प्रायगत

f. sole resort orﾠ resource

mfn. having only one ( orﾠ no other) resort orﾠ resource left

mfn. gone into a forest Pat. on Pāṇ. 2-1, 24 Comm.

mfn. moving invisibly

f. course of the sun MBh.

f. Asparagus Racemosus L.

mfn. moving continually MBh. ;

mfn. approaching departure from life, nigh unto death MBh.

mfn. id. ib. ;

mfn. represented in painting, painted MBh. Hariv.

f. apparent orﾠ true motion of the sun MW.

गतिः f. [गम्-भावे क्तिन्]

1 Motion, going, moving, gait; गतिर्विगलिता Pt.4.78; अभिन्नगतयः Ś.1.14; (न) भिन्दन्ति मन्दां गतिमश्वमुख्यः Ku.1.11 do not mend their slow gait (do not mend their pace); so गगनगतिः Pt.1; लघुगतिः Me.16; U.6.23.

-2 Access, entrance; मणौ वज्रसमुत्कीर्णे सूत्रस्येवा- स्ति मे गतिः R.1.4.

-3 Scope, room; अस्त्रगतिः Ku.3.19; मनोरथानामगतिर्न विद्यते Ku.5.64; नास्त्यगतिर्मनोरथानाम् V.2.

-4 Turn, course; दैवगतिर्हि चित्रा, Mu.7.16.

-5 Going to, reaching, obtaining; वैकुण्ठीया गतिः Pt.1 obtaining Heaven.

-6 Fate, issue; भर्तुर्गतिर्गन्तव्या Dk.13.

-7 State, condition; दानं भोगो नाशस्तिस्रो गतयो भवन्ति वित्तस्य Bh.2.43; Pt.1.16.

-8 Position, station, situation, mode of existence; परार्ध्यगतेः पितुः R.8.27; कुसुमस्तबकस्येव द्वे गती स्तो मनस्विनाम् Bh.2.14; Pt.1.41,42.

-9 A means, expedient, course, alternative; अनुपेक्षणे द्वयी गतिः Mu.3; का गतिः what help is there, can't help (often used in dramas) Pt.1.319; अन्या गतिर्नास्ति K.158; cf. also अगतिका हि एषा गतिः यत् कृत्स्नसंयोगे सति विकल्पसमुच्चयौ स्याताम् ŚB. on MS.1.5.47.

-1 Recourse, shelter, refuge, asylum, resort; विद्यमानां गतिर्येषाम् Pt.1.32,322; आसयत् सलिले पृथ्वीं यः स मे श्रीहरिर्गतिः Sk.

-11 Source, origin, acquisition; क्रियाविशेषबहुलां भोगैश्वर्यगतिं प्रति Bg.2.43; Ms.1.5.

-12 a way, path.

-13 A march, proces- sion.

-14 An event, issue, result.

-15 The course of events, fate, fortune.

-16 Course of asterisms.

-17 The diurnal motion of a planet in its orbit.

-18 A running wound or sore, fistula.

-19 Knowing; अपेन पूर्वं न मयेति का गतिः Ki.14.15; knowledge, wisdom.

-2 Trans- migration, metempsychosis; Ms.6.73;12.3,23,4-45; त्यज बुद्धिमिमां गतिप्रवृत्ताम् Bu. Ch.5.36; Bhāg.1.17.1.

-21 A stage or period of life, (as शैशव, यौवन, वार्धक).

-22 (In gram.) A term for preposition and some other adverbial prefixes (such as अलम्, तिरस् &c.) when immediately connected with the tenses of a verb or verbal derivatives.

-23 Position of a child at birth.

-Comp. -अनुसरः following the course of another.

-ऊन a. impassable, desert.

-भङ्गः stoppage.

-हीन a. without refuge, helpless, forlorn.

mf (ā)n. no other, not another, not different, identical;

अनन्य a.

1 Not different, identical, same, not other than, self; अनन्या राघवस्याहं भास्करस्य प्रभा यथा । सा हि सत्याभिंसन्धाना तथानन्या च भर्तरि Rām. cf. Rām.5.21.15.

-2 Sole, unique, without a second.

-3 [नास्ति अन्यः विषयो यस्य] Undivided, undistracted (mind &c.); having no other object or person to think of &c.; अनन्याश्चिन्तयन्तो मां ये जनाः पर्युपासते Bg.9.22. In comp. अनन्य may be translated by 'not by another', 'directed or devoted to no one else', 'having no other object'.

-4 unopposed; अनन्यां पृथिवीं भुङ्क्ते सर्वभूतहिते रतः Kau. A.

-Comp. -अर्थ a. not subservient to any other object, principal.

-आश्रित a. independent, not resorting to another. (

-तम्) unencumbered estate (in law).

-गतिः f. sole resort or resource.

-गतिक a. [न. ब] having no other resource or help, having no other resource left; अनन्यगतिके जने विगतपातके चातके Udb.

-गुरु a. than which nothing is greater. अनन्यगुर्वास्तव केन केवलः पुराणमूर्तेर्महिमाव- गम्यते Si.1.35.

-चित्त, -चिन्त, -चेतस्, -मनस्, -मानस, -हृदय a. giving one's undivided thought or attention to, with undivided mind; विचिन्तयन्ती यमनन्यमानसा Ś4.1; K.75.

-जः, -जन्मन् m. [नान्यस्मात् जन्म यस्य; आत्मभू- चित्तभू इत्यादि तस्य व्यपदेशत्वात् or नास्ति अन्यद्यस्मात्सो$नन्यः, विष्णुः; तस्माज्जातः] Cupid, the god of love; मा मूमुहत्खलु भवन्तमनन्य- जन्मा Māl.1.32.

-दृष्टि a. gazing intently or steadfastly at; ˚ष्टिः सवितारमैक्षत Ku.5.2.

-देव a. having no other (superior) God, epithet of the Supreme Being.

-परता exclusive devotion or attachment; पुरश्चक्षूरागस्तदनु मनसो$नन्यपरता Māl.6.15.

-परायण a. devoted to no other (woman); Ś.3.18.

-पूर्वः [नान्या पूर्वा यस्य] having no other wife; वरस्यानन्यपूर्वस्य विशोकामकरोद्गुणैः Ku.6.92. (

-र्वा) [न अन्यः पूर्वो यस्याः सा] a virgin (who never before belonged to another), a woman having no other husband; मनुप्रभृतिभिर्मान्यैर्भुक्ता यद्यपि राजभिः । तथाप्यनन्यपूर्वेव तस्मिन्नासीद्वसुन्धरा ॥ R.4.7.

