वचनमात्र

n. mere words, assertion unsupported by facts MW.

f. N. of wks.

वचनम् [वच्-ल्युट्]

1 The act of speaking, uttering. saying.

-2 Speech, an utterance, words (spoken), sentence; ननु वक्तृविशेषनिःस्पृहा गुणगृह्या वचने विपश्रितः Ki.2. 5; प्रीतः प्रीतिप्रमुखवचनं स्वागतं व्याजहार Me.4.

-3 Repeating, recitation.

-4 A text, dictum, rule, precept, a passage of a sacred book; शास्त्रवचनम्, श्रुतिवचनम्, स्मृति- वचनम् &c.

-5 An order, a command, direction; शुश्रूषां गौरवं चैव प्रमाणं वचनक्रियाम् (कुर्यात्) Rām.2.12.26; मद्वच- नात् 'in my name', 'by my order'.

-6 Advice, coun- sel, instruction.

-7 Declaration, affirmation.

-8 Pro- nunciation (of a letter) (in gram.).

-9 The signification or meaning of a word; अत्र पयोधरशब्दः मेघवचनः.

-1 Number (in gram.); (there are three numbers, singular, dual and plural).

-11 Dry ginger.

-Comp. -अवक्षेपः abusive speech.

-उपक्रमः introduction, exor- dium.

-उपन्यासः suggestive speech, insinuation.

-कर a. obedient, doing what is ordered. (

-रः) the author or enunciator of a rule or precept.

-कारिन् a. obeying orders, obedient.

-क्रमः discourse.

-क्रिया obedience; यथा पितरि शुश्रूषा तस्य वा वचनक्रिया Rām.2.19.22;2.12.26.

-गोचर a. forming a subject of conversation.

-गौरवम् deference to a command.

-ग्राहिन् a. obedient, compliant, submissive.

-पटु a. eloquent.

-मात्रम् mere words, unsupported assertion.

-विरोधः inconsistency of precepts, contradiction or incongruity of texts.

-व्यक्तिः f.

1 The exact implication of a statement (i. e. the exact specification of its उद्देशपद and विधेयपद); अन्या हि वचनव्यक्तिर्विधीयमानस्य, अन्या गुणेन संबध्यमानस्य ŚB. on MS.3.1.12. ˚भेदः divergence in the implication of the statement; न च विधेर्विधिनैकवाक्यभावो भवति । वचनव्यक्ति- भेदात् ŚB. on MS.6.1.5.

-2 interpretation; यदा अनुवादपक्षस्तदा आहिताग्नेः । यदा विधिपक्षः तदा अनाहिताग्नेः । उभयथा वचनव्यक्तिः प्रतीयते ŚB. on MS.6.8.8.

-शतम् a hundred speeches, i. e. repeated declaration, reiterated assertion.

-सहायः a companion in conversation.

-स्थित a. (

वचने- स्थित also) obedient, compliant.

अनिर्वचनम् Silence, not uttering (anything) loudly; देवतायास्त्वनिर्वचनम् &c. MS.1.8.52 (where Śabara explains अनिर्वचनम् as तूष्णींभावः).

अधिवचनम् 1 Advocacy, speaking in favour of (पक्षपातेन कथनं वचनम्).

-2 A name, epithet, appellation.

अनुवचनम् 1 Repetition, recitation; teaching, instruction, lecture, वेदानुवचनं यज्ञो ब्रह्मचर्यं तपो दमः । श्रद्धोपवासः स्वातन्त्र्यमात्मनो ज्ञानहेतवः ॥ Y.3.19. तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति Bṛi. Up.4.4.22.

-2 A chapter, section, lesson, division.

-3 Repetition of Mantras or texts in conformity with प्रैष or injunction said by other priests.

त्वचनम् 1 Covering with a skin.

-2 Skinning.

निर्वचनम् 1 Utterance, pronunciation.

-2 A prover- bial expression, proverb; न निर्मन्युः क्षत्रियो$स्ति लोके निर्वचनं स्मृतम् Mb.3.27.37.

-3 Etymological interpretation, etymology. नामनिर्वचनं तस्य श्लोकमेनं सुरा जगुः Mb.9.2.37.

-4 A vocabulary, an index.

-5 Praise (प्रशंसा); प्रनष्टं शान्तनोर्वंशं समीक्ष्य पुनरुद्धृतम् । ततो निर्वचनं लोके सर्वराष्ट्रेष्ववर्तत ॥ Mb.1.19.23.

प्रतिवचनम् 1 An answer, reply, परभृतविरुतं कलं यथा प्रतिवचनीकृतमेभिरीदृशम् Ś.4.9; न ददाति प्रतिवचनं विक्रयकाले शठो वणिङ् मौनी Kalāvilāsa.

-2 An echo.

-3 A dependent or final clause in a sentence.

ind. accñaccording to the statement orﾠ word expressed Nir. ;

ind. as far as the statement goes, Lāṭy.

अपश्चिम a.

1 What is not followed by any other, having no other in the rear, last (used much in the same sense as पश्चिम; cf. उत्तम and अनुत्तम, उत्तर and अनुत्तर); अयमत्र ते जन्मन्यपश्चिमः पश्चिमावस्थाप्रार्थितो मकरन्द- बाहुपरिष्वङ्गः Māl.9; अयमपश्चिमस्ते रामस्य शिरसि पादपङ्कजस्पर्शः U.1. (v.1. for पश्चिम); प्रसीदतु महाराजो ममानेनापश्चिमेन प्रणयेन Ve.6; प्रणमापश्चिमस्य पितुः पादयोः Mu.7; तात अम्ब मे$पश्चिमः प्रणामः Nāg.5; हा कथमपश्चिममस्य वचनम् । Nāg.4; अपश्चिमं कुरु वचनम् Ve.141.

