Перевод: со всех языков на все языки

со всех языков на все языки

रससिन्धु

  • 21 रस


    rása
    m. (ifc. f. ā) the sap orﾠ juice of plants, Juice of fruit, any liquid orﾠ fluid, the best orﾠ finest orﾠ prime part of anything, essence, marrow RV. etc. etc.;

    water, liquor, drink MBh. Kāv. etc.;
    juice of the sugar-cane, syrup Suṡr. ;
    any mixture, draught, elixir, potion R. BhP. ;
    melted butter L. ;
    (with orﾠ scil. gavām) milk MBh. ;
    (with orﾠ scil. vishasya) poison Daṡ. Rājat. ;
    nectar L. ;
    soup, broth L. ;
    a constituent fluid orﾠ essential juice of the body, serum, (esp.) the primary juice called chyle (formed from the food andﾠ changed by the bile into blood) ib. ;
    mercury, quicksilver (sometimes regarded as a kind of quintessence of the human body, else where as the seminal fluid of Ṡiva) Sarvad. ;
    semen virile RV. I, 105, 2 ;
    myrrh L. ;
    any mineral orﾠ metallic salt Cat. ;
    a metal orﾠ mineral in a state of fusion (cf. upa-, mahā-r-);
    gold L. ;
    Vanguieria Spinosa L. ;
    a species of amaranth L. ;
    green onion L. ;
    resin L. ;
    = amṛita L. ;
    taste, flavour (as the principal quality of fluids, of which there are 6 original kinds, viz. madhura, sweet;
    amla, sour;
    lavaṇa, salt;
    kaṭuka, pungent;
    tikta, bitter;
    andﾠ kashāya, astringent;
    sometimes 63 varieties are distinguished, viz. beside the 6 original ones, 15 mixtures of 2, 20 of 3, 15 of 4, 6 of 5, andﾠ 1 of 6 flavours) ṠBr. etc. etc.;
    N. of the number « six» VarBṛS. Ṡrutab. ;
    any object of taste, condiment, sauce, spice, seasoning MBh. Kāv. etc.;
    the tongue (as the organ of taste) BhP. ;
    taste orﾠ inclination orﾠ fondness for (loc. with orﾠ scil. upari, orﾠ comp.), love, affection, desire MBh. Kāv. etc.;
    charm pleasure, delight ib. ;
    (in rhet.) the taste orﾠ character of a work, the feeling orﾠ sentiment prevailing in it (from 8 to 10 Rasas are generally enumerated, viz. ṡṛiṅgāra, love;
    vīra, heroism;
    bībhatsa, disgust;
    raudra, anger orﾠ fury;
    hāsya, mirth;
    bhayānaka, terror;
    karuṇa, pity;
    adbhuta, wonder;
    ṡānta, tranquillity orﾠ contentment;
    vātsalya, paternal fondness;
    the last orﾠ last two are sometimes omitted;
    cf. under bhāva) Bhar. Daṡar. Kāvyâd. etc.. ;
    the prevailing sentiment in human character Uttarar. Rājat. ;
    (with Vaishṇavas) disposition of the heart orﾠ mind, religious sentiment (there are 5 Rasas orﾠ Ratis forming the 5 degrees of bhakti q.v.,
    viz. ṡānti, dāsya, sākhya, vātsalya, andﾠ mādhurya) W. ;
    a kind of metre Piṇg. ;
    N. of the sacred syllable, « Om» ṠāṇkhGṛ. ;
    the son of a Nishāda andﾠ a Ṡanakī L. ;
    (ā) f. seeﾠ s.v.
    - रसकङ्कालि
    - रसकदम्बकल्लोलिनी
    - रसकर्पूर
    - रसकर्मन्
    - रसकलिका
    - रसकल्पना
    - रसकल्पलता
    - रसकल्पसारस्तव
    - रसकल्याणीव्रत
    - रसकषाय
    - रसकुल्या
    - रसकेतु
    - रसकेसर
    - रसकोमल
    - रसकौतुक
    - रसकौमुदी
    - रसक्रिया
    - रसगङ्गाधर
    - रसगन्ध
    - रसगन्धक
    - रसगर्भ
    - रसगान्धार
    - रसगुण
    - रसगोविन्द
    - रसग्रह
    - रसग्राहक
    - रसघन
    - रसघ्न
    - रसचन्द्र
    - रसचन्द्रिका
    - रसचिन्तामणि
    - रसचूडामणि
    - रसज
    - रसजात
    - रसज्ञ
    - रसज्ञान
    - रसज्येष्ठ
    - रसज्वर
    - रसतत्त्वसार
    - रसतन्मात्र
    - रसतम
    - रसतरंगिणी
    - रसतस्
    - रसता
    - रसतेजस्
    - रसत्व
    - रसद
    - रसदण्ड
    - रसदर्पण
    - रसदालिका
    - रसदीपिका
    - रसदीर्घिका
    - रसद्राविन्
    - रसधतु
    - रसधेनु
    - रसनाथ
    - रसनाभ
    - रसनायक
    - रसनिबन्ध
    - रसनिरूपण
    - रसनिवृत्ति
    - रसनेत्रिका
    - रसनेत्री
    - रसन्तम
    - रसपति
    - रसपद्धति
    - रसपद्मचन्द्रिका
    - रसपद्माकर
    - रसपरिमल
    - रसपर्पटी
    - रसपाकज
    - रसपाचक
    - रसपारिजात
    - रसपुष्प
    - रसप्रकाश
    - रसप्रदीप
    - रसप्रबन्ध
    - रसप्राशनी
    - रसफल
    - रसबन्धन
    - रसबोध
    - रसभङ्ग
    - रसभव
    - रसभस्मन्
    - रसभावविद्
    - रसभेद
    - रसभेदिन्
    - रसभेषजकल्प
    - रसभोगमुक्तावली
    - रसभोजन
    - रसमञ्जरी
    - रसमणि
    - रसमय
    - रसमल
    - रसमहार्णव
    - रसमातृ
    - रसमातृका
    - रसमात्र
    - रसमिश्र
    - रसमीमांसा
    - रसमुक्तावलि
    - रसमूला
    - रसयामल
    - रसयोग
    - रसयोनि
    - रसरत्न
    - रसरसार्णव
    - रसरहस्य
    - रसराज
    - रसलेह
    - रसलोह
    - रसवत्
    - रसवती
    - रसवर
    - रसवर्ज
    - रसवह
    - रसवाद
    - रसविक्रय
    - रसविक्रयिन्
    - रसविक्रेतृ
    - रसविद्
    - रसविद्ध
    - रसविलास
    - रसविवेक
    - रसविशेष
    - रसवैशेषिक
    - रसशब्दसारणिनिघण्टु
    - रसशार्दूल
    - रससास्त्र
    - रसशुक्त
    - रसशोधन
    - रससंस्कार
    - रससंकेत
    - रससंग्रह
    - रससंग्राही
    - रससदन
    - रससमुच्चय
    - रससर्वस्व
    - रससागर
    - रससार
    - रससिद्ध
    - रससिद्धान्तसंग्रह
    - रससिद्धान्तसागर
    - रससिद्धि
    - रससिन्दूर
    - रससिन्धु
    - रससुधाकर
    - रससुधानिधि
    - रससुधाम्भोधि
    - रससूत्रस्थान
    - रससेतु
    - रसस्थान
    - रसहरण
    - रसहारिन्
    - रसहृदय
    - रसहेमन्