-भाज् a. [न अन्यम् अन्यां वा भजते] not devoted to any other person; अनन्यभाजं पतिमाप्नुहि Ku.3.63.

-विषय a. not applicable or belonging to any one else, exclusively applicable; यस्मिंन्नीश्वर इत्यनंन्यविषयः शब्दः V 1.1; Mv.1.25.

-वृत्ति a.

1 of the same nature.

-2 having no other means of livelihood.

-3 closely attentive.

-शासन a. not ruled over by any one else; अनन्यशासना- मुर्वी शशासैकपुरीमिव R.1.3; Dk.2.

-सामान्य, -साधारण a. not common to any one else, uncommon, exclusively devoted, applicable or belonging to one; अनन्यनारी- सामान्यो दासस्त्वस्याः पुरूरवाः V.3.18; ˚राजशब्दः R.6.38; M.5;4.1; not capable of being performed by any one else. Ku.3.19.

-सदृश a. (

-शी f.) having no equal, matchless, peerless यथैताननन्यसदृशान् विदधासि Pt.1.

अन्तर् ind. [अम्-अरन्-तुडागमश्च Uṇ.5.6, अमेस्तुट् च]

1 (Used as a prefix to verbs and regarded as a preposition or गति) (a) In the middle, between; in, into, inside; ˚हन्, ˚धा, ˚गम्, ˚भू, ˚इ, ˚ली &c. (b) Under.

-2 (Used adverbially) (a) Between, be- twixt, amongst, within; in the middle or interior, inside (opp. वहिः); अदह्यतान्तः R.2.32 burnt within himself, at heart; अन्तरेव विहरन् दिवानिशम् R.19.6 in the palace, in the harem; so ˚भिन्नं भ्रमति हृदयम् Māl. 5.2; अन्तर्विभेद Dk.13; यदन्तस्तन्न जिह्वायाम् Pt.4.88; अन्तर्यश्च मृग्यते V.1.1 internally, in the mind. (b) By way of seizing or holding; अन्तर्हत्वा गतः (हतं परिगृह्य).

-3 (As a separable preposition) (a) In, into, between, in the middle, inside, within, (with loc.); निवसन्नन्तर्दारुणि लङ्घ्यो वह्निः Pt.1.31; अन्तरादित्ये Ch. Up., अन्तर्वेश्मनि Ms.7 223; Y.3.31; अप्स्वन्तरमृतमप्सु Rv.1. 23.19. अप्सु मे सोमो$ब्रवीदन्तर् विश्वानि भेषजा ibid. (b) Between (with acc.) Ved. अन्तर्मही बृहती रोदसीमे Rv. 7.87.2; अन्तर्देवान् मर्त्यांश्च 8.2.4; हिरण्मय्योर्ह कुश्योरन्तर- वहित आस Śat. Br. (c) In, into, inside, in the interior, in the midst (with gen.); प्रतिबलजलधेरन्तरौर्वायमाणे Ve. 3.7; अन्तःकञ्चुकिकञ्चुकस्य Ratn.2.3; बहिरन्तश्च भूतानाम् Bg.13.15; त्वमग्ने सर्वभूतानामन्तश्चरसि साक्षिवत् Y.2.14; लघुवृत्तितया भिदां गतं बहिरन्तश्च नृपस्य मण्डलम् Ki.2.53; अन्तरीपं यदन्तर्वारिणस्तटम् Ak.; oft. in comp. at the end; कूपान्तः पतितः Pt.5; सभान्तः साक्षिणः प्राप्तान् Ms.8.79; दन्तान्तरधि- ष्ठितम् Ms.5.141 between the teeth; उत्पित्सवो$न्तर्नदभर्तुः Śi.3.77; also in compound with a following word; अहं सदा शरीरान्तर्वासिनी ते सरस्वती Ks.4.11.

-4 It is fre- quently used as the first member of compounds in the sense of 'internally', 'inside', 'within', 'in the inte- rior', 'having in the interior', 'filled with', 'having concealed within', or in the sense of 'inward', 'internal', 'secret', 'hidden' &c., forming Adverbial, Bahuvrīhi or Tatpuruṣa compounds; कुन्दमन्तस्तुषारम् (Bah. comp.) Ś.5.19 filled with dew; ˚स्तोयम् (Bah. comp.) Me.66; अन्तर्गिरि (Adv. comp.) Ki.1.34; ज्वलयति तनूमन्तर्दाहः (Tat. comp.) U.3.31; so ˚कोपः, ˚कोणः, ˚आकूतम् &c.

-5 It is also supposed to be a particle of assent (स्वीकारार्थक). (Note. In comp. the र् of अन्तर् is changed to a visarga before hard consonants, as अन्तः- करणम्, अन्तःस्थ &c.). [cf. L. inter; Zend antare; Goth. undar; Pers. andar; Gr. entos;].

-Comp. -अंसः the breast (= अंतरा-अंस q. v.).

-अग्निः inward fire, the fire which stimulates digestion; दीप्तान्तरग्निपरिशुद्धकोष्ठः Susr.

-अंङ्ग a.

1 inward, internal, comprehended, included (with abl.); त्रयमन्तरङ्ग पूर्वेभ्यः Pat Sūtra.

-2 proximate, related to, essential to or referring to the essential part of the अङ्ग or base of a word (opp. बहिरङ्ग); धातूपसर्गयोः कार्यमन्तरङ्गम् P.VIII.3.74 Sk.

-3 dear, most beloved (अत्यन्तप्रिय); स्वपिति सुखमिदा- नीमन्तरङ्गः कुरङ्गः Ś.4.v.l.

(-अङ्गम्) 1 the inmost limb or organ, the heart, mind; सन्तुष्टान्तरङ्गः Dk.11; ˚वृत्ति 21; the interior.

-2 an intimate friend, near or con- fidential person (forming, as it were, part of oneself); मदन्तरङ्गभूताम् Dk.81,93,11; राजान्तरङ्गभावेन 135; अन्तरङ्गेषु राज्यभारं समर्प्य*** 159.

-3 an essential or indispensable part, as श्रवण, मनन & निदिध्यासन in realizing Brahman.

-4 What is intimately connected or related; अन्तरङ्गबहिरङ्ग- योरन्तरङ्ग बलीयः ŚB. on MS.12.2.29.

- अवयव an inner part; P.V.4.62.

