं पारमिवार्णवस्य Pt.2.175; व्यसनानि दुरन्तानि Ms.7.45; दशान्तमुपेयिवान् R.12.1 going to the end of the period of life (end of the wick); व्यसनं वर्धयत्येव तस्यान्तं नाधिगच्छति Pt.2.18; oft. in comp. in this sense, and meaning 'ending in or with', 'ceasing to exist with', 'reaching to the end'; तदन्तं तस्य जीवितम् H.1.91 ends in it; कलहान्तानि हर्म्याणि कुवाक्यान्तं च सौहृदम् । कुराजान्तानि राष्ट्राणि कुकर्मान्तं यशो नृणाम् ॥ Pt.5.76; विशाखान्ता गता मेघा प्रसूत्यन्तं च यौवनम् । प्रणामान्तः सतां कोपो याचनान्तंहि गौरवम् ॥ Subhā. फलोदयान्ताय तपःसमाधये Ku.5.6 ending with (lasting till) the attainment of fruit; यौवनान्तं वयो यस्मिन् Ku.6.44; R.11.62,14.41; विपदन्ता ह्यविनीतसंपदः Ki.2.52; युगसहस्रान्तं ब्राह्मं पुण्यमहर्विदुः Ms.1.73 at the end of 1 Yugas; प्राणान्तं दण़्डम् Ms.8.359 capital punishment (such as would put an end to life).

-6 Death, destruc- tion; end or close of life; धरा गच्छत्यन्तं Bh.3.71 goes down to destruction; योगेनान्ते तनुत्यजाम् R.1.8; एका भवेत्स्वस्तिमती त्वदन्ते 2.48;12.75; ममाप्यन्ते Ś.6; अद्य कान्तः कृतान्तो वा दुःखस्यान्तं करिष्यति Udb.; औषध्यः फलपाकान्ताः Ms.1.46; अन्तं या To be destroyed, perish, be ruined.

-7 (In gram.) A final syllable or letter of a word; अजन्त ending in a vowel; so हलन्त, सुबन्त, तिडन्त &c.

-8 The last word in a compound.

-9 Ascertainment, or settlement (of a question); definite or final settle- ment; pause, final determination, as in सिद्धान्त; न चैव रावणस्यान्तो दृश्यते जीवितक्षये Rām.6.17.58 उभयोरपि दृष्टोन्तस्त्वनयोस्तत्त्वदर्शिभिः Bg.2.16 (सदसतोः इत्यर्थः).

-1 The last portion or the remainder (n. also); निशान्तः; वेदान्तः &c. वेदांश्चैव तु वेदाङ्गान् वेदान्तानि तथा स्मृतीः । अधीत्य ब्राह्मणः पूर्वं शक्तितो$न्यांश्च संपठेत् ॥ Bṛihadyogi- yājñavalkya Smṛiti 12.34.

-11 Underneath, inside, inner part; युष्मदीयं च जलान्ते गृहम् Pt.4 in water, underneath water; सुप्रयुक्तस्य दम्भस्य ब्रह्माप्यन्तं न गच्छति Pt.1.22 does not penetrate or dive into, sound, fathom; आशङ्कितस्यान्तं गच्छामि M.3 shall dive deep into, fully satisfy, my doubts.

-12 Total amount, whole number or quantity.

-13 A large number.

-14 Nature, condition; sort, species; मम मोक्षस्य को$न्तो वै ब्रह्मन्ध्यायस्व वै प्रभो Mb.12.282.32. एतदन्तास्तु गतयो ब्रह्माद्याः समुदाहृताः Ms.1.5.

-15 Disposition; essence; शुद्धान्तः

-16 Division (विभाग); ते$नया कात्यायन्या$न्तं करवाणीति Bri. Up.2.4.1. [cf. Goth. andeis, and; Germ. ende and ent; also Gr. anti; L. ante]. cf. अन्तस्तु भागे$- वसिते रचनायां च तत्परे । मृतौ निषेवणे रम्ये समाप्तावग्रमध्ययोः ॥ स्वरूपे च समीपे च पुंलिङ्गे$पि प्रकीर्तितः । Nm.

-Comp. -अवशा- यिन् m. [अन्ते पर्यन्तदेशे अवशेते] a chāṇḍāla.

-अवसायिन् [नखकेशानामन्तं अवसातुं छेत्तुं शीलमस्य, सो-णिनि]

1 a barber.

-2 a chāṇḍāla, low caste.

-3 N. of a sage, see अन्त्याव- सायिन् (अन्ते पश्चिमे वयसि अवस्यति तत्त्वं निश्चिनोति).

-उदात्त a. having the acute accent on the last syllable. (

-त्तः) the acute accent on the last syllable; P.VI,1.199.

-ओष्ठः The lower lip (अधरोष्ठ); रुधिरं न व्यतिक्रामदन्तोष्ठादम्ब मा शुचः Mb.11.15.16.

-कर, -करण,-कारिन् a. causing death or destruction, fatal, mortal, destructive; क्षत्रिया- न्तकरणो$पि विक्रमः R.11.75 causing the destruction of; राज्यान्तकरणावेतौ द्वौ दोषौ पृथिवीक्षिताम् Ms.9.221; अहमन्तकरो नूनं ध्वान्तस्येव दिवाकरः Bk.

-कर्मन् n. death, destruction; षो अन्तकर्मणि Dhātupāṭha.

-कालः, -वेला time or hour of death; स्थित्वा स्यामन्तकाले$पि ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति Bg.2.72.

-कृत् m. death; वर्जयेदन्तकृन्मर्त्यं वर्जयेदनिलो$नलम् Rām.

-कृद्दशाः N. of the eighth of the twelve sacred Aṅga texts of the Jainas (containing ten chapters).

-ग a. having gone to the end of, thoroughly conversant or familiar with, (in comp.); शाखान्तगमथाध्वर्युम् Ms.3.145.

-गति, -गामिन् a. perishing. प्राप्तो$न्तगामी विपरीतबुद्धिः Rām.6.59.94.

-गमनम् 1 going to the end, finishing, completing; प्रारब्धस्य ˚नं द्वितीयं बुद्धिलक्षणम्

-2 death, perishing, dying.

-चक्रम् Reading of omens and augury; Kau. A.

-चर a.

1 walking about, going to the borders or frontiers.

-2 completing or finishing (as a business &c.).

-ज a. last born.

-दीपकम् a figure of speech (in Rhetoric).

-परिच्छदः a. cover, covering utensil. राजतान्तपरिच्छदां दिव्यपायससंपूर्णां पात्रीम् Rām.1.16.14.