-2 Not last, first, foremost; श्रुतवतामपश्चिमः R.19.1. cf. also विपश्चितामपश्चिमः ।

-3 Extreme; अपश्चिमामिमां कष्टामापदं प्राप्तवत्यहम् Rām.

आप्त p. p. [आप्-क्त]

1 Got, obtained, gained; ˚कामः, शापः &c.

-2 Reached, overtaken, equalled, engrossed; यदिदं सर्वं मृत्युनाप्तं सर्वं मृत्युनाभिपन्नं केन यजमानो मृत्योराप्तिमतिमुच्यते Bṛi. Up.3.1.3.

-3 Reaching to, extending as far as.

-4 Trustworthy, reliable, credible (as news &c.).

-5 Trusty, confidential, faithful (person); कुमारभृत्याकुशलैरनुष्ठिते भिषग्भिराप्तैः R.3.12;5.39; आप्ताः सर्वेषु वर्णेषु Ms.8.63.

-6 (a) Clever, skilful; प्राजकश्चेद्भवेदाप्तः Ms.8.294. (b) Apt, fit.

-7 Full, complete, abundant; न सत्यं दानमानौ वा यज्ञो वाप्याप्तदक्षिणः Rām.2.3.35. यजेत राजा क्रतुभिर्विविधैराप्त- दक्षिणैः Ms.7.79.

-8 True, exact.

-9 Intimate, closely related, acquainted; कन्यायाः किल पूजयन्ति पितरो जामातुराप्तं जनम् U.4.17 relatives; Ms.5.11.

-1 Appointed.

-11 Generally received, commonly used; authentic.

-12 Accused, prosecuted.

-13 Reasonable, sensible.

-14 Beneficial, useful; अधिष्ठितं हयज्ञेन सूतेनाप्तोपदेशिना Rām.6.9.1.

-प्तः 1 A trustworthy, reliable, or fit person; credible person or source, guarantee; आप्तः यथार्थवक्ता T. S.

-2 A relative, friend; निग्रहात्स्वसुराप्तानां वधाच्च धनदानुजः R.12.52; कथमाप्तवर्गो$यं भवत्याः M.5; Y.1.28, 2.71; Ms.2.19;8.64.

-3 An Arhat.

-प्ता A twisted lock of hair (जटा).

-प्तम् 1 A quotient.

-2 (In Math.) Equation of a degree.

-Comp. -आगमः Proper know- ledge परोक्षमाप्तागमात् सिद्धम् Sāṅ. K.6.

-आधीन a. Depen- dent on trustworthy person.

-उक्तिः f.

1 an augment.

-2 an affix.

-3 a word of received acceptation and established by usage only; see आप्तवाच् also.

-काम a.

1 one who has obtained his desire; येनाक्रमन्त्यृषयो ह्याप्रकामाः Muṇḍa.3.1.6.

-2 one who has renounced all worldly desires and attachments. (

-मः) the Supreme Soul.

-कारिन् a. doing things in a fit or confidential manner; अरक्षिता गृहे रुद्धाः पुरुषैराप्तकारिभिः Ms.9.12. m. a trusty, agent or confidential servant; तस्माद्गच्छन्तु पुरुषाः स्मारणायाप्तकारिणः Mb.3.239.17.

-गर्भा a pregnant woman.

-दक्षिण a. having proper or abundant gifts.

-वचनम् 1 received text or authority, revelation.

-2 the words of a credible or trustworthy person; R.11.42, इत्याप्तवचनाद्रामो विनेष्यन्वर्णविक्रियाम् 15.48.

-वाक्यम् a true or correct sentence; आप्तवाक्यं शब्दः T. S.

-वचनम् above. cf. आप्तश्रुतिराप्तवचनम् तु Sāṅ. K.5.

-वाच् a. worthy of belief, regarded as authority, one whose words are credible and authoritative; पराति- संधानमधीयते यैर्विद्येति ते सन्तु किलाप्तवाचः Ś.5.25. f.

1 the advice of a friend or credible person.

-2 the Vedas or Śruti; a word of authority (said to apply to Smṛitis, Ithihāsas and Purāṇas also, which are considered as authoritative evidence); आप्तवागनुमानाभ्यां साध्यं त्वा प्रति का कथा R.1.28.

-श्रुतिः f.

1 the Vedas.

-2 Smṛitis &c. आप्तश्रुतिराप्तवचनम् तु । Sāṅ. K.5.

प्राच् प्राञ्च् a. (

-ची f.)

1 Turned towards the front, in front, foremost.

-3 Eastern, easterly.

-3 Prior, previous, former. -m. (pl.) The people of the east.

-2 Eastern grammarians.

-Comp. -अग्र a. (

प्रागग्र) having the point turned towards the east.

-अनुरागः (प्रागनुरागः) former affection.

-अभावः (प्रागभावः) 1 antecedent non-existence, non-existence of a thing previous to its production, as of an effect previous to its production; प्रागभावस्तथा ध्वंसो$प्यत्यन्ताभाव एव च । एवं त्रैविध्यमापन्नः संसर्गाभाव इष्यते ॥ Bhāṣā. P.

-2 (in law) non-possession of property (that may be possessed).

-अभिहित (प्रागभिहित) a. mentioned before.

-अवस्था (प्रागवस्था) the former state; न तर्हि प्रागवस्थायाः परिहीयसे Māl.4. 'you are none the worse for it'.

-आयत (प्रागायत) a. extending towards the east.

-उक्तिः f. (

प्रागुक्तिः) previous utterance.

-उत्तर (प्रागुत्तर) a. north-eastern.

-उत्पत्तिः (प्रागुत्पत्तिः) first appearance (of a disease).

-उदञ्च् a. (

प्रागुदञ्च्) north-eastern.