-आकाशः the ether or Brahman that resides in the heart of man (a term often occurring in the Upaniṣads).

-आकूतम् secret or hidden intention.

-आगमः an additional augment between two letters,

-आगारम् the interior of a house; स्त्रीनक्तमन्तरा- गारबहिःशत्रुकृतांस्तथा Y.2.31.

-आत्मन् m. (त्मा)

1 the inmost spirit or soul, the soul or mind; also the internal feelings, the heart, अङ्गुष्ठमात्रपुरुषोन्तरात्मा Śvet.; नास्य प्रत्यक- रोद्वीर्यं विक्लवेनान्तरात्मना Rām.6.13.28. गतिमस्यान्तरात्मनः Ms.6.73; जीवसंज्ञोन्तरात्मान्यः सहजः सर्वदेहिनाम् 12.13; मद्- गतेनान्तरात्मना Bg.6.47 with the heart fixed on me; जातो ममायं विशदः प्रकामं...... अन्तरात्मा Ś.4.22, U.3.38, प्रायः सर्वो भवति करुणावृत्तिरार्द्रान्तरात्मा Me.95.

-2 (In phil.) the inherent supreme spirit or soul (residing in the in- terior of man); अन्तरात्मासि देहिनाम् Ku.6.21.

-आपणः a market in the heart (inside) of a town.

-आय, -आल; See s. v.

-आराम a. rejoicing in oneself, finding pleasure in his soul or heart; यो$न्तःसुखोन्तरारामस्तथान्तर्जर्यो- तिरेव सः Bg.5.24.

-इन्द्रियम् an internal organ or sense.

-उष्यम् Ved. a secret abode.

-करणम् the internal organ; the heart, soul; the seat of thought and feeling, thinking faculty, mind, conscience; प्रमाणं ˚प्रवृत्तयः Ś.1.22; सबाह्य ˚णः अन्तरात्मा V.4 the soul in all its senses external and internal, the inner and outer man; दयार्द्रभावमाख्यातमन्तःकरणैर्विशङ्कैः R.2.11. According to the Vedānta अन्तःकरण is of four kinds: मनो बुद्धिरहङ्कार- श्चित्तं करणमान्तरम् । संशयो निश्चयो गर्वः स्मरणं विषया इमे ॥ अन्तःकरणं त्रिविधम् Sāṅkhya 33, i. e. बुद्धयहङ्कारमनांसि; सान्तःकरणा बुद्धिः 35, i. e. अहङ्कारमनःसहिता.

-कल्पः a certain number of years (with Buddhists).

-कुटिल a. inwardly crooked (fig. also); fraudulent. (

-लः) a conch-shell.

-कृ(क्रि)मिः a disease of worms in the body.

-कोटरपुष्पी = अण्ड- कोटरपुष्पी.

-कोपः 1 internal disturbance; H.3.

-2 inward wrath, secret anger.

-कोशम् the interior of a store- room.

-गङ्गा the secret or hidden Ganges (supposed to communicate uuderground with a secret stream in Mysore).

-गडु a. [अन्तर्मध्ये गडुरिव] useless, unprofitable, unnecessary, unavailing; किमनेनान्तर्गडुना Sar. S. (ग्रीवाप्रदेश- जातस्य गलमांसपिण्डस्य गडोर्यथा निरर्थकत्वं तद्वत्).

-गम् -गत &c. See under अंतर्गम्.

-गर्भ a.

1 bearing young, pregnant.

-2 having a गर्भ or inside; so ˚गर्भिन्.

-गिरम् -रि ind. in mountains. अध्यास्तेन्तर्गिरं यस्मात् करतन्नावैति कारणम् Bk.5.87.

-गुडवलयः the sphincter muscle.

-गूढ a. conceal- ed inside, being inward; ˚घनव्यथः U.3.1; R.19.57; ˚विषः with poison concealed in the heart.

-गृहम्, -गेहम्, -भवनम् [अन्तःस्थं गृहम् &c.]

1 the inner apartment of a house, the interior of a house.

-2 N. of a holy place in Benares; पञ्चक्रोश्यां कृतं पापमन्तर्गेहे विनश्यति.

-घणः -णम् [अन्तर्हन्यते क्रोडीभवत्यस्मिन्, निपातः] the open space before the house between the entrance-door and the house (= porch or court); तस्मिन्नन्तर्घणे पश्यन् प्रघाणे सौधसद्मनः Bk.7.62 द्वारमतिक्रम्य यः सावकाशप्रदेशः सो$न्तर्घणः). (

-नः -णः) N. of a country of Bāhīka (or Bālhīka) (P.III.3.78 बाहीकग्रामविशेषस्य संज्ञेयम् Sk.).

-घातः striking in the middle Kāsi. on P.III.3.78.

-चर a. pervading the body. internally situated, internal, inward अन्तश्चराणां मरुतां निरोधात् Ku.3.48; U.7.

-ज a. born or bred in the interior (as a worm &c.).

-जठरम् the stomach. (ind.) in the stomach.

-जम्भः the inner part of the jaws (खादनस्थानं जम्भः, दन्तपङ्क्त्यो- रन्तरालम्).

-जात a. inborn, innate.

-जानु ind. between the knees.

-जानुशयः One sleeping with hands between the knees; अन्तर्जानुशयो यस्तु भुञ्जते सक्तभाजनः Mb.3.2.75.

-ज्ञानम् inward or secret knowledge.

-ज्योतिस् a. enlightened inwardly, with an enlightened soul. यो$न्तःसुखो$न्तरारामस्तथान्तर्ज्योतिरेव यः Bg.5.24. (

-स् n.) the inward light, light of Brahman.

-ज्वलनम् inflammation. (

-नः) inward heat or fire; mental anxiety.

-ताप a. burning inwardly (

-पः) internal fever or heat Ś.3.13.

-दधनम् [अन्तर्दध्यते आधीयते मादकतानेन] distillation of spirituous liquor, or a substance used to produce fermentation.

-दशा a term in astrology, the time when a particular planet exercises its influence over man's destiny (ज्योतिषोक्तः महादशान्तर्गतो ग्रहाणां स्वाधिपत्यकालभेदः).

-दशाहम् an interval of 1 days; ˚हात् before 1 days. Ms.8.222; ˚हे 5.79.

-दहनम् -दाहः 1 inward heat; ज्वलयति तनूमन्तर्दाहः U.3.31; ˚हेन दहनः सन्तापयति राघवम् Rām.

-2 inflammation.