-पालः 1 a frontier-guard, guarding the frontiers; विनीतैरन्तपालैश्च रक्षोभिश्च सुरक्षितम् Rām.5.6.9. ˚दुर्गे M.1; त्वदीयेनान्तपाले- नावस्कन्द्य गृहीतः ibid.

-2 a door-keeper (rare). सुद्युम्न- स्त्वन्तपालेभ्यः श्रुत्वा लिखितमागतम् Mb.12.23.29.

-भव, -भाज् a. being at the end, last.

-लीन a. hidden, con- cealed.

-लोपः dropping of the final of a word. (न्ते˚)

-वासिन् a. dwelling near the frontiers, dwelling close by. -m. [अन्ते गुरुसमीपे वस्तुं शीलं यस्य]

1 a pupil (who always dwells near his master to receive instruction); P.IV.3.14;VI.2.36.; Ms.4.33.

-2 a chāṇḍāla (who dwells at the extremity of a village).

-वेला = ˚कालः q. v.

-व्यापत्तिः f. change of the final syllable, as in मेघ from मिह् Nir.

-शय्या 1 a bed on the ground.

-2 the last bed, death-bed; hence death itself.

-3 a place for burial or burning.

-4 a bier or funeral pile.

-संश्लेषः union (सन्धि), joint; सुखदुःखान्तसंश्लेषम् (काल- चक्रम्) Mb.14.45.3.

-सत्क्रिया last rites, funeral ceremonies, obsequies.

-सढ् m. pupil; तमुपासते गुरुमिवा- न्तसदः Ki.6.34.

-स्वरितः the svarita accent on the last syllable of a word.

अपद्रुतम् To run away in a bent posture; Rām.6. 4.25. (परस्परजान्वादिग्रहायावनतकायया धावनम् इति टीका)

अपवन a. Without wind or air, sheltered from wind.

-नम् [अपकृष्टं कृत्रिमत्वात्स्वल्पत्वाच्च वनम्] A grove, a garden or park planted near a town. < curly>

अपात्रम् 1 A worthless vessel or utensil.

-2 (fig). An unworthy or undeserving person, unfit receptacle or recipient.

-3 One unfit or disqualified to receive gifts; अदेशकाले यद्दानमपात्रेभ्यश्च दीयते Bg.17.22; Ks.24. 26.

-Comp. -कृत्या, अपात्रीकरणम् doing degrading or unworthy acts; disqualification, any action which makes a man unworthy; four disqualifications for a Brāhmaṇa are mentioned in Ms.11.7. -निन्दितेभ्यो धना- दानं वाणिज्यं शूद्रसेवनम् । अपात्रीकरणं ज्ञेयमसत्यस्य च भाषणम् ॥; see also संकरापात्रकृत्यासु मासं शोधनमैन्दवम् 11.125.

-दायिन् a. giving to unworthy persons.

-भृत् a. supporting the unworthy or worthless; प्रायेणापात्रभृद्भवति राजा Pt.1.

अप्राप्त a.

1 Not obtained or got; अप्राप्तयोस्तु या प्राप्तिः सैव संयोग ईरितः । Bhāshā P.

-2 Not arrived or come, unaccomplished; अप्राप्तव्यवहारम् Y.2.243.

-3 Not authorised or following, as a rule.

-4 Not come to or reached; राघवो रथमप्राप्तां तामाशां च सुरद्विषाम् (चिच्छेद) R.12.96.

-5 Not of a marriageable age; Ms.9.88.

-Comp. -काल 1 inopportune, ill-timed, un- seasonable; ˚लं वचनं बृहस्पतिरपि व्रुवन् । लभते बुद्धयवज्ञानमपमानं च पुष्कलम् Pt.1.63.

-2 under age. (-लम्) an irregular discussion (of any subject).

-प्रापक a.

1 conveying (the sense of) what is not otherwise specified, such as the use of the Potential mood in स्वर्गकामो यजेत.

-2 not yet tamed (as a young calf)

-यौवन a. not arrived at puberty or who has not reached his youth; शिशुम- प्राप्तयौवनम् R.15.42.

-ब्यवहार, -वयस् a. (in law) under age, not old enough to engage in public business on his own responsibility, a minor (a boy before he reaches his 16th year); अप्राप्तव्यवहारो$सौ यावत् षोडशवार्षिकः Dakṣa.

अभिगमः गमनम् 1 (a) Approaching, going or coming to visit, arrival; तवार्हतो नाभिगमने तृप्तम् R.5.11,17.72; ज्येष्ठाभिगमनात्पूर्वं तेनाप्यनभिनन्दिता 12.35, K.158; Pt.3. (b) Finding out; enjoying; कृत्वा तासामभिगममपाम् Me.51. (सेवनम् Malli.).

-2 Sexual intercourse (with a man or woman); परदाराभिगमनम् K.17; प्रसह्य दास्यभिगमे Y.2. 291; Pt.1; वरं क्लैब्यं पुंसां न च परकलत्राभिगमनम् H.1.116; नीच˚ Y.3.297,2.294.

अभिसारिका A woman who either goes to meet her lover or keeps an appointment made by him; यत्रौषधिप्रकाशेन नक्तं दर्शितसंचराः । अनभिज्ञास्तमिस्राणां दुर्दिनेष्वभि- सारिकाः Ku.6.43; R.16.12; अभिसारयते कान्तं या मन्मथवशंवदा । स्वयं वाभिसरत्येषा धीरैरुक्ता$भिसारिका S. D.115; कान्तार्थिनी तु या याति संकेतं साभिसारिका Ak. The directions as to dress &c. to be observed by the different kinds of अभिसारिका are given in S. D.116. The S. D. further recommends the following 8 places as eligible spots for lovers to meet:- (1) a field; (2) a garden; (3) a ruined temple; (4) the house of a female messenger; (5) forest; (6) caravansary (a place for pilgrims &c.); (7) a cemetery; and (8) the bank of a river; क्षेत्रं वाटी भग्नदेवालयो दूतीगृहं वनम् । मालयं च श्मशानं च नद्यादीनां तटी तथा ॥

अमानुष a. (

-षी f.)

1 Not human, not belonging to man, supernatural, unearthly, superhuman; आकृतिरेवा- नुमापयत्यमानुषताम् K.132, ˚आकृतिः K.131,132,258; ˚शक्तित्वम् 13; ˚गीतध्वनिम् 126 an unearthly melody.

-2 Inhuman, monster-like; ill-disposed towards man.