    Sanskrit-English dictionary > रस

  • 22 अङ्गिन् _aṅgin

    अङ्गिन् a. [अङ्ग्-अस्त्यर्थे इनि]
    1 Corporeal, having limb, embodied, incarnate; धर्मार्थकाममोक्षाणामवतार इवाङ्गवान् V.1. -भाक् R.1.84. अङ्गिनां तमसेवोभौ गुणौ 38. one who has a body; येनाङ्गविकारः P.II.3.23 येनाङ्गेन विकृतेनाङ्गिनो विकारस्तस्मात् तृतीया Sk. व्यायामे वृद्धिरङ्गिनाम् Śi.2.94.
    -2 Having subordinate parts; chief, principal; ये रसस्या- ङ्गिनो धर्माः, एक एव भवेदङ्गी शृङ्गारो वीर एव वा, अङ्गी अत्र करुणः, रसस्याङ्गित्वमाप्तस्य धर्माः शौर्यादयो यथा S. D.

    Sanskrit-English dictionary > अङ्गिन् _aṅgin

  • 23 प्रसृ _prasṛ

    प्रसृ 1 P. To flow forth, spring, arise, proceed; लोहिताद्या महानद्यः प्रसस्रुस्तत्र चासकृत् Mb.
    -2 To go forth, advance; वेलानिलाय प्रसृता भुजङ्गाः R.13.12; अन्वेषणप्रसृते च मित्रगणे Dk.
    -3 To spread, spread round; कृशानुः किं साक्षात् प्रसरति दिशो नैष नियतम् K. P.1; प्रसरति तृणमध्ये लब्ध- वृद्धिः क्षणेन (दवाग्निः) Ṛs.1.25.
    -4 To spread, prevail, pervade; प्रसरति परिमाथी को$प्ययं देहदाहः Māl.1.41; भित्त्वा भित्त्वा प्रसरति बलात् को$पि चेतोविकारः U.3.36.
    -5 To be stretched, to extend; न मे हस्तौ प्रसरतः Ś.2.
    -6 To be disposed or inclined to (do a thing), move; न मे उचितेषु करणीयेषु हस्तपादं प्रसरति Ś.4; प्रसरति मनः कायारम्भं Pt.3. 181.
    -7 To prevail, begin, commence; प्रससार चोत्सवः Ks.16.85.
    -8 To be long, be lengthened; यदि तु तव समागमे तथैव प्रसरति सुभ्रु ततः कृती भवेयम् V.3.22.
    -9 To grow strong or intense; प्रसृततरं सख्यम् Dk.
    -1 To pass away (as time).
    -11 To break forth or out (as fire).
    -12 To be displaced (as the humours of the body). -Caus.
    1 to spread, stretch; जलनिधिवेगसहं प्रसार्य देहम् Bk.1.44.
    -2 To stretch forward, extend, hold out (as the hand); कालः सर्वजनान् प्रसारितकरो गृह्णाति दूरादपि Pt.2.2.
    -3 To spread out or expose for sale; क्रेतारः क्रीणीयुरिति बुद्ध्या आपणे प्रसारितं क्रय्यम् Sk.; Ms.5.129; वणिजो न प्रसारयन् Rām.2.48.4.
    -4 To open wide, expand (as eyes).
    -5 To publish, promulgate.
    -6 To prose- cute.
    -7 (In gram.) To change a semi-vowel into the corresponding vowel.

    Sanskrit-English dictionary > प्रसृ _prasṛ

  • 24 अगस्त्यः _agastyḥ

    अगस्त्यः 1 = अगस्ति See above.
    -2 N. of Śiva.
    -Comp. उदयः 1 the rise of Canopus which takes place about the end of Bhādra; with the rise of this star the waters become clear; cf. प्रससादोदयादम्भः कुम्भयोनेर्महौजसः. R.4.21.
    -2 the 7th day of the dark half of Bhādra.
    -गीता [अगस्त्येन गीता विद्याभेदः] N. of a sort of विद्या mentioned in the Mb. Śāntiparvan; (pl.) Agastya's hymn.
    -चारः [ष. त.] the course of Canopus, the time of its rise which ushers the Śarad season and then every thing on earth assumes a lovely appearance.
    -तीर्थम् N. of a celebrated Tīrtha in the south.
    -वटः N. of a holy place on the Himālaya.
    -संहिता Agastya's collection of law.