-दुःख a. sad or afflicted at heart;

-दुष्ट a. internally bad, wicked or base at heart.

-दृष्टिः f. examining one's own soul, insight into oneself.

-देशः an intermediate region of the compass.

-द्वारम् private or secret door within the house (प्रकोष्ठद्वारम्).

-धा-धि, -हित &c. See. s. v.

-नगरम् the palace of a king (being inside the town); cf. ˚पुरम्; दशाननान्तर्नगरं ददर्श Rām.

-निवेशनम् inner part of the house; यथा चारोपितो वृक्षो जातश्चान्तर्निवेशने Rām.6.128.6.

-निहित a. being concealed within; अङ्गैरन्तर्निहितवचनैः सूचितः सम्यगर्थः M.2.8.

-निष्ठ a. engaged in internal meditation.

-पटः, -टम् a screen of cloth held between two persons who are to be united (as a bride and bridegroom, or pupil and preceptor) until the acctual time of union arrives.

-पथ a. Ved. being on the way.

-पदम् ind. in the interior of an inflected word.

-पदवी = सुषुम्णामध्यगतः पन्थाः

-पिरधानम् the innermost garment.

-पर्शव्य a. being between the ribs (as flesh).

-पवित्रः the Soma when in the straining vessel.

-पशुः [अन्तर्गाममध्ये पशवो यत्र] the time when the cattle are in the village or stables (from sunset to sunrise); अन्तःपशौ पशुकामस्य सायं प्रातः Kāty; (सायं पशुषु ग्राममध्ये आगतेषु प्रातश्च ग्रामादनिःसृतेषु com.).

-पातः, पात्यः 1 insertion of a letter (in Gram.).

-2 a post fixed in the middle of the sacrificial ground (used in ritual works); अन्तःपूर्वेण यूपं परीत्यान्तःपात्यदेशे स्थापयति Kāty.

-पातित, -पातिन् a.

1 inserted.

-2 included or comprised in; falling within; दण्डकारण्य˚ ति आश्रमपदम् K.2.

-पात्रम् Ved. interior of a vessel.

-पालः one who watches over the inner apartments of a palace.

-पुरम् [अन्तः अभ्यन्तरं पुरं गृहम्, or पुरस्यान्तःस्थितम्]

1 inner apartment of a palace (set apart for women); female or women's apartments, seraglio, harem (so called from their being situated in the heart of the town, for purposes of safety); व्यायम्याप्लुत्य मध्याह्ने भोक्तुमन्तःपुरं विशेत् Ms.7.216,221,224; कन्यान्तःपुरे कश्चित्प्रविशति Pt.1.

-2 inmates of the female apartments, a queen or queens, the ladies taken collectively; अन्तःपुराणि सर्वाणि रुदमानानि सत्वरम् Rām.6.111.111. ˚विरहपर्युत्सुकस्य राजर्षेः Ś.3; K.58; ततो राजा सान्तःपुरः स्वगृह- मानीयाभ्यर्चितः Pt.1; कस्यचिद्राज्ञो$न्तःपुरं जलक्रीडां कुरुते ibid. ˚प्रचारः gossip of the harem Ms.7.153; ˚समागतः Ś.4; also in pl.; कदाचिदस्मत्प्रार्थनामन्तःपुरेभ्यः कथयेत् Ś.2.; न ददाति वाचमुचितामन्तःपुरेभ्यो यदा Ś.6.5. ˚जन women of the palace; inmates of the female apartments; ˚चर,

-अध्यक्षः-रक्षकः, -वर्ती guardian or superintendent of the harem, chamber- lain; वृद्धः कुलोद्रतः शक्तः पितृपैतामहः शुचिः । राज्ञामन्तःपुरा- ध्यक्षो विनीतश्च तथेष्यते ॥ (of these five sorts are mentioned:- वामनक, जघन्य, कुब्ज, मण्डलक and सामिन् see Bṛi. S.) ˚सहायः one belonging to the harem.

-पुरिकः [अन्तःपुरे नियुक्तः, ठक्] a chamberlain = ˚चर. (

-कः, -का) a woman in the harem; अस्मत्प्रार्थनामन्तःपुरिके(का) भ्यो निवेदय Chaṇḍ. K.

-पुष्पम् [कर्म.] the menstrual matter of women, before it re- gularly begins to flow every month; वर्षद्वादशकादूर्ध्वं यदि पुष्पं बहिर्न हि । अन्तःपुष्पं भवत्येव पनसोदुम्बरादिवत् Kāśyapa; ˚ष्पम् is therefore the age between 12 and the menstruation period.

-पूय a. ulcerous.

-पेयम् Ved. drinking up.

-प्रकृतिः f.

1 the internal nature or constitution of man.

-2 the ministry or body of ministers of a king.

-3 heart or soul. ˚प्रकोपः internal dissensions or disaffection; अणुरप्युपहन्ति विग्रहः प्रभुमन्तःप्रकृतिप्रकोपजः Ki.2.51.

-प्रको- पनम् sowing internal dissensions, causing internal revolts; अन्तःप्रकोपनं कार्यमभियोक्तुः स्थिरात्मनः H.3.93.

-प्रज्ञ a. knowing oneself, with an enlightened soul.

-प्रतिष्ठानम् residence in the interior.

-बाष्प a.

1 with suppressed tears; अन्तर्बाष्पश्चिरमनुचरो राजराजस्य दध्यौ Me.3.

-2 with tears gushing up inside, bedimmed with tears; कोपात्˚ ष्पे स्मरयति मां लोचने तस्याः V.4.15. (

-ष्पः) suppressed tears, inward tears; निगृह्य ˚ष्पम् Bh.3.6; Māl.5.

-भावः, भावना see under अन्तर्भू separately.

-भिन्न a. split or broken inside, perforated, bored (said of a pearl) Pt.4 (also torn by dissensions).

-भूमिः f. interior of the earth.

-भेदः discord, internal dissensions; ˚जर्जरं राजकुलम् Mk.4 torn by internal dissensions; अन्तर्भेदाकुलं गेहं न चिराद्विनशिष्यति 'a house divided against itself cannot stand long.'

-भौम a. subterranean, underground.

-मदावस्थ a. having the rutting state concealed within; आसीदनाविष्कृतदानराजि- रन्तर्मदावस्थ इव द्विपेन्द्रः R.2.7.

-मनस् a.

1 sad, disconso- late, dejected, distracted.

-2 one who has concentrated and turned his mind inward, lost in abstract meditation.

-मुख a. (

-खी f.)