-3 Tenantless, desolate; ˚षं वनम् 135.

-षः, -षी One not a man, an irrational animal; Ms.9.284, स्त्रीणामशिक्षित- पटुत्वममानुषीषु संदृश्यते Ś.5.22.

अमृत a.

1 Not dead; अमृते जारजः कुण्डः Ak.

-2 Im- mortal; अपाम सोममृता अभूम Rv.8.48.3; U.1.1. ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहममृतस्याव्ययस्य च Bg.14.27.

-3 Imperishable, Indestructible, eternal.

-4 Causing immortality.

-5 Beautiful, agreeable, desired. पाञ्चजन्याभिषिक्तश्च राजा$- मृतमुखो$भवत् Mb.12.4.17.

-तः 1 A god, an immortal, deity. आरुरोह यथा देवः सोमो$मृतमयं रथम् Mb.12.37.44.

-2 N. of Dhanvantari, physician of the gods; also N. of Indra, of the sun, of Prajāpati, of the soul, Viṣṇu and Śiva.

-3 N. of a plant (वनमुद्ग, Mar. मटकी)

-4 N. of the root of a plant (वाराहीकन्द, Mar. डुकरकंद).

-ता 1 Spirituous liquor.

-2 N. of various plants; e. g. आमलकी, हरीतकी, गुडूची, मागधी, तुलसी, इन्द्रवारुणी, ज्योतिष्मती, गोरक्षदुग्धा, अतिविषा, रक्तत्रिवृत्, दूर्वा, स्थूलमांसहरीतकी.

-3 N. of one of the Nāḍīs in the body; नाडीनामुदयक्रमेण जगतः पञ्चामृताकर्षणात् Māl.5.2.

-5 One of the rays of the sun; सौरीभिरिव नाडीभिरमृताख्याभिरम्मयः R.1.58.

-तम् 1 (a) Immortality, imperishable state; न मृत्युरासीदमृतं न तर्हि Rv.1.129.2; Ms.22.85. (b) Final beatitude, absolution; तपसा किल्विषं हन्ति विद्ययामृतमश्रुते Ms.12.14; स श्रिये चामृताय चAk.

-2 The collective body of immortals.

-3 (a) The world of immortality, Paradise, Heaven; the power of eternity, immortal light, eternity.

-4 Nectar of immortality, ambrosia, beverage of the gods (opp. विष) supposed to be churned out of the ocean; देवासुरैरमृतमम्बुनिधिर्ममन्थे Ki.5.3; विषादप्यमृतं ग्राह्यम् Ms.2.239; विषमप्यमृतं क्वचिद्भवेदमृतं वा विषमीश्वरेच्छया R.8.46; oft. used in combination with words like वाच्, वचनम्, वाणी &c; कुमारजन्मामृतसंमिताक्षरम् R.3.16; आप्यायितो$सौ वचनामृतेन Mb.; अमृतं शिशिरे वह्निरमृतं क्षीरभोजनम् Pt.1.128 the height of pleasure or gratification.

-5 The Soma juice.

-6 Antidote against poison.

-7 The residue or leavings of a sacrifice (यज्ञशेष); विघसाशी भवेन्नित्यं नित्यं वा$मृतभोजनः Ms.3.285.

-8 Unsolicited alms, alms got without solicitation; मृतं स्याद्याचितं भैक्षम- मृतं स्यादयाचितम् Ms.4.4-5.

-9 Water; मथितामृतफेनाभमरजो- वस्त्रमुत्तमम् Rām.5.18.24. अमृताध्मातजीमूत U.6.21; अमृता- दुन्मथ्यमानात् K.136; cf. also the formulas अमृतोपस्तरणमसि स्वाहा and अमृतापिधानमसि स्वाहा; Mahānār. Up.7 and 1; repeated by Brāhmaṇas at the time of sipping water before the commencement and at the end of meals.

-1 A drug.

-11 Clarified butter; अमृतं नाम यत् सन्तो मन्त्रजिह्वेषु जुह्वति Śi.2.17.

-12 Milk; अमृतं च सुधा चैव सुधा चैवामृतं तथा Mb.13.67.12.

-13 Food in general.

-14 Boiled rice.

-15 Anything sweet, anything lovely or charming; a sweetmeat. यथामृतघटं दंशा मकरा इव चार्णवम् Rām.7.7.3.

-16 Pro- perty.

-17 Gold.

-18 Quicksilver.

-19 Poison.

-2 The poison called वत्सनाभ.

-21 The Supreme Spirit (ब्रह्मन्).

-22 N. of sacred place.

-23 N. of particular conjunc- tions of Nakṣatras (lunar asterisms) with week days (वारनक्षत्रयोग) or of lunar days with week days (तिथि- वारयोग).

-24 The number four.

-25 splendour, light. [cf. Gr. ambrotos, ambrosia; L. immortalis]. cf. अमृतं वारि सुरयोर्निर्वाणे चातिसुन्दरे । अयाचिते यज्ञशेषे पुंसि धन्वन्तरे$पि च । पीयूषे च धृते दीप्तावाचार्ये विबुधे$पि च । हरीतक्यामाम- लक्यां गलूच्यामपि तत्स्त्रियाम् । Nm.

-Comp. -अंशुः, -करः, -दीधितिः, -द्युतिः, -रश्मिः &c. epithets of the moon; अमृतदीधितिरेष विदर्भजे N.4.14; अमृतांशूद्भव born from the moon; from whom was born the moon, N. of Viṣṇu.

-अंशुकः An interior variety of gems having white rays, Kau. A.2.11.

-अक्षर a. immortal and imperishable; क्षरं प्रधानममृताक्षरं हरः Śvet. Up.

-अग्रभूः N. of the horse of Indra (उच्चैःश्रवस्); अमृताग्रभुवः पुरेव पुच्छम् Śi. 2.43.

-अन्धस्, -अशनः, -आशिन् m. 'one whose food is nectar'; a god, an immortal.

-अपिधानम् Water sipped after eating nectar-like food so as to overlay it like a cover.

-असु a. whose soul is immortal; अमृतासुर्वर्धमानः सुजन्मा Av.5.1.1.

-आशः 1 N. of Viṣṇu.

-2 a god; इदं कार्यममृताशाः शृणोमि Mb.12.299.7.

-आसङ्गः a sort of collyrium.

-आहरणः N. of Garuḍa who once stole Amṛita.

-इष्टका a kind of sacrificial brick shaped like the golden head of men, beasts &c. (पशुशीर्षाणि).

-ईशः, ईश्वरः N. of Śiva.