    Sanskrit-English dictionary > अगस्त्यः _agastyḥ

  • 25 अङ्गम् _aṅgam

    अङ्गम् [अम् गत्यादौ बा˚ -गन्; according to Nir. अङ्ग, अङ्ग- नात् अञ्चनात् वा]
    1 The body.
    -2 A limb or member of the body; शेषाङ्गनिर्माणविधौ विधातुः Ku.1.33; क्लेशस्याङ्गमदत्वा Pt.5. 32 without undergoing troubles; इति स्वप्नोपमान्मत्वा कामान्मा गास्तदङ्गताम् । Ki.11.34 do not be influenced or swayed by them (do not be subject to them)
    -3 (a.) A division or department (of anything), a part or portion, as of a whole; as सप्ताङ्गम् राज्यम्, चतुरङ्गम् बलम्, चतुःषष्ट्ष्ट्यङ्गम् ज्योतिः- शास्त्रम् see the words; गीताङ्गानाम् Pt.5.56; यज्ञश्चेत्प्रतिरुद्धःस्या- देकेनाङ्गेन यज्वनः Ms.11.11. (Hence) (b.) A supple- mentary or auxiliary portion, supplement; षडङ्ग or साङ्ग वेदः A peculiar use of the word अङ्ग in masculine gender may here be noted वेदांश्चैव तु वेदाङ्गान् वेदान्तानि तथा स्मृतीः । अधीत्य ब्राह्मणः पूर्वं शक्तितो$न्यांश्च संपठेत् Bṛhadyogiyājñaval- kya Smṛiti 12.34. (c.) A constituent part, essential requisite or component; सर्वैर्बलाङ्गैः R.7.59; तदङ्गमग्ऱ्यं मघवन् महाक्रतो R.3.46. (d.) An attributive or secondary part; secondary, auxiliary or dependent member (serving to help the principal one) (opp. प्रधान or अङ्गिन्); अङ्गी रौद्र- रसस्तत्र सर्वे$ङ्गानि रसाः पुनः S. D.517; अत्र स्वभावोक्तिरुत्प्रेक्षाङ्गम् Malli. on Ki 8.26. (e.) An auxiliary means or expe- dient (प्रधानोपयोगी उपायः or उपकरणम्); सर्वकार्यशरीरेषु मुक्त्वा- ङ्गस्कन्धपञ्चकम् । मन्त्रो योध इवाधीर सर्वाङ्गैः संवृतैरपि ॥ Śi.2.28-29; See अङ्गाङ्गि, पञ्चाङ्ग also ( the angas of the several sciences or departments of knowledge will be given under those words).
    -4 (Gram.) A name for the base of a word; यस्मात्प्रत्ययविधिस्तदादिप्रत्यये अङ्गम् P.I.4.13; यः प्रत्ययो यस्मात्क्रियते तदादिशब्दस्वरूपं तस्मिन्प्रत्यये परे अङ्गसंज्ञं स्यात् Sk. The अङ्ग terminations are those of the nominative, and accusative singular and dual.
    -5 (Drama) (a.) One of the sub-divisions of the five joints or sandhis in dramas; the मुख has 12, प्रतिमुख 13, गर्भ 12, विमर्ष 13 and उपसंहार 14, the total number of the angas being thus 64; for details see the words. (b.) The whole body of subordinate characters.
    -6 (astr.) A name for the position of stars (लग्न), See अङ्गाधीश.
    -7 A symbolical expression for the number six (derived from the six Vedāngas).
    -8 The mind; हिरण्यगर्भाङ्गभुवं मुनिं हरिः Śi.1.1, See अङ्गज also.
    -9 N. of the chief sacred texts of the jainas.
    -ङ्गः (pl.) N. of a country and the people inhabiting it, the country about the modern Bhāgalpur in Bengal. [It lay on the south of Kauśikī Kachchha and on the right bank of the Ganges. Its capital was Champā, sometimes called Aṅgapurī Lomapādapurī, Karṇapurī or Mālinī. According to Daṇḍin (अङ्गेषु गङ्गातटे बहिश्चम्पायाः) and Hiouen Thsang it stood on the Ganges about 24 miles west of a rocky island. General Cunningham has shown that this description applies to the hill opposite Pātharghāṭā, that it is 24 miles east of Bhāgalpur, and that there are villages called Champanagar and Champapura adjoininng the last. According to Sanskrit poets the country of the Aṅgas lay to the east of Girivraja, the capital of Magadha and to the north- east or south-east of Mithilā. The country was in ancient times ruled by Karṇa] cf. अङ्गं गात्रा- न्तिकोपाय प्रतीकेष्वप्रधानके । देशभेदे तु पुंसि स्यात्...॥ Nm. -a.
    1 Contiguous.
    -2 Having members or divisions.
    -Comp. -अङ्गि, [
    अङ्गीभावः -अङगस्य अङ्गिनो भावः] the relation of a limb to the body, of the subordinate to the principal, or of that which is helped or fed to the helper or feeder (गौणमुख्यभावः, उपकार्येपकारकभावश्च); e. g. प्रयाज and other rites are to दर्श as its angas, while दर्श is to them the aṅgi; अङ्गाङ्गिभावमज्ञात्वा कथं सामर्थ्यनिर्णयः । पश्य टिट्टिभमात्रेण समुद्रो व्याकुलीकृतः ॥ H.2.138; अत्र वाक्ये समास- गतयोरुपमयोः साध्यसाधनभावात् ˚वेन सम्बन्धः Malli. on Ki.6.2; अविश्रान्तिजुषामात्मन्यङ्गाङ्गित्वं तु संकरः K.P.1. (अनुग्राह्यानुग्राह- कत्वम्).
    -अधिपः, -अधीशः 1 lord of the Aṅgas, N. of Karṇa (cf. ˚राजः, ˚पतिः, ˚ईश्वरः, ˚अधीश्वरः).
    -2 'lord of a लग्न', the planet presiding over it; (अङ्गाधिपे बलिनि सर्वविभूतिसम्पत्; अङ्गाधीशः स्वगेहे बुधगुरुकविभिः संयुतो वीक्षितो वा Jyotiṣa).
    -अपूर्वम् effect of a secondary sacrificial act.
    -कर्मन् n.
    -क्रिया 1 besmearing the body with fragrant cosmetics, rubbing it &c. Dk.39.
    -2 a supplementary sacrificial act.
    -क्रमः the order of the performance with reference to the अङ्गs. The rule in this connection is that the अङ्गक्रम must conform to the मुख्यक्रम. cf. MS. 5.1.14.
    -ग्रहः spasm; seizure of the body with some illness.
    -ज-जात a. [अङ्गात् जायते जन्-ड]
    1 produced from or on the body, being in or on the body, bodily; ˚जं रजः, ˚जाः अलङ्काराः &c.
    -2 produced by a supple- mentary rite.
    -3 beautiful, ornamental. (
    -जः)
    -जनुस् also
    1 a son.
    -2 hair of the body (n. also); तवोत्तरीयं करिचर्म साङ्गजम् Ki.18.32.
    -3 love, cupid (अङ्गं मनः तस्मा- ज्जातः); intoxicating passion; अङ्गजरागदीपनात् Dk.161.
    -4 drunkenness, intoxication.
    -5 a disease. (
    -जा) a daugh- ter. (
    -जम्) blood, अङ्गजं रुधिरे$नङ्गे केशे पुत्रे मदे पुमान् । नागरे नखरे$पि स्यात्... । Nm.
    -ज्वरः [अङ्गमङ्गम् अधिकृत्य ज्वरः] the disease called राजयक्ष्मा, a sort of consumption.
    -दूष- णम् 1 the defects of the limbs; the penalties of a defec- tive construction; Māna.
    -2 name of the 79th chapter.
    -द्वीपः one of the six minor Dvīpas.
    -न्यासः [अङ्गेषु मन्त्र- भेदस्य न्यासः] touching the limbs of the body with the hand accompanied by appropriate Mantras.
    -पालिः f. [अङ्गं पाल्यते सम्बध्यते$त्र, अङ्ग-पाल्-इ] an embrace (probably a corruption of अङ्कपालि).