-उदीची (प्रागुदीची) f. the north-east.

-कर्मन् (प्राक्- कर्मन्) n.

1 an action done in a former life.

-2 a preliminary medical treatment.

-3 a preliminary action in general.

-कालः (प्राक्कालः) a former age.

-कालीन (प्राक्कालीन) a. belonging to the former times, old, ancient.

-कूल (प्राक्कूल) a. having the points turned towards the east (said of Kuśa grass); प्राक्कूलान् पर्युपासीनः पवित्रैश्चैव पावितः Ms.2.75. (

-लम्) the point of a blade of such Kuśa grass.

-कृतम् (प्राक्कृतम्) an act done in a former life.

-केवल a. (

प्राक्केवल) manifested from the first in a distinct form.

-गामिन् a.

(प्राग्- गामिन्) 1 going before, preceding.

-2 a precursor, forerunner.

-3 going eastward.

-चरणा a. (

प्राक्चरणा) the female organ of generation.

-चिरम् (प्राक्चिरम्) ind. in due or good time, before too late.

-जन्मन् (प्राग्जन्मन्) n.,

-जातिः (प्राग्जातिः) f. a former birth.

-ज्योतिषः (प्राग्ज्योतिषः) 1 N. of country, also called Kāmarūpa.

-2 (pl.) the people of this country (

-षम्) N. of a city. ˚ज्येष्ठः an epithet of Viṣṇu.

-दक्षिण a. (

प्राग्दक्षिण) south-eastern.

-देशः (प्राग्देशः) the east- ern country.

-द्वार, -द्वारिक a. (

प्राग्द्वार &c.) having doors facing the east.

-न्यायः (प्राङ्न्यायः) the plea of a former trial, res judicata; आचारेणावसन्नो$पि पुनर्लेखय- ते यदि । सो$भिधेयो जितः पूर्वं प्राङ्न्यायस्तु स उच्यते ॥

-पदम् (प्राक्पदम्) the first member of a compound.

-प्रहारः (प्राक्प्रहारः) the first blow.

-फलः (प्राक्फलः) the bread-fruit tree.

-फ(फा)ल्गुनी (प्राक्फल्गुनी) the eleventh lunar mansion, (पूर्वा). ˚भवः

1 the planet Jupiter.

-2 N. of Bṛihaspati.

-फाल्गुनः, -फाल्गुनेयः (

प्राक्फाल्गुनः &c.) the planet Jupiter.

-भक्तम् (प्राग्- भक्तम्) taking medicine before meals.

-भवः (प्राग्भवः) a previous life.

-भागः (प्राग्भागः) 1 the front.

-2 the fore-part.

-भारः (प्राग्भारः) 1 the top summit of a mountain; प्राग्भारेषु शिखण्डिताण्डवविधौ मेघैर्वितानाय्यते Māl.9. 15.

-2 the front part, fore-part or end (of anything); क्रन्दत्फेरवचण्डडात्कृतिभृतप्राग्भारभीमैस्तटैः Māl.5.19.

-3 a large quantity, heap, multitude, flood; तिमिरप्राग्भार- मुच्चाटयन्......विजयते ज्ञानप्रदीपो हरः Bh.3.129; Māl.5.29.

-भावः (प्राग्भावः) 1 previous existence.

-2 excellence, superiority.

-मुख (प्राङ्मुख) a.

1 turned towards or facing the east; तां प्राङ्मुखीं तत्र निवेश्य तन्वीम् Ku.7.13; Ms.2.51;8.87.

-2 inclined towards, wishing, desirous of.

-रूपम् (प्राग्रूपम्) Previous symptom (of disease).

-लग्नम् (प्राग्लग्नम्) horoscope.

-वंशः (प्राग्वंशः) 1 a kind of sacrificial room having its columns turned towards the east; श्लाघ्यस्त्यागो$पि वैदेह्याः पत्युः प्राग्वंशवासिनः R.15.61. (प्राचीनस्थूणो यज्ञशालाविशेषः Malli.; but some interpret the word to mean 'a room in which the friends and family of the sacrificer assemble'); केचिद् बभञ्जुः प्राग्वंशं पत्नीशालां तथा$परे Bhāg.4.5.14.

-2 a former dynasty or generation.

-वचनम् (प्राग्वचनम्) anything formerly decided; statement by the ancient authorities; प्रागिदं वचनं पोक्तम् अतः प्रग्वचनं विदुः Mb.

-वृत्तम् = प्राङ्न्यायः q. v.

-वृत्तान्तः (प्राग्वृत्तान्तः) a former event.

-शिरस्, -स, -शिरस्क (

प्राक्शिरस् &c.) a. having the head turned towards the east.

-संध्या (प्राक्संध्या) the morning twilight.

-सवनम् (प्राक्सवनम्) a morning libation or sacrifice.

-स्रोतस् (प्राक्स्रोतस्) a. flowing eastward. (-f.) a river.

बहु a. (

हु or

ही f.; compar. भूयस्; super. भूयिष्ठ)

1 Much, plentiful, abundant, great; तस्मिन् बहु एतदपि Ś.4. 'even this was much for him' (was too much to be expected of him); बहु प्रष्टव्यमत्र Mu.3; अल्पस्य हेतोर्बहु हातुमिच्छन् R.2.47.

-2 Many, numerous; as in बह्वक्षर, बहुप्रकार.

-2 Frequented, repeated.

-4 Large, great.

-5 Abounding or rich in (as first member of comp.); बहुकण्टको देशः &c. ind.