1 going into the mouth, pointing or turned inward; प्रचण्डपरिपिण्डितः स्तिमितवृत्तिरन्तर्मुखः Mv. 5.26.

-2 having an inward entrance of opening (बाह्यवस्तुपरिहारेण परमात्मविषयकतया प्रवेशयुक्तं चित्तादि).

-3 an epithet of the soul called प्राज्ञ, when it is enjoying the sweet bliss of sleep (आनन्दभुक् चेतोमुखः प्राज्ञः इति श्रुतेः).

-4 Spiritual minded, looking inwardly into the soul; 'अन्तर्मुखाः सततमात्मविदो महान्तः' Viś. Guṇā.139. (

-खम्) a sort of surgical scissors (having an opening inside), one of the 2 instruments mentioned by Suśruta in chapter 8 of Sūtrasthāna.

-मातृका [अन्तःस्थाः ष़ट्चक्रस्थाः मातृकाः अकारादिवर्णाः] a name given in the Tantras for the letters of the alphabet assigned to the six lotuses (पद्म) of the body; ˚न्यासः a term used in Tantra literature for the mental assignment of the seve- ral letters of the alphabet to the different parts of the body.

-मुद्र a. sealed inside; N. of a form of devotion.

-मृत a. still-born.

-यागः mental sacrifice or worship, a mode of worship referred to in the Tantras.

-यामः 1 suppression of the breath and voice.

-2 ˚पात्रम्, a sacrificial vessel (ग्रहरूपं सामापराख्यं यज्ञियपात्रम्); according to others, a Soma libation made during the suppression of breath and voice; सुहवा सूर्यायान्तर्याममनु- मन्त्रयेत् Ait. Br.

-यामिन् m.

1 regulating the soul or internal feelings, soul; Providence, Supreme Spirit as guiding and regulating mankind. Brahman; (according to the Bṛi. Ār. Up. अन्तर्यामिन 'the internal check' is the Supreme Being and not the individual soul; who standing in the earth is other than the earth, whom the earth knows not, whose body the earth is, who internally restrains and governs the earth; the same is thy soul (and mine, the internal check अन्तर्यामिन्, &c. &c.); अन्तराविश्य भूतानि यो बिभर्त्यात्मकेतुभिः । अन्तर्या- मीश्वरः साक्षाद्भवेत् &c.

-2 wind; ˚ब्राह्मणम् N. of a Brāhmaṇa included in the Bṛi. Ār. Up.

-योगः deep meditation, abstraction

-लम्ब a. acute-angular. (

-बः) an acute-angled triangle (opp. बहिर्लम्ब) (the perpendicular from the vertex or लम्ब falling within अन्तर् the triangle).

-लीन a.

1 latent, hidden, concealed inside; ˚नस्य दुःखाग्नेः U.3.9; ˚भुजङ्गमम् Pt.1.

-2 inherent.

-लोम a. (P.V.4.117) covered with hair on the inside; (

-मम्) [अन्तर्गतमाज्छाद्यं लोम अच्] the hair to be covered.

-वंशः = ˚पुरम् q. v.

-वंशिकः, -वासिकः [अन्तर्वंशे वासे नियुक्तः ठक्] a superintendent of the women's apartment.; Pt.3, K.93. Ak.2.8.8.

-वण (वन) a. situated in a forest; ˚णो देशः P.VI.2.179 Sk. (

-णम्) ind. within a forest. P.VIII.4.5.

-वत् a. being in the interior; having something in the interior.

-वती (वत्नी) Ved. [अन्तरस्त्यस्यां गर्भः] a pregnant woman; अन्तर्वत्नी प्रजावती R.15.13.

-वमिः [अन्तः स्थित एव उद्गारशब्दं कारयति, वम्-इन्] indigestion, flatulence; belching.

-वर्तिन्, -वासिन् a. being or dwelling inside, included or comprised in

-वसुः N. of a Soma sacrifice (for राज्यकाम and पशुकाम).

-वस्त्रम्, -वासस् n. an under- garment; गृहीत्वा तत्र तस्यान्तर्वस्त्राण्याभरणानि च । चेलखण्डं तमेकं च दत्वान्तर्वाससः कृते ॥. Ks.4.52.

-वा a. [अन्तः अन्तरङ्गभावं अन्तःकरणं वा वाति गच्छति स्निग्धत्वेन, वा-विच् Tv.] forming part of oneself such as children, cattle &c. ˚वत् a. (अस्त्यर्थे मतुप् मस्य वः) having progeny, cattle &c; अन्तर्वावत्क्षयं दधे Rv.1.4.7; abounding with precious things inside. -adv. inwardly.

-वाणि a. [अन्तःस्थिता शास्त्रवाक्यात्मिका वाणी यस्य] skilled or versed in scriptures, very learned (शास्त्रविद्).

-विगाहः, -हनम् entering within, penetration.

-विद्वस् a. Ved. (

विदुषी f.) knowing correctly or exactly (knowing the paths between heaven and earth) Rv.1.72.7.

-वेगः inward uneasiness or anxiety, inward fever.

-वेदि a. pertaining to the inside of the sacrificial ground. -adv. within this ground. (

-दिः -दी f.) [अन्तर्गता वेदिर्यत्र देशे] the tract of land (the Doab) between the rivers Gaṅgā and Yamunā, regarded as a sacred region and the principal seat of Āryan Brāhmaṇas; cf. एते भगवत्यौ भूमिदेवानां मूलमायतनमन्तर्वेदिपूर्वेण कलिन्दकन्यामन्दाकिन्यौ संगच्छेते A.R.7; it is supposed to have extended from Prayāga to Haradvāra and is also known by the names of शशस्थली and ब्रह्मावर्त. -m. (pl.) inhabitants of this land.

-वेश्मन् n. the inner apartments, interior of a house.

-वेश्मिकः n. a chamberlain.

-वैशिकः Officer in charge of the harem. समुद्रमुपकरणमन्तर्वैशिकहस्तादादाय परिचरेयुः Kau. A.1.21.

-शरः internal arrow or disease.

-शरीरम् internal and spiritual part of man; the interior of the body.

-शल्य a. having in the interior an arrow, pin or any such extraneous matter; rankling inside.

-शीला N. of a river rising from the Vindhya mountain.

-श्लेषः, -श्लेषणम् Ved. internal support (scaffolding &c.) एतानि ह वै वेदानामन्तः- श्लेषणानि यदेता व्याहृतयः Ait. Br.