    -पालिका = अङ्कपालि q. v.
    -प्रत्यङ्गम् [समा. द्वन्द्व] every limb, large and small; ˚गानि पाणिना स्पृष्ट्वा K.167,72.
    -प्रायश्चित्तम् [अङ्गस्य शुद्ध्यर्थं प्राय- श्चित्तम्] expiation of bodily impurity, such as that caused by the death of a relative, consisting in making pre- sents (पञ्चसूनाजन्यदुरितक्षयार्थं कार्यं दानरूपं प्रायश्चित्तम् Tv.).
    -भूः a. [अङ्गात् मनसो वा भवति; भू-क्विप्] born from the body or mind.
    (-भूः) 1 a son.
    -2 Cupid.
    -3 [अङ्गानाम् अङ्गमन्त्राणां भूः स्थानम्] one who has touched and purified, and then restrained, his limbs by repeating the Man- tras pertaining to those limbs; ब्रह्माङ्गभूर्ब्रह्मणि योजितात्मा Ku.3.15 (सद्योजातादिमन्त्राणाम् अङ्गानां हृदयादिमन्त्राणां भूः स्थानं, कृतमन्त्रन्यासः Malli.).
    -भङ्गः 1 palsy or paralysis of limbs; ˚विकल इव भूत्वा स्थास्यामि Ś.2.
    -2 twisting or stretching out of the limbs (as is done by a man just after he rises from sleep); साङ्गभङ्गमुत्थाय Vb.; जृम्भितैः साङ्गभङ्गैः Mu.3.21, K.85.
    -3 The middle part of the anus and testicles.
    -मन्त्रः N. of a Mantra.
    -मर्दः [अङ्ग मर्दयति; मृद्-णिच्]
    1 one who shampoos his master's body.
    -2 [भावे घञ्] act of shampooing; so ˚मर्दका or ˚मर्दिन्, मृद्- णिच् ण्वुल् or णिनि) one who shampoos.
    -मर्षः [ष. त.] rheumatism; ˚प्रशमनम् the curing of this disease. ˚मेजयत्वम् subtle throbbing of the body; Pātañjala 1.31.
    -यज्ञः, -यागः [अङ्गीभूतः यज्ञः] a subordinate sacrificial act which is of 5 sorts; समिधो यजति, तनूनपातं यजति, इडो यजति, बर्हिर्यजति, स्वाहाकारं यजति इति पञ्चविधाः । एतेषां सकृदनुष्ठा- नेनैव तन्त्रन्यायेन प्रधानयागानामाग्नेयादीनामुपकारितेति मीमांसा Tv.
    -रक्तः, -क्तम् [अङ्गे अवयवे रक्तः] N. of a plant गुडारोचनी found in काम्पिल्य country and having red powder (रक्ताङ्गलोचनी).
    -रक्षकः [अङ्गं रक्षति; रक्ष्-ण्वुल्] a body- guard, personal attendant Pt.3.
    -रक्षणी [अङ्ग रक्ष्यते अनया] a coat of mail, or a garment. (
    -णम्) protection of person.
    -रागः [अङ्गं रज्यते अनेन करणे घञ्]
    1 a scented cosmetic, application of perfumed unguents to the body, fragrant unguent; पुष्पगन्धेन अङ्गरागेण R.12.27, 6.6, स्तनाङ्गरागात् Ku.5.11.
    -2 [भावे ल्युट्] act of anointing the body with unguents.
    -रुहम् [अङ्गे रोहति; रुह्-क स. त. P.III.9.135.] hair; मम वर्णो मणिनिभो मृदून्य- ङ्गरुहाणि च Rām.6.48.12. विहङ्गराजाङ्गरुहैरिवायतैः Śi.1.7.
    -लिपिः f. written character of the Aṅgas.
    -लेपः [अङ्गं लिप्यते अनेन; लिप्-करणे घञ्]
    1 a scented cosmetic.
    -2 [भावे घञ्] act of anointing.
    -लोड्यः (लोड ण्यत्) a kind of grass, ginger or its root, Amomum Zingiber.
    -वस्त्रोत्था f. A louse.
    -विकल a. [तृ. त.]
    1 maimed, paralysed.
    -2 fainting, swooning.
    -विकृतिः f.
    1 change 2of bodily appearance; collapse.
    -2 [अङ्गस्य विकृतिश्चालनादिर्यस्मात् प. ब.] an apoplectic fit, swooning, apoplexy (अपस्मार).
    -विकारः a bodily defect.
    -विक्षेपः 1 movement of the limbs; gesticulation.
    -2 a kind of dance.
    -विद्या [अङ्गरूपा व्याकरणादिशास्त्ररूपा विद्या ज्ञानसाधनम्]
    1 the science of grammar &c. contributing to knowledge.
    -2 the science of foretelling good or evil by the movements of limbs. Kau. A.1.12; N. of chapter 51 of Bṛhat Saṁhitā which gives full details of this science; न नक्षत्राङ्गविद्यया...भिक्षां लिप्सेत कर्हिचित् Ms.6.5.
    -विधिः [अङ्गस्य प्रधानोपकारिणः विधिः विधानम् [a subordinate or subsidiary act sub- servient to a knowledge of the principal one (प्रधान- विधिविधेयकर्मणो$ङ्गबोधकतया अङ्गविधिः).
    -वीरः chief or princi- pal hero.
    -वैकृतम् [अङ्गेन अङ्गचेष्टया वैकृतं हृदयभावो ज्ञाप्यते यत्र बहु.]
    1 a sign, gesture or expression of the face leading to a knowledge of internal thoughts (आकार)
    -2 a nod, wink.
    -3 changed bodily appearance.
    -वैगुण्यम् a defect or flaw in the performance of some subordinate or subsidiary act which may be expiated by thinking of Viṣṇu); श्राद्धादिपद्धतौ कर्मान्ते यत्किञ्चिदङ्गवैगुण्यं जातं तद्दोषप्रशमनाय विष्णुस्मरणमहं करिष्ये इत्यभिलापवाक्यम् Tv.).
    -संस्कारः, -संस्क्रिया [अङ्गं संस्क्रियते अनेन; कृ-करणे or भावे- घञ्)
    1 embellishment of person, personal decoration, doing whatever secures a fine personal appearance, such as bathing, rubbing the body, perfuming it with cosmetic &c.
    -2 [कर्त्रर्थे अण्] one who decorates or embellishes the person.
    -संहतिः f. compactness, symmetry; body; स्थेयसीं दधतमङ्गसंहतिम् Ki.13.5; or strength of the body.
    -संहिता The phonetic relation between consonants and vowels in the body of a word Ts. Prāt.
    -सङ्गः bodily contact, union; coition.
    -सुप्तिः f. Benumbing of the body.
    -सेवकः a personal attend- ant, body-guard.
    -स्कन्धः [कर्मधा.] a subdivision of a science.
    -स्पर्शः fitness or qualification for bodily con- tact or being touched by others.
    -हानिः f. 1. a defect or flaw in the performance of a secondary or subsidi- ary act (= ˚वैगुण्यम्); दैवाद् भ्रमात् प्रमादाच्चेदङ्गहानिः प्रजायते । स्मरणादेव तद्विष्णोः संपूर्णं स्यादिति श्रुतिः ॥
    -हारः [अङ्गं ह्रियते इतस्ततः चाल्यते यत्र, हृ-आधारे or भावे घञ्] gesticulation, movements of the limbs, a dance; अङ्गहारैस्तथैवान्या कोमलै- र्नृत्यशालिनी Rām.5.1.36. संसक्तैरगुरुवनेषु साङ्गहारम् Ki.7.37. Ku.7.91.
    -हारिः [अङ्गं ह्रियते$त्र; हृ-बा˚णि]
    1 gesticula- tion.
    -2 stage; dancing hall.
    -हीन a. [तृ. त.]
    1 muti- lated, deprived of some defective limb (अङ्गं हीनं यथो- चितप्रमाणात् अल्पं यस्य) according to Suśruta a man is so born, if the mother's दोहद has not been duly fulfilled (सा प्राप्तदौर्हृदा पुत्रं जनयेत गुणान्वितम् । अलब्धदौर्हृदा गर्भे लभेता- त्मनि वा भयम् ॥ येषु येष्विन्द्रियार्थेषु दौर्हृदे वै विमानना । जायते तत्सुतस्यार्तिस्तस्मिंस्तस्मिंस्तथेन्द्रिये ॥).