-उत्पन्ना a fly.

(-न्नम्), -उद्भवम् 1 A kind of collyrium (खर्परीतुत्थम्).

-2 Potassium permanganate

-उपस्तरणम् Water sipped as a substratum for the nectar-like food. (

-वः) N. of the Bilva tree.

-ओदनः Name of a son of Siṁhahanu, and uncle of Śākyamuni.

-करः, -किरणः 'nectar-rayed', the moon.

-कुण्डम् a vessel containing nectar.

-क्षारम् sal ammoniac. (Mar. नवसागर).

-गतिः N. of a metre consisting of 4 syllables.

-गर्भ a. filled with water or nectar; ambrosial.

(-र्भः) 1 the indivi- dual soul.

-2 the Supreme Soul.

-3 child of immorta- lity (said of sleep); देवानाममृतगर्भो$सि स्वप्न Av.6.46.1.

-चितिः f. an arrangement or accumulation of sacrifi- cial bricks conferring immortality.

-ज a. produced by or from nectar. (

-जः) a sort of plant, Yellow Myro- balan (Mar. हिरडा).

-जटा N. of a plant (जटामासी).

-तरङ्गिणी moonlight.

-तिलका N. of a metre of 4 lines, also called त्वरितगति.

-द्रव a. shedding nectar. (

-वः) flow of nectar.

-धार a. shedding nectar. (

-रा)

1 N. of a metre.

-2 flow of nectar.

-नन्दनः A pavilion with 58 pillars (Matsya P.27.8.).

-नादोपनिषद् f. 'The sound of immortality', Name of an Upaniṣad.

-पः 1 a drinker of nectar' a god or deity.

-2 N. of Viṣṇu.

-3 one who drinks wine; ध्रुवममृतपनामवाञ्छयासावधरममुं मधुपस्तवा- जिहीते Śi.7.42. (where अ˚ has sense

1 also).

-पक्षः 1 having golden or immortal wings, a sort of hawk.

-2 the immortal or golden wings of sacrificial fire.

-3 fire itself.

-फलः N. of two trees पटोल and पारावत.

(-ला) 1 a bunch of grapes, vine plant, a grape (द्राक्षा)

-2 = आमलकी. (

-लम्) a sort of fruit (रुचिफल) found in the country of the Mudgalas according to Bhāva P.

-बन्धुः Ved.

1 a god or deity in general.

-2 a horse or the moon.

-3 A friend or keeper of immortality; तां देवा अन्वजायन्त भद्रा अमृतबन्धवः Rv.1.72.5.

-बिन्दू- पनिषद् f. 'drop of nectar',:N. of an Upaniṣad of the Atharvaveda.

-भल्लातकी a sort of medicinal prepara- tion of ghee mentioned by Chakradatta.

-भवनम् N. of a monastery (built by Amṛitaprabha); Raj. T.

-भुज् m. an immortal, a god, deity; one who tastes the sacrificial residues.

-भू a. free from birth and death.

-मति = ˚गति q. v.

-मन्थनम् 1 churning (of the ocean) for nectar.

-2 N. of the chapters 17 to 19 of Mb.1.

-मालिनी N. of Durgā.

-मूर्तिः The moon; आप्याययत्यसौ लोकं वदनामृतमूर्तिना Bhāg.4.16.9.

-योगः see under अमृत.

-रसः 1 nectar, ambrosia; काव्यामृतरसास्वादः H.1; विविधकाव्यामृतरसान् पिवामः Bh.3.4.

-2 the Supreme Spirit.

(-सा) 1 dark-coloured grapes.

-2 a sort of cake (Mar. अनर्सा).

-लता, -लतिका a nectar-giving creeping plant (गुडूची).

-वाक a. producing nectar like sweet words.

-संयावम् a sort of dish mentioned in Bhāva P.

-सार a. ambrosial; ˚राणि प्रज्ञानानि U.7.

(-रः) 1 clarified butter.

-2 a sort of अयःपाक. ˚जः raw sugar, molasses (गुड).

-सूः, -सूतिः 1 the moon (distilling nectar).

-2 mother of the gods.

-सोदरः 1 'brother of nectar', the horse called उच्चैःश्रवस्.

-2 a horse in general.

-स्रवः flow of nectar. (

-वा) N. of a plant and tree (रुदन्ती-रुद्रवन्ती; Mar. रानहरभरा).

-स्त्रुत् a. shedding or distilling nectar; स्वरेण तस्याममृतस्रुतेव Ku.1.45.

अयात a. Not gone. अयातमस्य ददृशे न यातम् Av.1.8.8.

-Comp. -पूर्व a. following, succeeding, subsequent to.

-याम a. not old or weakened, not stale, fresh, not worn out by use; अयातयामं सर्वेभ्यो भागेभ्यो भागमुत्तमम् Mb.3.114.11. ˚मं च यौवनम् Dk.123 fresh, blooming; ˚मं वयः 158; छन्दांस्ययातयामानि Bhāg.1.8.42. (where Śrīdhara says अ˚ = विगतदोषाणि free from faults, fault- less, pure. (

-मम्) N. of certain texts of the Yajurveda revealed to Yājñavalkya. ˚यामता freshness, unimpaired nature, strength, or vigour, purity.)

-Comp. -यामन् a. Ved. not weak, fresh.

अर्थः [In some of its senses from अर्थ्; in others from ऋ-थन् Uṇ.2.4; अर्थते ह्यसौ अर्थिभिः Nir.]

1 Object, pur- pose, end and aim; wish, desire; ज्ञातार्थो ज्ञातसंबन्धः श्रोतुं श्रोता प्रवर्तते, सिद्ध˚, ˚परिपन्थी Mu.5; ˚वशात् 5.8; स्मर्तव्यो$स्मि सत्यर्थे Dk.117 if it be necessary; Y.2.46; M.4.6; oft. used in this sense as the last member of compounds and translated by 'for', 'intended for', 'for the sake of', 'on account of', 'on behalf of', and used like an adj. to qualify nouns; अर्थेन तु नित्य- समासो विशेष्यनिघ्रता च Vārt.; सन्तानार्थाय विधये R.1.34; तां देवतापित्रतिथिक्रियार्थाम् (धेनुम्) 2.16; द्विजार्था यवागूः Sk.; यज्ञार्थात्कर्मणो$न्यत्र Bg.3.9. It mostly occurs in this sense as अर्थम्, अर्थे or अर्थाय and has an adverbial force; (a) किमर्थम् for what purpose, why; यदर्थम् for whom or which; वेलोपलक्षणार्थम् Ś.4; तद्दर्शनादभूच्छम्भोर्भूयान्दारार्थ- मादरः Ku.6.13; (b) परार्थे प्राज्ञ उत्सृजेत् H.1.41; गवार्थे ब्राह्मणार्थे च Pt.1.42; मदर्थे त्यक्तजीविताः Bg.1.9; (c) सुखार्थाय Pt.4.18; प्रत्याख्याता मया तत्र नलस्यार्थाय देवताः Nala.13.19; ऋतुपर्णस्य चार्थाय 23.9.