-संज्ञ a. inwardly con- scious (said of trees &c.); ˚ज्ञा भवन्त्येते सुखदुःखसमन्विताः Ms.1.49.

-सत्त्व a. having inward strength &c. (˚

त्त्वा)

1 a pregnant woman.

-2 the marking nut.

-सन्तापः internal pain, sorrow, regret.

- सरल a. upright at heart, or having Sarala trees inside; K.51.

-सलिल a. with water (flowing) underground; नदीमिवान्तःसलिलां सरस्वतीम् R.3.9.

-सार a. having inward strength and vigour, full of strong inside; powerful, strong, heavy or ponderous; ˚रैर्मन्त्रिभिर्घार्यते राज्यं सुस्तम्भैरिव मन्दिरम् Pt.1. 126; साराणि इन्धनानि Dk.132; ˚रं घन तुलयितुं नानिलः शक्ष्यति त्वाम् Me.2. (

-रः) internal treasure or store, inner store or contents; वमन्त्युच्चैरन्तःसारम् H.2.13 internal matter or essence (and pus).

-सुख a. whose delight is in self, inwardly happy यो$न्तःसुखो$न्तरारामः Bg. 5.24

-सेनम् ind. into the midst of armies.

-स्थ a. (also written अन्तःस्थ) being between or in the midst. (

-स्थः, -स्था) a term applied to the semivowels, य्, र्, ल्, व् as standing between vowels and consonants and being formed by a slight contact of the vocal organs (ईषत्स्पृष्टं अन्तस्थानाम्); or they are so called be- cause they stand between स्पर्श (क-म) letters and ऊष्मन् (श, ष, स, ह).

-स्था 1 a deity of the vital organs.

-2 N. of one of the Ṛigveda hymns. ˚मुद्गरः the malleus of the ear.

-स्वेदः [अन्तः स्वेदो मदजलस्यन्दनं यस्य] an elephant (in rut).

-हणनम् striking in the middle.

-हननम् N. of a country बाहीक P.VIII.4.24 Sk.

-हस्तम् ind. in the hand, within reach of the hand.

-हस्तीन a. being in the hand or within reach of the hand.

-हासः laughing inwardly (in the sleeves), a secret or suppressed laugh; सान्तर्हासं कथितम् Me.113 with a suppressed laugh, with a gentle smile.

-हृदयम् the interior of the heart.

अहि a. Killing; pervaded, pervading.

-हिः [आहन्ति, आ-हन्-इण् स च डित् आङो ह्रस्वश्च Uṇ.4.137]

1 A serpent, snake; अहयः सविषाः सर्वे निर्विषा डुण्डुमाः स्मृताः Ks. 14.84.

-2 The sun.

-3 The planet Rāhu.

-4 A traveller

-5 The demon Vṛitra; रोमहर्षणमत्युग्रं शक्रस्य त्वहिना यथा (युद्धमासीत्) Mb.11.23.12.

-6 A wicked man.

-7 A cheat, rogue.

-8 The Āśleṣā Nakṣatra.

-9 Water.

-1 Earth.

-11 A milch cow.

-12 Lead.

-13 The navel.

-14 A cloud. अहिर्वृत्रासुरे सर्पे... च दुर्जने । Nm.

-ही (du.) Heaven and earth. [cf., L. anguis, Gr. ehis].

-Comp. -अर्षु a. gliding away like a snake, not facing the enemy.

-कान्तः air, wind.

-कोषः the slough of a snake.

-क्षत्रः, -क्षेत्रः N. of a country in the east.

-गोप a. Ved. guarded by a serpent; दासपत्नीरहिगोपा अतिष्ठन् Rv.1.32.11.

-घ्नम् the slaying of the serpent or demon Vṛitra. अनु त्वाहिघ्ने अध देव देवा Rv.6.18.14.

-घ्नी m. killing snakes.

-चक्रम् A certain Tantric diagram.

-च्छत्रः 1 N. of a country, conquered by Arjuna and given to Droṇa.

-2 a kind of vegetable poison.

(-त्रः) 1 sugar.

-2 the plant मेषशृङ्गी.

-3 (Mar. बडीशेप)

-4 N. of the city अहिच्छत्र.

-छत्रकम् a mushroom; Nir.5.16.

-च्छत्रकः A variety of inferior gems. Kau. A.2.11.

-जित् m.

1 N. of Kṛiṣṇa (the slayer of the serpent Kāliyā).

-2 N. of Indra.

-जिह्वा N. of a plant (नागजिह्वालता; Mar. महाशतावरी or श्वेत उपळसरी)

-तुण्डिकः [अहेस्तुण्ड मुखं तेन दीव्यति ठन्, ठञ् वा] a snake- catcher, conjurer, juggler. कुसीदवृत्तयः काण्डकारिणश्चाहि- तुण्डिकाः Śiva. B.31.22.

-देवम् N. of the Nakṣatra आश्लेषा.

-द्विष्, -द्रुह्, -मार, -रिपु, -विद्विष् m.

1 N. of Garuḍa.

-2 an ichneumon.

-3 a peacock.

-4 Indra. द्रुतं धनुष्खण्डमिवाहिविद्विषः Ki.4.27; अहिद्विषस्तद्भवता निशम्य- ताम् Śi.1.41.

-5 Kṛiṣṇa.

-नकुलम् snakes and ichneu- mons.

-नकुलिका [अहिनकुलयोर्वैरम् वुन् P.II.4.9, P.IV. 3.125] the natural antipathy between a serpent and an ichneumon.

-नामभृत् m. N. of Baladeva.

-निर्मोकः, -निर्व्लयनी the slough of a snake.

-पताकः a kind of snake (not venomous).

-पतिः 1 'the lord of snakes', Vāsuki; सज्जं धनुर्वहति यो$हिपतिस्थवीयः Ki.14.71.

-2 any large serpent.

-पुत्रकः a kind of boat (serpent shaped).

-पुष्पः The plant Mesua Roxbur- ghii (Mar. नागकेशर).

-पूतनम्, -ना a kind of disease.

-फेनः, -नम् 'the saliva or venom of a snake', opium. जातीफलं मातुलानीमहिफेनं च पत्रकम् Śiva. B.3.15.

-बु (वु) ध्नः, -ब्रध्नः, -अहिर्बुध्नः, -ध्न्यः 1 one of the Rudras.

-2 Śiva.

-3 Uttarābhādrapadā Nakṣatra.

-4 a name of a Muhūrta. ˚देवता the twenty-sixth lunar mansion.