1 Much, abundantly, very much, exceedingly, greatly, in a high degree.

-2 Somewhat, nearly, almost; as in बहुतृण. (किं बहुन 'why say much', 'in short'; बहु मन् to think or esteem highly, rate high, prize, value; त्वत्संभावितमात्मानं बहु मन्यामहे वयम् Ku.6.2; ययातेरिव शर्मिष्ठा भर्तुर्बहुमता भव Ś.4.7;7. 1; R.12.89; येषां च त्वं बहुमतो भूत्वा यास्यसि लाघवम् Bg.2. 35; Bk.3.53;5.84;8.12.)

-Comp. -अक्षर a. having many syllables, polysyllabic (as a word).

-अच्, -अच्क a. having many vowels, polysyllabic.

-अनर्थ a. fraught with many evils.

-अप्, -अप a. watery.

-अपत्य a.

1 having a numerous progeny.

-2 (in astrol.) promising a numerous progeny.

(-त्यः) 1 a hog.

-2 a mouse, rat. (

-त्या) a cow that has often calved.

-अपाय a. exposed to many risks; स्वगृहो- द्यानगते$पि स्निग्धैः पापं विशङ्क्यते मोहात् । किमु दुष्टबह्वपायप्रतिभय- कान्तारमध्यस्थे ॥ Pt.2.166.

-अर्थ a.

1 having many senses.

-2 having many objects.

-3 important.

-आशिन् a. voracious, gluttonous, बह्वाशी स्वल्पसन्तुष्टः सुनिद्रो लघुचेतनः । प्रभुभक्तश्च शूरश्च ज्ञातव्याः षट् शुनो गुणाः ॥ Chāṇakya. -m. N. of a son of Dhṛitarāṣṭra.

-उदकः a kind of mendicant who lives in a strange town and maintains himself with alms got by begging from door to door; cf. कुटीचक.

-उपयुक्त a. made to serve a manifold purpose; बहूप- युक्ता च बुद्धिः Dk.2.4.

-उपाय a. effective.

-ऋच् a. having many verses. (-f.) a term applied to the Ṛigveda.

-ऋच a. having many verses. (

-चः) one conversant with the Ṛigveda. (

-ची) The wife of one who studies the Ṛigveda. Hence ˚ब्राह्मणम् means the Aitareya Brāhmaṇa which belongs to the Ṛigveda; बह्वृचब्राह्मणे श्रूयते ŚB. on MS.6.3.1.

-एनस् a. very sinful.

-कर a.

1 doing much, busy, industrious.

-2 useful in many ways.

(-रः) 1 a sweeper, cleaner.

-2 a camel.

-3 the sun; बहुकरकृतात् प्रातःसंमार्जनात् N.19.13. (

-री) a broom.

-कारम् abundance; बहुकारं च सस्यानाम् Mb.12.193.21.

-कालम् ind. for a long time.

-कालीन a. of a long standing, old, ancient.

-कूर्चः a kind of cocoa-nut tree.

-क्रमः a Krama of more than three words; cf. क्रम.

-क्षम a. patient; अतो$त्र किंचिद्भवतीं बहुक्षमां द्विजाति- भावादुपपन्नचापलः Ku.5.4.

(-मः) 1 a Buddha.

-2 a Jaina deified saint.

-क्षारम् Soap; Nigh. Ratn. (

-रः) a kind of alkali.

-क्षीरा a cow giving much milk.

-गन्ध a. strong-scented. (

-न्धम्) cinnamon.

-गन्धदा musk.

-गन्धा 1 the Yūthikā creeper.

-2 a bud of the Champaka tree.

-गुण a. having many threads or qualities.

-गुरुः One who has read much but superficially; sciolist.

-गोत्रज a. having many blood relations.

-ग्रन्थिः Tamarix Indica (Mar. वेळु ?).

-च्छल a. deceitful.

-छिन्ना a species of Cocculus (Mar. गुळवेल).

-जनः a great multitude of people. ˚हितम् the common weal.

-जल्प a. garrulous, talkative, loquacious.

-ज्ञ a. knowing much, well informed, possessed of great knowledge.

-तन्त्रीक a. many-stringed (as a musical instrument).

-तृणम् anything much like grass; (hence) what is unimportant or contemptible; निदर्शनम- साराणां लघुर्बहुतृणं नरः Śi.2.5; N.22.137.

-2 abounding in grass.

-त्वक्कः, -त्वच् m. a kind of birch tree.

-द a. liberal, generous.

-दक्षिण a.

1 attended with many gifts or donations.

-2 liberal, munificent.

-दर्शक, -दर्शिन् a. prudent, circumspect; कृत्येषु वाली मेधावी राजानो बहुदर्शिनः Rām.4.2.23.

-दायिन् a. liberal, munificent, a liberal donor; Ch. Up.

-दुग्ध a. yielding much milk. (

-ग्धः) wheat. (

-ग्धा) a cow yielding much milk.

-दृश्वन् a. greatly experienced, a great observer.

-दृष्ट a. very experienced.

-दोष a.

1 having many faults or defects, very wicked or sinful.

-2 full of crimes of dangers; बहुदोषा हि शर्वरी Mk.1.58.

-दोहना yielding much milk.

-धन a. very rich, wealthy.

-धारम् 1 the thunderbolt of Indra.

-2 a diamond.

-धेनुकम् a great number of milch-cows.

-नाडिकः the body.

-नाडीकः 1 day.

-2 pillar; L. D. B.

-नादः a conch-shell.

-पत्नीकता polygamy.

-पत्रः an onion. (

-त्रम्) talc. (

-त्री) the holy basil.

-पद्, -पाद्, -पाद m. the fig-tree.

-पुष्पः 1 the coral tree.

-2 the Nimba tree.

-पर्वन् m. (see -ग्रन्थिः).

-प्रकार a. of many kinds, various, manifold. (

-रम्) ind. in many ways, manifoldly.

-प्रकृति a. consisting of many pri- mary parts or verbal elements (as a compound).

-प्रज a. having many children, prolific.