-2 Cause, motive, reason, ground, means; अलुप्तश्च मुनेः क्रियार्थः R. 2.55 means or cause; अतो$र्थात् Ms.2.213.

-3 Meaning, sense, signification, import; अर्थ is of 3 kinds:-- वाच्य or expressed, लक्ष्य or indicated (secondary), and व्यङ्ग्य or suggested; तददोषौ शब्दार्थौ K. P.1; अर्थो वाच्यश्च लक्ष्यश्च व्यङ्ग्यश्चेति त्रिधा मतः S. D.2; वागर्थाविव R.1.1; अवेक्ष्य धातोर्गमनार्थमर्थवित् 3.21.

-4 A thing, object, substance; लक्ष्मणो$र्थं ततः श्रुत्वा Rām.7.46.18; अर्थो हि कन्या परकीय एव Ś.4.22; that which can be perceived by the senses, an object of sense; इन्द्रिय˚ H.1.146; Ku.7.71; R.2.51; न निर्बद्धा उपसर्गा अर्थान्निराहुः Nir.; इन्द्रियेभ्यः परा ह्यर्था अर्थेभ्यश्च परं मनः Kaṭh. (the objects of sense are five: रूप, रस, गन्ध, स्पर्श and शब्द); शब्दः स्पर्शो रसो गन्धो रूपं चेत्यर्थजातयः Bhāg.11.22.16.

-5 (a) An affair, business, matter, work; प्राक् प्रतिपन्नो$यमर्थो$- ङ्गराजाय Ve.3; अर्थो$यमर्थान्तरभाव्य एव Ku.3.18; अर्थो$र्था- नुबन्धी Dk.67; सङ्गीतार्थः Me.66 business of singing i. e. musical concert (apparatus of singing); सन्देशार्थाः Me. 5 matters of message, i. e. messages; (b) Interest, object; स्वार्थसाधनतत्परः Ms.4.196; द्वयमेवार्थसाधनम् R.1. 19;2.21; दुरापे$र्थे 1.72; सर्वार्थचिन्तकः Ms.7.121; माल- विकायां न मे कश्चिदर्थः M.3 I have no interest in M. (c) Subject-matter, contents (as of letters &c.); त्वामव- गतार्थं करिष्यति Mu.1 will acquaint you with the matter; उत्तरो$यं लेखार्थः ibid.; तेन हि अस्य गृहीतार्था भवामि V.2 if so I should know its contents; ननु परिगृहीतार्थो$- स्मि कृतो भवता V.5; तया भवतो$विनयमन्तरेण परिगृहीतार्था कृता देवी M.4 made acquainted with; त्वया गृहीतार्थया अत्रभवती कथं न वारिता 3; अगृहीतार्थे आवाम् Ś.6; इति पौरान् गृहीतार्थान् कृत्वा ibid.

-6 Wealth, riches, property, money (said to be of 3 kinds: शुक्ल honestly got; शबल got by more or less doubtful means, and कृष्ण dishonestly got;) त्यागाय संभृतार्थानाम् R.1.7; धिगर्थाः कष्टसंश्रयाः Pt.1.163; अर्थानामर्जने दुःखम् ibid.; सस्यार्थास्तस्य मित्राणि1.3; तेषामर्थे नियुञ्जीत शूरान् दक्षान् कुलोद्गतान् Ms.7.62.

-7 Attainment of riches or worldly prosperity, regarded as one of the four ends of human existence, the other three being धर्म, काम and मोक्ष; with अर्थ and काम, धर्म forms the well-known triad; cf. Ku.5.38; अप्यर्थकामौ तस्यास्तां धर्म एव मनीषिणः R.1.25.

-8 (a) Use, advantage, profit, good; तथा हि सर्वे तस्यासन् परार्थैकफला गुणाः R.1.29 for the good of others; अर्थान- र्थावुभौ बुद्ध्वा Ms.8.24 good and evil; क्षेत्रिणामर्थः 9.52; यावानर्थ उदपाने सर्वतः सांप्लुतोदके Bg.2.46; also व्यर्थ, निरर्थक q. v. (b) Use, want, need, concern, with instr.; को$र्थः पुत्रेण जातेन Pt.1 what is the use of a son being born; कश्च तेनार्थः Dk.59; को$र्थस्तिरश्चां गुणैः Pt.2.33 what do brutes care for merits; Bh.2.48; योग्येनार्थः कस्य न स्याज्ज- नेन Ś.18.66; नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश्चन Bg.3.18; यदि प्राणैरिहार्थो वो निवर्तध्वम् Rām. को नु मे जीवितेनार्थः Nala.12. 65.

-9 Asking, begging; request, suit, petition.

-1 Action, plaint (in law); अर्थ विरागाः पश्यन्ति Rām.2.1. 58; असाक्षिकेषु त्वर्थेषु Ms.8.19.

-11 The actual state, fact of the matter; as in यथार्थ, अर्थतः, ˚तत्वविद्, यदर्थेन विनामुष्य पुंस आत्मविपर्ययः Bhāg.3.7.1.

-12 Manner, kind, sort.

-13 Prevention, warding off; मशकार्थो धूमः; prohibition, abolition (this meaning may also be derived from 1 above).

-14 Price (perhaps an incorrect form for अर्घ).

-15 Fruit, result (फलम्). तस्य नानुभवेदर्थं यस्य हेतोः स रोपितः Rām.6.128.7; Mb.12.175.5.

-16 N. of a son of धर्म.

-17 The second place from the लग्न (in astr.).

-18 N. of Viṣṇu.

-19 The category called अपूर्व (in पूर्वमीमांसा); अर्थ इति अपूर्वं ब्रूमः । ŚB. on MS.7.1.2.

-2 Force (of a statement or an expres- sion); अर्थाच्च सामर्थ्याच्च क्रमो विधीयते । ŚB. on MS.5.1.2. [अर्थात् = by implication].

-21 The need, purpose, sense; व्यवधानादर्थो बलीयान् । ŚB. on MS.6.4.23.