-द्विष् N. of a plant (Mar. मुंगुसवेल).

-बीजम् (Mar. खसखस).

-भयम् 1 the fear of a lurking snake.

-2 appre- hension of treachery, danger arising from one's own allies; ˚दा [अहिं भयं द्यति खण़्डयति दो क] N. of the plant भूम्यामलकी (Mar. भुयआंवळी).

-भानु a. Ved.

1 shining like serpents.

-2 causing the motion of the sun (सूर्यगतिहेतु) as the wind; an epithet of the Maruts; मरुतो अहिभानवः Rv. 1.175.1.

-भुज् m.

1 N. of Garuḍa.

-2 a peacock.

-3 ichneumon.

-4 N. of a plant (Mar. मुंगुसवेल). m. Śiva.

-मन्यु a.

1 having destructive anger; with unimpaired knowledge.

-2 enraged like serpents; epithet of the Maruts. (

-न्युः) the anger of a serpent.

-मर्दनी N. of a plant (गन्धनाकुली; Mar. मुंगुसवेल).

-माय a. having multiform or versatile forms like a snake, showing a variety of colour and shape, such as Vṛitra.

-मारकः, -मेदकः 1 N. of a plant (अरिमेद; Mar. गन्धीहिवर)

-2 = ˚द्विष् q. v.

-लता 1 the betel-nut plant.

-2 N. of a plant (गन्धनाकुली.)

-विषापहा f. 'Neutralizing the poison of snakes', The ichneumon plant (Mar. मुंगुसवेल).

-शुष्म a. having all pervading strength; ˚सत्वन् Ved. one whose men hiss like serpents (N. of Indra); आस्माञ्जगम्यादहिशुष्म सत्वा Rv.5.33.5.

-सक्थ n. having a long thigh like a serpent. (

-क्थः) N. of a country.

-हत्यम् Ved. the slaying of the serpent or demon Vṛitra.

-हन् a. Killing serpents or Vṛitra, Garuḍa, Indra.

काल a. (

-ली f.)

1 Black, of a dark or dark-blue colour; Rām.5.17.9. Mb.8.49.48.

-2 Injuring, hurting.

-लः 1 The black or dark-blue colour.

-2 Time (in general); विलम्बितफलैः कालं निनाय स मनोरथैः R.1.33; तस्मिन्काले at that time; काव्यशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमताम् H.1.1 the wise pass their time &c.

-3 Fit or opportune time (to do a thing), proper time or occasion; (with gen., loc., dat., or inf.); R.3.12,4.6,12.69; पर्जन्यः कालवर्षी Mk.1.6; काले वर्षतु पर्जन्यः &c.

-4 A period or portion of time (as the hours or watches of a day); षष्ठे काले दिवसस्य V.2.1. Ms.5.153.

-5 The weather.

-6 Time considered as one of the nine dravyas by the Vaiśeṣikas.

-7 The Supreme Spirit regarded as the destroyer of the Universe, being a personification of the destructive principle; कालः काल्या भुवनफलके क्रीडति प्राणिशारैः Bh.3.39.

-8 (a) Yama, the god of death; कः कालस्य न गोचरान्तरगतः Pt.1.146. (b) Death, time of death; स हि कालो$स्य दुर्मतेः Rām.7.64.1.

-9 Fate, destiny.

-1 The black part of the eye.

-11 The (Indian) cuckoo.

-12 The planet Saturn.

-13 N. of Śiva; N. of Rudra; उग्ररेता भवः कालो वामदेवो धृतव्रतः Bhāg.3.12.12.

-14 A measure of time (in music or prosody).

-15 A person who distils and sells spirituous liquor.

-16 A section, or part.

-17 A red kind of plumbago.

-18 Resin, pitch.

-19 N. of an enemy of Śiva.

-2 (with the Jainas) One of the nine treasures.

-21 A mystical name for the letter म्.

-22 N. of the one of four contentments mentioned in साङ्ख्यकारिका; प्रकृत्युपादानकालभागाख्याः Śāṅ. K.5.

-ला 1 N. of several plants.

-2 N. of a daughter of Dakṣa.

-3 An epithet of Durgā.

-ली 1 Blackness.

-2 Ink, black ink.

-3 An epithet of Pārvatī, Śiva's wife.

-4 A row of black clouds.

-5 A woman with a dark complexion.

-6 N. of Satyavatī, mother of Vyāsa. जनयामास यं काली शक्तेः पुत्रात्पराशरात् Mb.1.6.2; Bu. ch.4.76.

-7 Night.

-8 Censure, blame.

-9 One of the seven tongues of Fire: काली कराली च मनोजवा च सुलोहिता या च सुधूम्रवर्णा । स्फुलिङ्गिनी विश्वरुची च देवी लेलायमाना इति सप्तजिह्वाः ॥ Muṇḍ.1.2.4.

-1 A form of Durgā कालि कालि महा- कालि सीधुमांसपशुंप्रिये Mb.4.6.17. कालीतनयः a buffalo.

-11 One of the Mātṛis or divine mothers.

-12 N. of a wife of Bhīma.

-13 A sister of Yama.

-14 A kind of learning (महाविद्या)

-15 A small shrub used as a purgative.

-16 A kind of insect.

-लम् 1 Iron. क्षुरो भूत्वा हरेत्प्राणान्निशितः कालसाधनः Mb.1.14.89.

-2 A kind of perfume.

-Comp. -अयसम् iron.

-अक्षरिकः a scholar, one who can read and decipher.

-अगरु n. a kind of sandal tree, black kind of aloe; कालागुरुर्दहनमध्यगतः सम- न्ताल्लोकोत्तरं परिमलं प्रकटीकरोति Bv.1.7, R.4.81. (-n.) the wood of that tree. शिरांसि कालागुरुधूपितानि Ṛs.4.5;5.5.

-अग्निः, -अनलः 1 the destructive fire at the end of the world.

-2 an epithet of Rudra.

-3. a kind of bead (रुद्राक्ष).

-अङ्ग a. having a dark-blue body (as a sword with a dark-blue edge) Mb.4.8.1.;

-अजिनम् the hide of a black antelope.

-अञ्जनम् a sort of colly- rium; न चक्षुषोः कान्तिविशेषबुद्ध्या कालाञ्जनं मङ्गलमित्युपात्तम् Ku.7.2,82. (

-नी) a small shrub used as a purga- tive (Mar. काळी कापशी).

-अण्डजः the (Indian) cuckoo.