(-जः) 1 a hog.

-2 the munja grass.

-प्रज्ञ a. very wise.

-प्रतिज्ञ a.

1 comprising many statements or assertions, compli- cated.

-2 (in law) involving many counts, as a plaint; बहुप्रतिज्ञं यत् कार्यं व्यवहारेषु निश्चितम् । कामं तदपि गृह्णीयाद् राजा तत्त्वबुभुत्सया Mitā.

-प्रत्यर्थिक a. having many opponents.

-प्रत्यवाय a. connected with many difficul- ties.

-प्रद a. exceedingly liberal, a munificent donor.

-प्रपञ्च a. very diffuse or prolix.

-प्रसूः the mother of many children.

-प्रेयसी a. having many loved ones.

-फल a. rich in fruits. (

-लः) the Kadamba tree. (

-ली) the opposite-leaved fig-tree.

-बलः a lion.

-बीजम् the fruit of Anona Reticulata (Mar. सीताफल). (

-जा) a kind of Musa (Mar. रानकेळ).

-बोलक a. a great talker; Buddh.

-भाग्य a. very lucky or fortunate.

-भाषिन् a. garrulous, talkative.

-भाष्यम् talkativeness, garrulity; उत्थानेन जयेत्तन्द्री वितर्कं निश्चयाज्जयेत् । मौनेन बहुभाष्यं च शौर्येण च भयं त्यजेत् ॥ Mb.12.274.11.

-भुजा an epithet of Durgā.

-भूमिक a. having many floors or stories.

-भोग्या a prostitute.

-भोजिन् a. voracious.

-मञ्जरी the holy basil.

-मत a.

1 highly esteemed or prized, valued, respected; येषां च त्वं बहुमतो भूत्वा यास्यसि लाघवम् Bg.2.35.

-2 having many different opinions.

-मतिः f. great value or estimation; कान्तानां बहुमतिमाययुः पयोदाः Ki.7. 15.

-मध्यग a. belonging to many; न निर्हारं स्त्रियः कुर्युः कुटुम्बाद्बहुमध्यगात् Ms.9.199.

-मलम् lead.

-मानः great respect or regard, high esteem; पुरुषबहुमानो विगलितः Bh.3.9; वर्तमानकवेः कालिदासस्य क्रियायां कथं परिषदो बहुमानः M.1; V.1.2; Ku.5.31. (

-नम्) a gift given by a superior to an inferior.

-मान्य a. respectable, esteem- able; Kull. on Ms.2.117.

-माय a. artful, deceitful. treacherous; परदेशभयाद्भीता बहुमाया नपुंसकाः । स्वदेशे निधनं यान्ति Pt.1.321.

-मार्गः a place where many roads meet.

-मार्गगा 1 N. of the river Ganges; तद्युक्तं बहुमार्गगां मम पुरो निर्लज्ज वोढुस्तव Ratn.1.3.

-2 a wanton or un- chaste woman.

-मार्गी a place where several roads meet.

-मुख a.

1 much, excessive; अस्या भर्तुर्बहुमुखमनुरागम् Ś.6.

-2 Speaking variously.

-मूत्र a. suffering from diabetes.

-मूर्ति a. multiform, variously shaped. (

-र्तिः f.) the wild cotton-shrub.

-मूर्धन् m. an epithet of Viṣṇu.

-मूला Asparagus Racemosus (शतावरी).

-मूल्य a. costly, high-priced. (

-ल्यम्) a large sum of money, heavy or costly price.

-मृग a. abounding in deer.

-रजस् a. very dusty.

-रत्न a. rich in jewels.

-रस a. juicy, succulent. (

-सः) sugar-cane.

-राशि a. (in arith.) consisting of many terms. (

-शिः) m. a series of many terms.

-रूप a.

1 many-formed, multiform, manifold.

-2 variegated, spotted, chequered; वैश्वदेवं बहुरूपं हि राजन् Mb.14.1.3.

(-पः) 1 a lizard, chameleon.

-2 hair.

-3 the sun.

-4 N. of Śiva.

-5 of Viṣṇu.

-6 of Brahmā.

-7 of the god of love.

-रूपक a. multiform, manifold.

-रेतस् m. an epithet of Brahmā.

-रोमन् a. hairy. shaggy. (-m.) a sheep.

-लवणम् a soil impregnated with salt.

-वचनम् the plural number (in gram.); द्व्यैकयोर्द्विवचनैकवचने, बहुषु बहुवचनम्.

-वर्ण a. many-coloured.

-वादिन् a. garrulous.

-वारम् ind. many times, often.

-वारः, -वारकः Cordia Myxa (Mar. भोकर).

-वार्षिक a. lasting for many years.

-विक्रम a. very powerful, heroic, a great warrior.

-विघ्न a. presenting many difficulties, attended with many dangers.

-विध a. of many kinds, manifold, diverse.

-वी(बी)जम् the custard apple.

-वीर्य a. very powerful or efficacious. (

-र्यः) N. of various plants (such as Terminalia Bel- lerica, Mar. बेहडा).

-व्ययिन् a. lavish, prodigal, spendthrift.

-व्यापिन् a. far-spreading, wide.

-व्रीहि a. possessing much rice; तत्पुरुष कर्मधारय येनाहं स्यां बहुव्रीहिः Udb. (where it is also the name of the compound). (

-हिः) one of the four principal kinds of compounds in Sanskrit. In it, two or more nouns in apposition to each other are compouded, the attributive member (whether a noun or an adjective) being placed first, and made to qualify another substantive, and neither of the two members separately, but the sense of the whole compound, qualifies that substantive; cf. अन्य- पदार्थप्रधानो बहुव्रीहिः. This compound is adjectival in character, but there are several instances of Bahuvrīhi compounds which have come to be regarded and used as nouns (their application being restricted by usage to particular individuals); i. e. चक्रपाणि, शशिशेखर, पीताम्बर, चतुर्मुख, त्रिनेत्र, कुसुमशर &c.