-22 Capacity, power; अर्थाद्वा कल्पनैकदेशत्वात् । Ms.1.4.3 (where Śabara paraphrases अर्थात् by सामर्थ्यात् and states the rule: आख्यातानामर्थं ब्रुवतां शक्तिः सहकारिणी ।), cf. अर्थो$भिधेयरैवस्तुप्रयोजननिवृत्तिषु । मोक्षकारणयोश्च...... Nm.

-Comp. -अतिदेशः Extension (of gender, number &e.) to the objects (as against words), i. e. to treat a single object as though it were many, a female as though it were male. (तन्त्रवार्त्तिक 1.2.58.3;6.3.34.7).

-अधिकारः charge of money, office of treasurer ˚रे न नियोक्तव्यौ H.2.

-अधिकारिन् m. a treasurer, one charged with finan- cial duties, finance minister.

-अनुपपत्तिः f. The difficulty of accounting for or explaining satisfactorily a particular meaning; incongruity of a particular meaning (तन्त्रवार्त्तिक 4.3.42.2).

-अनुयायिन् a. Following the rules (शास्त्र); तत्त्रिकालहितं वाक्यं धर्म्यमर्थानुयायि च Rām.5.51.21.

-अन्वेषणम् inquiry after a matter.

-अन्तरम् 1 another or different meaning.

-2 another cause or motive; अर्थो$यम- र्थान्तरभाव्य एव Ku.3.18.

-3 A new matter or circum- stance, new affair.

-4 opposite or antithetical meaning, difference of meaning. ˚न्यासः a figure of speech in which a general proposition is adduced to support a particular instance, or a particular instance, to support a general proposition; it is an inference from parti- cular to general and vice versa; उक्तिरर्थान्तरन्यासः स्यात् सामान्यविशेषयोः । (1) हनूमानब्धिमतरद् दुष्करं किं महात्मनाम् ॥ (2) गुणवद्वस्तुसंसर्गाद्याति नीचो$पि गौरवम् । पुष्पमालानुषङ्गेण सूत्रं शिरसि धार्यते Kuval.; cf. also K. P.1 and S. D.79. (Ins- tances of this figure abound in Sanskrit literature, especi- ally in the works of Kālidāsa, Māgha and Bhāravi).

-अन्वित a.

1 rich, wealthy.

-2 significant.

-अभिधान a.

1 That whose name is connected with the purpose to be served by it; अर्थाभिधानं प्रयोजनसम्बद्धमभिधानं यस्य, यथा पुरोडाश- कपालमिति पुरोडाशार्थं कपालं पुरोडाशकपालम् । ŚB. on MS.4.1. 26.

-2 Expression or denotation of the desired meaning (वार्त्तिक 3.1.2.5.).

-अर्थिन् a. one who longs for or strives to get wealth or gain any object. अर्थार्थी जीवलोको$यम् । आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी Bg.7.16.

-अलंकरः a figure of speech determined by and dependent on the sense, and not on sound (opp. शब्दालंकार). अलंकारशेखर of केशवमिश्र mentions (verse 29) fourteen types of अर्थालंकारs as follows:- उपमारूपकोत्प्रेक्षाः समासोक्तिरपह्नुतिः । समाहितं स्वभावश्च विरोधः सारदीपकौ ॥ सहोक्तिरन्यदेशत्वं विशेषोक्तिर्विभावना । एवं स्युरर्थालकारा- श्चतुर्दश न चापरे ॥

-आगमः 1 acquisition of wealth, income; ˚गमाय स्यात् Pt.1. cf. also अर्थागमो नित्यमरोगिता च H.

-2 collection of property.

-3 conveying of sense; S. D.737.

-आपत्तिः f. [अर्थस्य अनुक्तार्थस्य आपत्तिः सिद्धिः]

1 an inference from circumstances, presumption, im- plication, one of the five sources of knowledge or modes of proof, according to the Mīmāṁsakas. It is 'deduc- tion of a matter from that which could not else be'; it is 'assumption of a thing, not itself perceived but necessarily implied by another which is seen, heard, or proved'; it is an inference used to account for an apparent inconsistency; as in the familiar instance पीनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते the apparent inconsistency between 'fatness' and 'not eating by day' is accounted for by the inference of his 'eating by night'. पीनत्वविशि- ष्टस्य देवदत्तस्य रात्रिभोजित्वरूपार्थस्य शब्दानुक्तस्यापि आपत्तिः. It is defined by Śabara as दृष्टः श्रुतो वार्थो$न्यथा नोपपद्यते इत्यर्थ- कल्पना । यथा जीवति देवदत्ते गृहाभावदर्शनेन बहिर्भावस्यादृष्टस्य कल्पना ॥ Ms.1.1.5. It may be seen from the words दृष्टः and श्रुतः in the above definition, that Śabara has sug- gested two varieties of अर्थापत्ति viz. दृष्टार्थापत्ति and श्रुता- र्थापत्ति. The illustration given by him, however, is of दृष्टार्थापत्ति only. The former i. e. दृष्टार्थापत्ति consists in the presumption of some अदृष्ट अर्थ to account for some दृष्ट अर्थ (or अर्थs) which otherwise becomes inexplicable. The latter, on the other hand, consists in the presump- tion of some अर्थ through अश्रुत शब्द to account for some श्रुत अर्थ (i. e. some statement). This peculiarity of श्रुतार्थापत्ति is clearly stated in the following couplet; यत्र त्वपरिपूर्णस्य वाक्यस्यान्वयसिद्धये । शब्दो$ध्याह्रियते तत्र श्रुतार्थापत्ति- रिष्यते ॥ Mānameyodaya p.129 (ed. by K. Raja, Adyar, 1933). Strictly speaking it is no separate mode of proof; it is only a case of अनुमान and can be proved by a व्यतिरेकव्याप्ति; cf. Tarka. K.17 and S. D.46.

-2 a figure of speech (according to some rhe- toricians) in which a relevant assertion suggests an inference not actually connected with the the subject in hand, or vice versa; it corresponds to what is popularly called कैमुतिकन्याय or दण्डापूपन्याय; e. g. हारो$यं हरिणाक्षीणां लुण्ठति स्तनमण्डले । मुक्तानामप्यवस्थेयं के वयं स्मरकिङ्कराः Amaru.1; अभितप्तमयो$पि मार्दवं भजते कैव कथा शरीरिषु R.8.43.; S. D. thus defines the figure:- दण्डापूपिकन्यायार्थागमो$र्थापत्तिरिष्यते.