    Sanskrit-English dictionary > अङ्गम् _aṅgam

  • 26 अश्लील _aślīla

    अश्लील a. [न श्रियं लाति ला-क,]
    1 Unpleasant, ugly.
    -2 Vulgar, obscene, coarse; अश्लीलप्रायान् कलकलान् Dk. 49; ˚परिवाद Ill report; भास्करालोकनाश्लीलपरिवादादि वर्जयेत् Y.1.33.
    -3 Abusive.
    -लम् 1 Rustic or coarse language, low abuse.
    -2 (In Rhet.) A fault of composition; using such words as produce in the mind of the hearer a feeling of shame, disgust or inauspiciousness; त्रिधा अश्लीलम्; त्रिधेति-व्रीडाजुगुप्सा- मङ्गलव्यञ्जकत्वात् K. P.7; e. g. in साधनं सुमहद्यस्य; मुग्धा कुड्मलिताननेन दधती वायुं स्थिता तत्र सा, and मृदुपवनविभिन्नो मत्प्रियाया विनाशात्, the words साधन, वायु and विनाश are अश्लील, and produce respectively a sense of shame, disgust and inauspiciousness, साधन suggesting the sense of लिङ्ग (male organ of generation), वायु of the अपान wind (that escaping at the anus), and विनाश, of मृत्यु (death); cf. the instances under S. D. 574; दृप्तारिविजये राजन् साधनं सुमहत्तव । प्रससार शनैर्वायुर्विनाशे तन्वि ते तदा ॥

    Sanskrit-English dictionary > अश्लील _aślīla

  • 27 अष्टधा _aṣṭadhā

    अष्टधा ind. [अष्टन्-प्रकारे धाच् सङ्ख्याया विधार्येधा P.V.3. 42]
    1 Eight-fold, eight times.
    -2 In 8 parts or sections; भिन्ना प्रकृतिरष्टधा Bg.7.4; भिन्ने$ष्टधा विप्रससार वंशः R.16.3.