-शत्रुः a sparrow.

-शल्यः a species of Khadira.

-शस्त a. very good, right or happy.

-शाख a. having many branches or ramifica- tions.

-शिख a. having many points.

-शृङ्गः an epithet of Viṣṇu.

-श्रुत a.

1 well-informed, very learned तस्मिन् पुरवरे हृष्टा धर्मात्मानो बहुश्रुताः Rām. H.1.1; Pt.2. 1; R.15.36.

-2 well-versed in the Vedas; गुरुं वा बाल- वृद्धौ वा ब्राह्मणं वा बहुश्रुतम् । आततायिनमायान्तं हन्यादेवाविचारयन् ॥ Ms.8.35. (

-तिः) the occurrence of the plural in a text.

-संख्याक a. numerous.

-सत्त्व a. abounding in animals.

-संतति a. having a numerous progeny. (

-तिः) a kind of bamboo.

-सार a. possessed of great pith or essence, substantial. (

-रः) the Khadira tree.

-साहस्र a. amounting to many thousands.

-सूः 1 a mother of many children.

-2 a cow.

-सूतिः f.

1 a mother of many children.

-2 a cow that often calves.

-स्वन a. vociferous. (

-नः) an owl.

-स्वामिक a. owned by many.

माया [मा-यः बा˚ नेत्वम्]

1 Deceit, fraud, trick, trickery; a device, an artifice; रथचर्यास्त्रमायाभिर्मोहयित्वा परंतप Mb. 7.46.24; यो मायां कुरुते मूढः प्राणत्यागे धनादिके Pt.1. 359.

-2 Jugglery, witchcraft, enchantment, an illusion of magic; स्वप्नो नु माया नु मतिभ्रमो नु Ś.6.1; मायायोगविदां चैव न स्वयं कोपकारणात् Kau. A.1.19.

-3 (Hence) An unreal or illusory image, a phantom, illusion, unreal apparition; मायां मयोद्भाव्य परीक्षितो$सि R.2.62; विकृतिः किं नु भवेदियं नु माया Ki.13.4; R.12.74; oft. as the first member of comp. in the sense of 'false', 'phantom', 'illusory'; e. g. मायावचनम् false words; मायामृग &c.

-4 A political trick or artifice, diplomatic feat.

-5 (In Vedānta phil.) Unreality, the illusion by virtue of which one considers the unreal universe as really existent and as distinct from the Supreme Spirit; मायां तु प्रकृतिं विद्यान्मायिनं तु महेश्वरम् Śvet. Up.

-6 (In Sāṅ. phil.) The Pradhāna or Prakṛiti.

-7 Wickedness.

-8 Pity, compassion.

-9 N. of the mother of Buddha.

-1 Ved. Extraordinary power, wisdom (प्रज्ञा).

-11 (With Śaivas) One of the four snares (पाश) which entangle the soul.

-12 N. of the city Gayā.

-13 N. of Lakṣmī.

-14 N. of Durgā; देवीं मायां तु श्रीकामः Bhāg.2.3.3.

-15 Skill, art; दधारैको रणे राजन् वृषसेनो$स्त्रमायया Mb.7.16.1.

-Comp. -आचार a. acting deceitfully.

-आत्मक a. false, illusory.

-उप- जीविन् a. living by fraud; बहवः पण्डिताः क्षुद्राः सर्वे मायो- पजीविनः Pt.1.288.

-कारः, -कृत्, -जीविन् m.) a con- jurer, juggler.

-चण a.

1 noted for juggling.

-2 deceptive.

-जलम् artificial water; स्निग्धत्वमायाजललेपलोपसयत्न- रत्नांशुमृजांशुकाभाम् N.1.93.

-दः a crocodile.

-देवी N. of the mother of Buddha. ˚सुतः Buddha.

-धर a. deceitful, illusive.

-पटु a. skilled in deception, fraudu- lent, deceitful.

-प्रयोगः 1 deceitfulness, employment of tricks or fraud; मायाप्रयोगः प्रिये Pt. 1.19.

-2 employ- ment of magic.

-फलम् a gall-nut.

-मृगः a phantom deer, an illusory or false deer.

-यन्त्रम् an enchantment.

-योगः employment of magic.

-योधिन् a. fighting deceitfully.

-रसिक, -वसिक a. deceitful.

-वचनम् false or deceitful words.

-वादः the doctrine or illusion, (a term applied to Buddhism).

-विद् a. skilled in deception or magical arts.

-सुतः an epithet of Buddha.

mfn. speaking, a speaker, eloquent RV. ;

अथ (Ved. अथा) ind. [अर्थ्-ड, पृषोद˚ रलोपः Tv.] A particle used at the beginning (of works) mostly as a sign of auspiciousness, and translated by 'here', 'now' (begins) (मङ्गल, आरम्भ, अधिकार) (Properly speaking 'auspiciousness' or मङ्गल is not the sense of अथ, but the very utterance or hearing of the word is considered to be indicative of auspiciousness, as the word is supposed to have em- anated from the throat of Brahmā ओंकारश्चाथशब्दश्च द्वावेतौ ब्रह्मणः पुरा । कण्ठं भित्त्वा विनिर्यातौ तेन माङ्गलिकावुभौ ॥ and therefore we find in Śāṅkara Bhāṣya अर्थान्तरप्रयुक्तः अथशब्दः श्रुत्या मङ्गलमारचयति); अथ निर्वचनम्; अथ योगानुशासनम्; अथेदं प्रारभ्यते द्वितीयं तन्त्रम् Pt.2. (usually followed by इति at the end, इति प्रथमो$ङ्कः here ends &c.).