-उत्पत्तिः f. acquisition of wealth; so ˚उपार्जनम्.

-उपक्षेपकः an introductory scene (in dramas); अर्थोपक्षेपकाः पञ्च S. D.38. They are विष्कम्भ, चूलिका, अङ्कास्य, अङ्कावतार, प्रवेशक.

-उपमा a simile dependent on sense and not on sound; see under उपमा.

-उपार्जनम् Acquiring wealth.

-उष्मन् m. the glow or warmth of wealth; अर्थोष्मणा विरहितः पुरुषः स एव Bh.2.4.

-ओघः, -राशिः treasure, hoard of money.

-कर (

-री f.),

-कृत a.

1 bringing in wealth, enriching; अर्थकरी च विद्या H. Pr.3.

-2 useful, advan- tageous.

-कर्मन् n.

1 a principal action (opp. गुणकर्मन्).

-2 (as opposed to प्रतिपत्तिकर्मन्), A fruitful act (as opposed to mere disposal or प्रतिपत्ति); अर्थकर्म वा कर्तृ- संयोगात् स्रग्वत् । MS.4.2.17.

-काम a. desirous of wealth. (-˚मौ dual), wealth and (sensual) desire or pleasure; अप्यर्थकामौ तस्यास्तां धर्म एव मनीषिणः R.1.25. ह्रत्वार्थकामास्तु गुरूनिहैव Bg.2.5.

-कार्ष्यम् Poverty. निर्बन्धसंजातरुषार्थकार्घ्यमचिन्तयित्वा गुरुणाहमुक्तः R.5.21.

-काशिन् a. Only apparently of utility (not really).

-किल्बिषिन् a. dishonest in money-matters.

-कृच्छ्रम् 1 a difficult matter.

-2 pecuniary difficulty; व्यसनं वार्थकृच्छ्रे वा Rām.4.7.9; Mb.3.2.19; cf. also Kau. A.1.15 न मुह्येदर्थकृच्छ्रेषु Nīti.

-कृत्यम् doing or execution of a business; अभ्युपेतार्थकृत्याः Me.4.

-कोविद a. Expert in a matter, experienced. उवाच रामो धर्मात्मा पुनरप्यर्थकोविदः Rām.6.4.8.

-क्रमः due order or sequ- ence of purpose.

-क्रिया (a) An implied act, an act which is to be performed as a matter of course (as opposed to शब्दोक्तक्रिया); असति शब्दोक्ते अर्थक्रिया भवति ŚB. on MS.12.1.12. (b) A purposeful action. (see अर्थकर्मन्).

-गत a.

1 based on the sense (as a दोष).

-2 devoid of sense.

-गतिः understanding the sense.

-गुणाः cf. भाविकत्वं सुशब्दत्वं पर्यायोक्तिः सुधर्मिता । चत्वारो$र्थगुणाः प्रोक्ताः परे त्वत्रैव संगताः ॥ अलंकारशेखर 21.

-गृहम् A treasury. Hariv.

-गौरवम् depth of meaning; भारवेरर्थगौरवम् Udb., Ki.2.27.

-घ्न a. (

घ्नी f.) extrava- gant, wasteful, prodigal; सुरापी व्याधिता धूर्ता वन्ध्यार्थघ्न्य- प्रियंवदा Y.1.73; व्याधिता वाधिवेत्तव्या हिंस्रार्थघ्नी च सर्वदा Ms.9.8.

-चित्रम् 'variety in sense', a pun, Kāvya- prakāśa.

-चिन्तक a.

1 thinking of profit.

-2 having charge of affairs; सर्वार्थचिन्तकः Ms.7.121.

-चिन्ता, -चिन्तनम् charge or administration of (royal) affairs; मन्त्री स्यादर्थचिन्तायाम् S. D.

-जात a.

1 full of meaning.

-2 wealthy (जातधन).

(-तम्) 1 a collection of things.

-2 large amount of wealth, considerable property; Dk.63, Ś.6; ददाति च नित्यमर्थजातम् Mk.2.7.

-3 all matters; कवय इव महीपाश्चिन्तयन्त्यर्थजातम् Śi.11.6.

-4 its own meaning; वहन्द्वयीं यद्यफले$र्थजाते Ki.3.48.

-ज्ञ a. knowing the sense or purpose; अर्थज्ञ इत्सकलं भद्रमश्नुते Nir.

-तत्त्वम् 1 the real truth, the fact of the matter; यो$र्थतत्त्वमविज्ञाय क्रोधस्यैव वशं गतः H.4.94.

-2 the real nature or cause of anything.

-द a.

1 yielding wealth; Dk.41.

-2 advantageous, productive of good, useful.

-3 liberal, munificent Ms.2.19.

-4 favour- able, compliant. (

-दः) N. of Kubera.

-दर्शकः 'one who sees law-suits'; a judge.

-दर्शनम् perception of objects; कुरुते दीप इवार्थदर्शनम् Ki.2.33; Dk.155.

-दूषणम् 1 extravagance, waste; H.3.18; Ms.7.48.

-2 unjust seizure of property or withholding what is due.

-3 finding fault with the meaning.

-4 spoiling of another's property.

-दृश् f. Consideration of truth; क्षेमं त्रिलोकगुरुरर्थदृशं च यच्छन् Bhāg.1.86.21.

-दृष्टिः Seeing profit; Bhāg.

-दोषः a literary fault or blemish with regard to the sense, one of the four doṣas or blemishes of literary composition, the other three being परदोष, पदांशदोष, वाक्यदोष; for definitions &c. see K. P.7. अलंकारशेखर of केशवमिश्र who mentions eight types of doṣas as follows: अष्टार्थदोषाः विरस, -ग्राम्य, -व्याहत, -खिन्नताः । -हीना, -धिका, सदृक्साम्यं देशादीनां विरोधि च ॥ 17

-द्वयविधानम् Injunction of two ideas or senses; विधाने चार्थद्वयविधानं दोषः ŚB. on MS.1.8.7.

-नित्य a. = अर्थ- प्रधान Nir.

-निबन्धन a. dependent on wealth.

-निश्चयः determination, decision.

-प्रतिः 1 'the lord of riches', a a king; किंचिद् विहस्यार्थपतिं बभाषे R.2.46;1.59;9.3;18.1; Pt.1.74.

-2 an epithet of Kubera.

-पदम् N. of the Vārt. on Pāṇini; ससूत्रवृत्त्यर्थपदं महार्थं ससंग्रहं सिद्ध्यति वै कपीन्द्रः Rām.7.36.45.