    Sanskrit-English dictionary > अष्टधा _aṣṭadhā

  • 28 आक्षेपः _ākṣēpḥ

    आक्षेपः 1 Throwing off, tossing, pulling off, snatching away; अंशुकाक्षेपविलज्जितानाम् Ku.1.14; withdrawing; वदनमपहरन्तीं तत्कृताक्षेपमीशः Ku.7.95; movement, shaking; K.13.
    -2 Reviling, censure, blame, abuse, reproach, defiant censure; इति ब्रह्मोदिताक्षेपैः स्थानादिन्द्रः प्रचालितः Bhāg.12.6.22. ˚प्रचण्डतया U.5.28; विरुद्धमाक्षेपवचस्तितिक्षितम् Ki.14.25; Bh.2.69.
    -3 Drawing together, attraction, diverting; कथारसस्याक्षेपसामर्थ्यम् K.346,348 power to interest
    -4 Distraction, allure- ment; विषयाक्षेपपर्यस्तबुद्धेः Bh.3.47,23.
    -5 Throwing away, giving up.
    -6 Applying, laying on, putting in or into (as a colour); गोरोचनाक्षेपनितान्तगौरैः Ku.7.17.
    -7 Hinting at, reference to, taking to oneself or assuming as the meaning of another word; स्वसिद्धये पराक्षेपः K. P.2.
    -8 An inference.
    -9 A deposit.
    -1 An objection or doubt.
    -11 Convulsion, palpitation.
    -12 Sustaining, as a sound.
    -13 (In Rhet.) A figure of speech (cf. Greek paralipsis) in which something really intended to be said is apparently suppressed or denied to convey a particular meaning; आक्षेपः स्वयमुक्तस्य प्रतिषेधो विचारणात् । चन्द्रसंदर्शयात्मानमथवास्ति प्रियामुखम् ॥ Kuval. For fuller definitions and explana- tions see K. P.1, S. D.714 and Akṣepaprakaraṇa in R. G.
    -14 Reach (of an arrow); सो$यं प्राप्तस्तवाक्षेपम् Mb.7.12.6.
    -Comp. -रूपकम् A simile in which the object compared is only hinted at; Kāv.

    Sanskrit-English dictionary > आक्षेपः _ākṣēpḥ

  • 29 आङ्गिरस _āṅgirasa

    आङ्गिरस a. (
    -सी f.) Descended from or referring to Aṅgiras.
    -सः 1 N. of Bṛihaspati, son of Aṅgiras; अध्यापयामास पितॄन् शिशुराङ्गिरसः कविः Ms.2.151. तं भासुरं चाङ्गिरसाधिदेवं यथावदानर्च तदायुषे सः Bu. Ch.2.36.
    -2 Descendants of Aṅgiras (pl.).
    -3 A parti- cular Sūkta or hymn in the Atharvaveda
    -4 the soul; अधमास्ये$न्तरिति सो$यास्य आङ्गिरसो$ङ्गानां हि रसः Bṛi. Up.1.3.8.
    -5 A Kṣatriya by will of Brahmā and by profession.
    -6 N. of a particular year. cf. आङ्गीरसस्त्वब्दभेदे मुनिभेदे तदीरितम् । Nm.
    -Comp. सत्रम् The ब्रहस्पति Satra; सत्रमाङ्गिरसं नाम ह्यासते स्वर्गकाम्यया Bhāg.1.23.3.