-2 Then, afterwards (आनन्तर्य) अथ प्रजानामधिपः प्रभाते R.2.1; often as a correlative of यदि or चेत्; न चेन्मुनिकुमारो$यं अथ को$स्य व्यपदेशः Ś.7; मुहूर्तादुपरि उपाध्याय- श्चेदागच्छेत् अथ त्वं छन्दो$धीष्व P.III.3.9. Sk.

-3 If, supposing, now if, in case, but if (पक्षान्तर); अथ कौतुक- मावेदयामि K.144, अथ तु वेत्सि शुचि व्रतमात्मनः पतिकुले तव दास्यमपि क्षमम् ॥ Ś.5.27; अथ मरणमवश्यमेव जन्तोः किमिति मुधा मलिनं यशः कुरुध्वे Ve.3.6. अथ गृह्णाति Ś.7; Ku.5.45; Mu.3.25; Ki.1.44; अथ चास्तमिता त्वमात्मना R.8.51 while, but, on the other hand; oft followed by ततः or तथापि, Bg.2.26;12.9,11; अथ चेत् but if Bg.2. 33;18.58.

-4 And, so also, likewise (समुच्चय); गणितमथ कलां वैशिकीम् Mk.1. मातृष्वसा मातुलानि श्वश्रूरथ पितृष्वसा । संपूज्या गुरुपत्नीवत् समास्ता गुरुभार्यया ॥ Ms.2.1.31; भीमो$थार्जुनः G.M.

-5 Used in asking or introducing questions (प्रश्न) oft. with the interrogative word itself; अथ सा तत्रभवती किमाख्यम्य राजर्षेः पत्नी Ś.7; अर्थवान् खलु मे राजशब्दः । अथ भगवाँल्लोकानुग्रहाय कुशली काश्यपः Ś.5; अथ शक्नोषि भोक्तुम् G. M.; अथात्रभवति कथमित्थंभूता M.5; अथ केन प्रयुक्तो$यं पापं चरति पूरुषः । Bg.3.36; अथ भवन्तमन्तरेण कीदृशो$स्या दृष्टिरागः Ś.2; अथ माडव्यं प्रति किमेवं प्रयुक्तम् Ś.6 (अथ may in these two sentences mean 'but').

-6 Totality, enti- rety (कार्त्स्न्य); अथ धर्मं व्याख्यास्यामः G. M. we shall explain the whole धर्म (धर्म in all its details.) Śi;7.75.

-7 Doubt, uncertainty (संशय, विकल्प); शब्दो नित्यो $थानित्यः G. M. The senses of अथ usually given by lexicographers are:-अथो$थ स्यातां समुच्चये । मङ्गले संशयारम्भा- धिकारानन्तरेषु च । अन्वादेशे प्रतिज्ञायां प्रश्नसाकल्ययोरपि ॥ Some of these senses are indentical with those in (1), while some are not in general use.

-Comp. -अतः -अनन्तरम् now, therefore; अथा$तो धर्मजिज्ञासा Ms.1.1.1.

-अपि moreover, and again &c. (= अथ in most cases); ˚च likewise, also.

-किम् what else, yes, exactly so, quite so, certainly; सर्वथा अप्सरःसंभवैषा । अथ किम् Ś.1; अपि वृषलमनुरक्ताः प्रकृतयः अथ किम् Mu.1.

-किमु how much more, so much more.

-तु but, on the contrary. अथ तु वेत्सि शुचि व्रतमात्मनः । Ś.5.27.

-वा 1 or (used like the English disjunctive conjunction 'or' and occupying the same place); व्यवहारं परिज्ञाय वध्यः पूज्यो$थवा भवेत् H.1.55; समस्तैरथवा पृथक् Ms.7.198; अथवा-अथवा either-or; वाथ is often used in the same sense with वा; कार्तिके वाथ चैत्रे वा Pt.3.38; साम्ना दानेन भेदेन समस्तैरथवा पृथक् । विजेतुं प्रयतेतारीन्न युद्धेन कदाचन ॥ Ms.7.182; अथापि वा also used in the same sense; एतदेव व्रतं कुर्यु- श्चान्द्रायणमथापि वा 11.117;8.287.

-2 or rather, or why, or perhaps, is it not so (correcting or modifying a previous statement); why should there be any thought or hesitation about it, or it is no wonder; अपि नाम कुलपतेरियमसवर्णक्षेत्रसंभवा स्यात् । अथवा कृतं सन्देहेन Ś.1.,1.16; गमिष्याम्युपहास्यताम्...अथवा कृतवाग्द्वारे वंशे$स्मिन् R.1.3-4; अथवा मृदु वस्तु हिंसितुम् R.8.45.; दीर्ये किं न सहस्रधाहमथवा रामेण किं दुष्करम् U.6.4; अधोधो गङ्गेयं पदमुपगता स्तोकमथवा । विवेकभ्रष्टानां भवति विनिपातः शतमुखः Bh.2.1.

अधिक a. [abbreviation of अध्यारूढ; अध्यारूढशब्दात् कन् उत्तरपदलोपश्च P.V.2.73].

1 More, additional, greater (opp. ऊन or सम); तदस्मिन्नधिकम् P.V.2.45. (In comp. with numerals) plus, greater by; अष्टाधिकं शतम् 1 plus 8 = 18; चत्वारिंशतो$धिकाः = ˚चत्वारिंशाः more than 4; नवाधिकां नवतिम् R.3.69; एकाधिकं हरेज्जयेष्टः Ms.9.117.