-पर, -लुब्ध a.

1 intent on gaining wealth, greedy of wealth, covetous.

-2 niggardly, parsimonious; हिंस्रा दयालुरपि चार्थपरा वदान्या Bh.2.47; Pt.1.425.

-प्रकृतिः f. the leading source or occasion of the grand object in a drama; (the number of these 'sources' is five:-- बीजं बिन्दुः पताका च प्रकरी कार्यमेव च । अर्थप्रकृतयः पञ्च ज्ञात्वा योज्या यथाविधि S. D.317.)

-प्रयोगः 1 usury.

-2 administration of the affairs (of a state)

-प्राप्त a. derived or understood from the sense included as a matter of course, implied; परिसमाप्तिः शब्दार्थः । परिसमाप्त्यामर्थप्राप्तत्वादारम्भस्य । ŚB. on MS.6.2.13.

-˚त्वम् Inplication.

-बन्धः 1 arrange- ment of words, composition, text; stanza, verse; संचिन्त्य गीतक्षममर्थबन्धम् Ś.7.5; ललितार्थबन्धम् V.2.14 put or expressed in elegant words.

-2. connection (of the soul) with the objects of sense.

-बुद्धि a. selfish.

-बोधः indication of the (real) import.

-भाज् a. entitled to a share in the division of property.

-भावनम् Delibera- tion over a subject (Pātañjala Yogadarśana 1.28).

-भृत् a. receiving high wages (as a servant).

-भेदः distinc- tion or difference of meaning; अर्थभेदेन शब्दभेदः.

-मात्रम्, -त्रा 1 property, wealth; Pt.2.

-2 the whole sense or object.

-युक्त a. significant, full of यस्यार्थयुक्तं meaning; गिरिराजशब्दं कुर्वन्ति Ku.1.13.

-लक्षण a. As determined by the purpose or need (as opposed to शब्दलक्षण); लोके कर्मार्थलक्षणम् Ms.11.1.26.

-लाभः acquisition of wealth.

-लोभः avarice.

-वशः power in the form of discrimination and knowledge. अर्थवशात् सप्तरूपविनिवृत्ताम् Sāvk.65.

-वादः 1 declaration of any purpose.

-2 affirmation, declaratory assertion, an explanatory remark, exegesis; speech or assertion having a certain object; a sentence. (It usually recommends a विधि or precept by stating the good arising from its proper observance, and the evils arising from its omission, and also by adducing historical instances in its support; स्तुतिर्निन्दा परकृतिः पुराकल्प इत्यर्थवादः Gaut. Sūt.; said by Laugākṣi to be of 3 kinds:- गुणवादो विरोधे स्यादनु वादो$वधारिते । भूतार्थवादस्तद्धानादर्थ- वादस्त्रिधा मतः; the last kind includes many varieties.)

-3 one of the six means of finding out the tātparya (real aim and object) of any work.

-4 praise, eulogy; अर्थवाद एषः । दोषं तु मे कंचित्कथय U.1.

-विकरणम् = अर्थ- विक्रिया change of meaning.

-विकल्पः 1 deviation from truth, perversion of fact.

-2 prevarication; also ˚वैकल्प्यम्

-विज्ञानम् comprehending the sense, one of the six exercises of the understanding (धीगुण).

-विद् a. sensible, wise, sagacious. भुङ्क्ते तदपि तच्चान्यो मधुहेवार्थविन्मधु Bhāg.11.18.15. विवक्षतामर्थविदस्तत्क्षणप्रतिसंहृताम् Śi.

-विद्या knowledge of practical life; Mb.7.

-विपत्तिः Failing of an aim; समीक्ष्यतां चार्थविपत्तिमार्गताम् Rām.2.19.4.

-विभावक a. money-giver; विप्रेभ्यो$र्थविभावकः Mb.3.33. 84.

-विप्रकर्षः difficulty in the comprehension of the sense.

-विशेषणम् a reprehensive repetition of something uttered by another; S. D.49.

-वृद्धिः f. accumulation of wealth.

-व्ययः expenditure; ˚ज्ञ a. conversant with money-matters.

-शब्दौ Word and sense.

-शालिन् a. Wealthy.

-शास्त्रम् 1 the science of wealth (political economy).

-2 science of polity, political science, politics; अर्थशास्त्रविशारदं सुधन्वानमुपाध्यायम् Rām.2.1.14. Dk.12; इह खलु अर्थशास्त्रकारास्त्रिविधां सिद्धिमुपवर्णयन्ति Mu.3; ˚व्यवहारिन् one dealing with politics, a politician; Mu.5.

-3 science giving precepts on general conduct, the science of practical life; Pt.1.

-शौचम् purity or honesty in money-matters; सर्वेषां चैव शौचानामर्थशौचं परं स्मृतं Ms. 5.16.

-श्री Great wealth.

-संस्थानम् 1 accumulation of wealth.

-2 treasury.

-संग्रहः, -संचयः accumulation or acquisition of wealth, treasure, property. कोशेनाश्रयणी- यत्वमिति तस्यार्थसंग्रहः R.17.6. कुदेशमासाद्य कुतो$र्थसंचयः H.

-संग्रहः a book on Mīmāṁsā by Laugākṣi Bhāskara.

-सतत्त्वम् truth; किं पुनरत्रार्थसतत्त्वम् । देवा ज्ञातुमर्हन्ति MBh. or P.VIII.3.72.

-समाजः aggregate of causes.

-समाहारः 1 treasure.

-2 acquisition of wealth.

-संपद् f. accomplishment of a desired object; उपेत्य संघर्ष- मिवार्थसंपदः Ki.1.15.

-संपादनम् Carrying out of an affair; Ms.7.168.

-संबन्धः connection of the sense with the word or sentence.

-संबन्धिन् a. Concerned or interested in an affair; Ms.8.64.

-साधक a.

1 accomplishing any object.

-2 bringing any matter to a conclusion.

-सारः considerable wealth; Pt.2.42.

-सिद्ध a. understood from the very context (though not expressed in words), inferable from the connection of words.

-सिद्धिः f. fulfilment of a desired object, success. द्वारमिवार्थसिद्धेः R.2.21.

-हानिः Loss of wealth

-हारिन् a. stealing money Ks.

-हर a. inheriting wealth.

-हीन a.

1 deprived of wealth, poor.

-2 unmeaning, nonsensical.

-3 failing.

अवनम्र a. Bowed, bent; पर्याप्तपुष्पस्तवकावनम्रा Ku.3. 54; पाद˚ fallen at the feet.