    Sanskrit-English dictionary > आङ्गिरस _āṅgirasa

  • 30 कुम्भः _kumbhḥ

    कुम्भः [कुं भूमिं कुत्सितं वा उम्भति पूरयति उम्भ्-अच् शकं˚ Tv.]
    1 A pitcher, water-pot, jar; इयं सुस्तनी मस्तकन्यस्तकुम्भा Jag.; वर्जयेत्तादृशं मित्रं विषकुम्भं पयोमुखम् H.1.74; R.2.36; so कुच˚, स्तन˚.
    -2 The frontal globe on the forehead of an elephant; इभकुम्भ Māl.5.32; मत्तेभकुम्भदलने भुवि सन्ति शूराः Bh.1.59.
    -3 Aquarius, the eleventh sign of the zodiac.
    -4 A measure of grain equal to 2 droṇas; धान्यं दशभ्यः कुम्भेभ्यो हरतो$भ्यधिकं वधः Ms.8.32.
    -5 (In Yoga phil.) Closing the nostrils and mouth so as to suspend breathing.
    -6 The paramour of a harlot.
    -7 An urn in which the bones of dead bodies are collected.
    -8 A kind of heart-disease.
    -9 N. of a plant (and also of its fruit); क्वचिद् बिल्वैः क्वचित्कुम्भैः क्वचिच्चा- मलकमुष्टिभिः Bhāg.1.18.14.
    -भा A harlot, a whore.
    -भम् A fragrant resin (गुग्गुल).
    -Comp. -उदरः one of the attendants of Śiva; अवेहि मां किङ्करमष्टमूर्तेः कुम्भोदरं नाम निकुम्भमित्रम् R.2.35.
    -उलूकः a kind of owl; हृत्वा पिष्ट- मयं पूपं कुम्भोलूकः प्रजायते Mb.13.111.11.
    -उलूख<?>कम् a medicinal plant (Mar. गुग्गुळ).
    -कर्णः 'pitcher-eared', N. of a gigantic Rākṣasa, a brother of Rāvaṇa and slain by Rāma. [He is said to have devoured thousands of beings including sages and heavenly nymphs, and the gods were anxiously waiting for an opportunity to retaliate upon the powerful demon. After Brahmā had inflicted on him a curse for the humiliation to which he subjected Indra and his elephant Airāvata, Kumbhakarṇa began to practise the most rigid austerities. Brahmā was pleased and was about to grant him a boon, when the gods requested Sarasvatī to sit on his tongue and to pervert it. Accordingly when he went to the god, instead of asking Indrapada he asked Nidrāpada which was readily granted. It is said that he slept for six months at a time, and, when roused, was awake for only one day. When Lankā was besieged by the monkey-troops of Rāma, Ravāṇa with great difficulty roused Kumbhakarṇa, desirous of availing himself of his gigantic strength. After having drunk 2 jars of liquor, he took Sugrīva prisoner, besides devouring thousands of monkeys. He was ultimately slain by Rāma.] Rām.6; R.12.8.
    -2 an epithet of Śiva; Mb.12.
    -कामला a bilious affection.
    -कारः 1 a potter; मृद्दण्डचक्रसंयोगात्कुम्भकारो यथा घटम् (करोति) Y.3.146.
    -2 a mixed tribe (वेश्यायां विप्रतश्चौर्यात् कुम्भकारः स उच्यते Uśanas; or मालाकारात्कर्मकर्यां कुम्भकारो व्यजायत Parāśara).
    -3 a serpent.
    -4 a kind of wild fowl.
    (-री), -कारिका 1 the wife of a potter.
    -2 a kind of collyrium.
    -घोणः N. of a town.
    -जः, -जन्मन् m.
    -योनिः, m.
    -संभवः 1 epithets of Agastya; एतदाख्याय रामाय महर्षिः कुम्भसंभवः Rām.7.8.1; प्रससादोदयादम्भः कुम्भयोनेर्महौजसः R.4.21;15.55.
    -2 an epithet of Droṇa, the military preceptor of the Kauravas and Pāṇḍavas.
    -3 an epithet of Vasiṣṭha.
    -दासी a bawd, procuress; sometimes used as a term of reproach or abuse.
    -धरः the sign ef the zodiac called Aquarius.
    -पञ्जरः a niche in the wall.
    -राशिः the sign Aqua- rius.
    -रेतस् m. a form of Agni.
    -लग्नम् that time of the day in which Aquarius rises above the horizon.
    -मण्डूकः 1 (lit.) a frog in a pitcher.
    -2 (fig.) an inexperienced man; cf. कूपमण्डूक.
    -शाला pottery.
    -सन्धिः the hollow on the top of an elephant's head between the frontal globes.

    Sanskrit-English dictionary > कुम्भः _kumbhḥ

  • 31 ग्रहिल _grahila

    ग्रहिल a.
    1 Taking, accepting.
    -2 Unyielding, relent- less, obstinate; न निशाखिलयापि वापिका प्रससाद ग्रहिलेव मानिनी N.2.77.

    Sanskrit-English dictionary > ग्रहिल _grahila

  • 32 घुसृणम् _ghusṛṇam

    घुसृणम् Saffron; यत्र स्त्रीणां मसृणघुसृणालेपनोष्णा कुचश्रीः Vikr.18.31; प्रसस्रुराराद् घुसृणस्य रेणवः Rām. Ch.2.38; Viś. Guṇā.115.

    Sanskrit-English dictionary > घुसृणम् _ghusṛṇam

  • 33 त्रस _trasa

    त्रस a. [त्रस्-घञर्थे क] Movable, locomotive.
    -सः The heart.
    -सम् 1 A wood, forest.
    -2 Animals.
    -3 The aggregate of moving or living beings (लिङ्गशरीर); ऋजुः प्रणिहितो गच्छंस्त्रसस्थावरवर्जकः Mb.12.9.19.
    -4 Animals and men.
    -Comp. -दस्युः N. of a Vedic prince and author of some Vedic Sūktas; (also त्रसद्दस्यु); cf. Bhāg.9.6.33.
    -रेणुः 1 an atom, the mote or atom of dust which is seen moving in a sunbeam; cf. जालान्तरगते भानौ सूक्ष्मं यद् दृश्यते रजः । प्रथमं तत्प्रमाणानां त्रसरेणुं प्रचक्षते ॥ Ms.8.132; also Y.1.361.
    -2 N. of one of the wives of the sun.