-2 (a) Surpassing in quantity, more numerous, copious, excessive, abundant; in comp. or with instr.; श्वासः प्रमाणाधिकः Ś.1.29. more than the usual measure. (b) Inordinate, grown, increased, become greater; abounding in, full of; strong in; ˚क्रोध R.12.9; वयो$धिकः Ms.4.141 senior in years; शिशुरधिकवयाः Ve.3.32. old, advanced in years; भवनेषु रसाधिकेषु v. l. (सुधारितेषु) पूर्वं Ś.7.2; करोति रागं हृदि कौतुकाधिकं K.2.; रसाधिके मनसि Śi.17.48 abounding in.

-3 (a) More, greater, stronger, mightier, more violent or intense; अधिकां कुरु देवि गुरुभक्तिम् K.62; ऊनं न सत्त्वेष्वधिको बबाधे R.2.14 the stronger animal did not prey on the weaker; पुमान्पुंसो$धिके शुक्रे स्त्री भवत्यधिके स्त्रियाः Ms.3.49; अधिकं मेनिरे विष्णुम् Rām.; अधिकं मित्रम् Pt.2; यवीयान्गुणतो$धिकः Ms.11.185;9.154. (b) Superior to, better than; higher than [with abl. or in comp.); प्रमाणादधिकस्यापि मत्तदन्तिनः Pt.1.327; सेनाशते- भ्यो$धिका बुद्धिः Mu.1.27 surpassing, more than a match for &c.; विधेरधिकसंभारः R.15.62 more than what was sanctioned by rules; तपस्विभ्यो$धिको योगी Bg.6.46; ब्रह्म प्रदानेभ्यो$धिकम् Y.1.212; अश्वाधिको राजा H.3.77 strong in cavalry; धनधान्याधिको वैश्यः H.4.21 excels in, is supe- rior by reason of; लोकाधिकं तेजः Mu.4.1 superior to; sometimes with gen.; पञ्चदशानां भ्रातणामधिको गुणैः K.136.

-4 Later, subsequent, further than (of time); राजन्य- बन्धोर्द्वाविंशे (केशान्तो विधीयते) वैश्यस्य द्वयधिके ततः Ms.2.65.2 years later i. e. in the 24th year; sometimes with gen.; ममाधिका वा तुल्या वा Rām.

-5 Eminent, uncommon, special, peculiar (असाधारण); विद्या नाम नरस्य रूपमधिकम् Bh.2.2 superior or uncommon form or beauty; धर्मो हि तेषामधिको विशेषः H. Pr.25; इज्याध्ययनदानानि वैश्यस्य क्षत्रियस्य च । प्रतिग्रहो$धिको विप्रे याजनाध्यनापने तथा ॥ Y.1.118; some- times used in the comparative in the above senses; क्लेशो$धिकतरस्तेषाम् Bg.12.5; ˚तरमिदानीं राजते राजलक्ष्मीः V. 5.22; स्वर्गादधिकतरं निर्वृत्तिस्थानम् Ś.7.

-6 Redundant, super- fluous; ˚अङ्ग having a redundant limb; नोद्वहेत्कपिलां कन्यां नाधिकाङ्गीं न रोगिणीम् Ms.3.8.

-7 Intercalated, intercalary (as a month &c.)

-8 Inferior, secondary.

-कम् 1 Surplus, excess, more; लाभो$धिकं फलम् Ak.

-2 Abun- dance, redundancy, superfluity.

-3 A figure of speech equivalent to hyperbole; आश्रयाश्रयिणोरेकस्याधिक्ये$धिक- मुच्यते । किमधिकमस्य ब्रूमो महिमानं वारिधेईरिर्यत्र । अज्ञात एव शेते कुक्षौ निक्षिप्य भुवनानि ॥ अत्र आश्रयस्याधिक्यम् । युगान्तकालप्रतिसंहृता- त्मनो जगन्ति यस्यां सविकाशमासत । तनौ ममुस्तत्र न कैटभद्विपस्तपो- धनाभ्यागमसंभृता मुदः ॥ S. D; महतोर्यन्महीयांसावाश्रिताश्रययोः क्रमात् । आश्रयाश्रयिणौ स्यातां तनुत्वे$यधिकं तु तत् ॥ K. P.1. -adv.

1 More, in a greater degree; स राज्यं गुरुणा दत्तं प्रतिपद्याधिकं बभौ R.4.1; shone the more; 3.18; यस्मिन्नैवा- धिकं चक्षुरारोपयति पार्थिवः Pt.1.243; oft. in comp.; इयम- धिकमनोज्ञा Ś.1.2; ˚सुरभि Me.21.

-2 Exceedingly, too much.

-Comp. -अङ्ग a. (

-ङ्गी f.) having a redundant limb. Ms.3.8. (see above

-6) (

-ङ्गम्) [अधिको$ङ्गात्] a sash, girdle or belt worn over the mail coat.

-अधिक a. more and more, out-doing one another.

-अर्थ a. exaggerated; ˚वचनम् exaggeration, an exag- gerated statement or assertion (whether of praise or of censure); कृत्यैरधिकार्थवचने P.II,1.33; (˚नम् = स्तुति- निन्दाफलकमर्थवादवचनम्; e. g. वातच्छेद्यं तृणम् i. e. so light and weak; काकपेया नदी so deep and full).

-ऋद्धि a. abun- dant, prosperous; ऋद्धिमन्तमधिकर्द्धिरुत्तरः पूर्वमुत्सवमपोहदुत्सवः R.19.5.

-तिथिः, f.

-दिनं, -दिवसः an intercalated day.

-दन्तः = अधिदन्तः

-मांसार्मन् = अधिमांस q. v.

-वाक्योक्तिः f. exaggeration, hyperbole.

-षाष्टिक- साप्ततिक a. containing or costing more than 6 or 7.

अनागन्धित a. Not smelt; (fig.) not touched or affected; सर्वदोषानागन्धितं प्रतिवचनमाह Śaṅkara.