    Sanskrit-English dictionary > त्रस _trasa

  • 34 द्रव्यम् _dravyam

    द्रव्यम् 1 A thing, substance, object, matter; the whole creation (अधिभूत); द्रव्यक्रियाकारकाख्यं धूत्वा यान्त्यपुनर्भवम् Bhāg.12.6.38.
    -2 The ingredient or material of any- thing.
    -3 A material to work upon.
    -4 A fit or suit- able object (to receive instruction &c.); द्रव्यं जिगीषुमधि- गम्य जडात्मनो$पि Mu.7.14; see अद्रव्य also.
    -5 An ele- mentary substance, the substratum of properties; one of the seven categories of the Vaiśeṣikas; (the dravyas are nine:-- पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशकालदिगात्ममनांसि); one of the six of the Jainas (जीव, धर्म, अधर्म, पुद्गल, काल and आकाश).
    -6 Any possession, wealth, goods, property, money: षड् द्रव्याणि-- 'मणयः पशवः पृथिवी वासो दास्यादि काञ्चनम्'; उपार्जनं च द्रव्याणां परिमर्दश्च तानि षट् Mb.12.59.64; तत् तस्य किमपि द्रव्यं यो हि यस्य प्रियो जनः U.2.19.
    -7 A medicinal sub- stance or drug.
    -8 Modesty.
    -9 Bell-metal, brass or gold; Rām.7.
    -1 Spirituous liquor.
    -11 A wager, stake.
    12 Anointing, plastering.
    -13 An ointment.
    -14 The animal-dye, lac.
    -15 Extract, gum.
    -16 A cow; L. D. B.
    -17 A verse from the Ṛigveda. द्रव्यशब्द- श्छन्दोगैर्ऋक्षु आचरितः । ŚB. on MS.7.2.14.
    -Comp. -अर्जनम्, -वृद्धिः, -सिद्धिः f. acquisition of wealth.
    -ओघः f. affluence, abundance of wealth.
    -कल्कम् Viscous sediment given out by oily substances when ground; द्रव्यकल्कः पञ्चधा स्यात् कल्कं चूर्णं रसस्तथा । तैलं मष्टिः क्रमाज्ज्ञेयं यथोत्तरगुणं प्रिये ॥ Āyurveda.
    -गणः a class of 37 similar substances (in medicine).
    -परिग्रहः the possession of property or wealth.
    -प्रकृतिः f. the nature of matter.
    -वाचकम् a substantive.
    -शुद्धिः Cleansing of soiled articles.
    -संस्कारः the consecration of articles for sacrifice &c.
    -हस्तः a. holding anything in the hand; Ms.5.143.

    Sanskrit-English dictionary > द्रव्यम् _dravyam

  • 35 पचेलिम _pacēlima

    पचेलिम a.
    1 Cooking or ripening quickly.
    -2 Fit to be matured.
    -3 Ripening spontaneously or natural- ly; ददर्श मालूरफलं पचेलिमम् N.1.94; प्रचुरसस्यपचेलिम- मञ्जरीकपिशितामचलामवलोकयन् Rām. Ch.4.7.
    -मः 1 Fire.
    -2 The sun.

    Sanskrit-English dictionary > पचेलिम _pacēlima

  • 36 प्रणिहित _praṇihita

    प्रणिहित p. p.
    1 Laid on, applied.
    -2 Deposited.
    -3 Outstretched, stretched forth; मामाकाशप्रणिहितभुजं निर्दयाश्लेषहेतोः Me.18.
    -4 Consigned, delivered, entrusted.
    -5 Having the attention fixed upon one object, with the mind concentrated, intent; ऋजुः प्रणिहितो गच्छंस्त्रसस्थावर- वर्जकः Mb.12.9.19.
    -6 Determined, decided.
    -7 Cau- tious, wary.
    -8 Obtained, attained.
    -9 Spied out.
    -1 Acknowledged, admitted, stated; सम्यक् प्रणिहितं चार्थं पृष्टः सन्नाभिनन्दति Ms.8.54.
    -11 Applied, directed; प्रियायास्मै धाम्ने प्रणिहितनमस्यो$स्मि भवते Mahimna.28 (v. l.).

    Sanskrit-English dictionary > प्रणिहित _praṇihita

  • 37 प्रसद् _prasad

    प्रसद् 1 P.
    1 To be pleased, be gracious or propitious (oft. with inf.); तमालपत्रास्तरणासु रन्तुं प्रसीद शश्वन्मलयस्थलीषु R.6.64.
    -2 To be appeased or soothed, be satisfied; निमित्तमुद्दिश्य हि यः प्रकुप्यति ध्रुवं स तस्यापगमे प्रसीदति Pt.1. 283.
    -3 To be pure or clear, clear up, brighten up (lit. and fig.); दिशः प्रसेदुर्मरुतो ववुः सुखाः R.3.14; Ki. 16.35; प्रससादोदयादम्भः कुम्भयोनेर्महौजसः 4.21.
    -4 To bear fruit, succeed, be successful; क्रिया हि वस्तूपहिता प्रसीदति R.3.29. -Caus.
    1 To propitiate, secure the favour of, pray, beseech; तस्मात् प्रणम्य प्रणिधाय कायं प्रसादये त्वामहमीश- मीड्यम् Bg.11.44; R.1.88; Y.3.283.
    -2 To beg pardon, pray for grace.
    -3 To purify, make clear or pure; चेतः प्रसादयति Bh.2.23.

    Sanskrit-English dictionary > प्रसद् _prasad

  • 38 प्रसून _prasūna

    प्रसून p. p. Produced, born.
    -नम् 1 A flower; लतायां पूर्वलूनायां प्रसूनस्यागमः कुतः U.5.2; R.2.1.
    -2 A bud, blossom.
    -3 A fruit.
    -Comp. -अञ्जलि a. =
    पुष्पाञ्जलि. -इषुः, -बाणः, -वाणः epithets of the god of love; प्रसून- बाणाद्वयवादिनी सा कापि द्विजेनोपनिषतपिकेन.
    -रससंभवा f. the sugar prepared from flowers.
    -वर्षः a shower of flowers (rained from heaven).

    Sanskrit-English dictionary > प्रसून _prasūna

  • 39 प्रसृप् _prasṛp

    प्रसृप् 1 P.
    1 To go forth, proceed; मृगाः प्रससृपुर्वामम् Bk.14.2.
    -2 To spread, circulate (fig.); रुधिरेण प्रसर्पता Mb.; आलर्कं विषमिव सर्वतः प्रसृप्तम् U.1.4.
    -3 To creep or crawl forth or along.
    -4 To set in (as darkness).
    -5 To advance, progress; Bk.

    Sanskrit-English dictionary > प्रसृप् _prasṛp

  • 40 प्रोञ्छनम् _prōñchanam

    प्रोञ्छनम् 1 Wiping away, wiping out, effacing; पृच्छ्यसे तदपि येन विवेकप्रोच्छनाय विषये रससेकः N.5.36.
    -2 Picking up the remnants.

    Sanskrit-English dictionary > प्रोञ्छनम् _prōñchanam

Страницы

См. также в других словарях:

Поделиться ссылкой на выделенное

Прямая ссылка:
… Нажмите правой клавишей мыши и выберите «Копировать ссылку»