-अतिक्रमः, -क्रमणम् delay, being late; कालातिक्रमणं वृत्तेर्यो न कुर्वति भूपतिः Pt.1.154.

-अतिपातः, -अतिरेकः loss of time, delay; Māl.2.

-अतीत a. elapsed, passed by.

-अत्ययः 1 delay, lapse of time.

-2 loss by lapse of time.

-अध्यक्षः 1 'presiding over time', epithet of the sun.

-2 the Supreme Soul.

-अनुनादिन् m.

1 a bee.

-2 a sparrow.

-3 the Chātaka bird.

-अनुसारकः 1 Tagara tree.

-2 yellow sandal.

-अनुसारिः, -अनु- सारिन्, -अनुसारिवा, -अनुसार्यः, -र्यकः benzoin or benja- min.

(-र्यम्) 1 a yellow fragrant wood (पीतचन्दन).

-2 Sissoo wood.

-अन्तकः time, regarded as the god of death, and the destroyer of every thing.

-अन्तरम् 1 an interval.

-2 a period of time.

-3 another time or opportunity. ˚आवृत a. hidden or concealed in the womb of time. ˚क्षम a. able to bear delay; अकालक्षमा देव्याः शरीरावस्था K.263; Ś.4. ˚प्रेक्षिन् Pt.3.172. ˚विषः an animal venomous only when enraged, as a rat.

-अभ्रः a dark, watery cloud.

-अयनम् See कालचक्र Bhāg.5.22.11.

-अवधिः appointed time.

-अवबोधः knowledge of time and circumstances; Māl.3.11.

-अशुद्धिः f.

-अशौचम् period of mourning, ceremonial impurity caused by the birth of a child or death of a relation in the family; see अशौच.

-अष्टकम् 1 first to eighth days of the dark half of the month आषाढ (festival period of कालभैरव)

-2 a stotra of कालभैरव by Śhaṅkarāchārya.

-आकृष्ट a.

1 led to death.

-2 produced or brought by time.

-आत्मक a. depending on time or desti- ny.

-आत्मन् m. the Supreme Spirit.

-आदिकः The month चैत्र.

-आम्रः 1 a mango-kind; कालाम्ररसपीतास्ते नित्यं संस्थित- यौवनाः Mb.6.7.18.

-2 N. of a Dvīpa; Hariv.

-आयसम् iron. -a. made of iron; ततः कालायसं शूलं कण्टकैर्बहुभिश्च तम् Rām.7.8.15.

-उप्त a. sown in due season.

-कञ्जम् a blue lotus.

-कटम्, -कटः an epithet of Śiva; Mb.13.

-कण्ठः 1 a peacock.

-2 a sparrow.

-3 a wagtail.

-4 a gal- linule.

-5 an epithet of Śiva; कालिन्दीकालकण्ठः कलयतु कुशलं को$पि कापालिको नः Udb.; U.6.

-कण्ठी Pārvatī, the wife of कालकण्ठ i. e. शिव. नृत्यन्तीमिव रजनी नटीं प्रतीमो गानश्री- र्विलसति नाथ कालकण्ठी Rām Ch.7.23.

-कण्टक, -कण्ठकः a gallinule.

-कण़्डकः a water-snake.

-करणम् appointing or fixing time.

-कर्णिका, -कर्णी misfortune.

-कर्मन् n.

1 death.

-2 destruction; त्रैलोक्यं तु करिष्यामि संयुक्तं काल- कर्मणा Rām.3.64.62.

-कलायः dark pulse.

-कल्प a fatal, deadly.

-कल्लकः A water-snake.

-कालः Supreme Being.

-कीलः noise.

-कुण्ठः Yama.

-कुष्ठः a myrrh.

-कूटः, -टम् (a) a deadly poison; अहो बकी यं स्तनकाल- कूटं अपाययत् Bhāg.3.2.23; Ś.6. (b) the poison churned out of the ocean and drunk by Śiva; अद्यापि नोज्झति हरः किल कालकूटम् Ch. P.5. कालकूटस्य जननीं तां स्तुवे वामलोचनाम् Vb.

-कूटकः a poison; Mb.1.

-कृत् m.

1 the sun.

-2 a peacock.

-3 Supreme Spirit.

-कृत 1 produced by time.

-2 fixed, appointed.

-3 lent or deposited,

-4 done for a long time. (

-तः) the sun.

-क्रमः lapse of time, course of time; कालक्रमेण in course or process of time; Ku.1.19.

-क्रिया 1 fixing a time.

-2 death.

-क्षेपः 1 delay, loss of time; कालक्षेप ककुभसुरभौ पर्वते पर्वते ते (उत्पश्यामि) Me.22; मरणे कालक्षेपं मा कुरु Pt.1.

-2 passing the time.

-खञ्जम्, -खञ्जनम् -खण्डम् the liver; स्वादुकारं कालखण्डोपदंशम् Śi.18.77.

-गङ्गा the river Yamu- nā.

-ग्रन्थिः a year.

-घातिन् a. killing by degrees or slowly (as a poison).

-चक्रम् 1 the wheel of time (time being represented as a wheel always moving).

-2 a cycle.

-3 (hence fig.) the wheel of fortune, the vicissitudes of life. (

-क्रः) an epithet of the sun.

-चिह्नम् a symptom of approaching death.

-चोदित a. summoned by the angel of death.

-जोषकः One who is satisfied with sparse food at the proper time.

-ज्येष्ठः a. senior in years, grown up; U.5.12.

-ज्ञ a. knowing the proper time or occasion (of any action); अत्यारूढो हि नारीणामकालज्ञो मनोभवः R.12.33; Śi.2.83.

(-ज्ञः) 1 an astrologer.

-2 a cock.

-ज्ञानिन् m. an epithet of Śiva.

-तिन्दुकः a kind of ebony.

-त्रयम् the three times; the past, the present, and the future; ˚दर्शी K.46.

-दण्डः death; श्रेयस्त्रैविक्रमस्ते वितरतु विबुधद्वेषिणां कालदण्डः Dk.

-दमनी an epithet of Durgā.

-दष्ट a. doomed to death; कालदष्टं नृपं ज्ञात्वा Bm.1.18.

-धर्मः, -धर्मन् m.

1 the line of conduct suitable to any parti- cular time.

-2 the law or rule of time.

-3 effects proper to the time.

-4 fated time, death; कालधर्मं गते सगरे Rām.1.42.1. न पुनर्जीवितः कश्चित्कालधर्ममुपागतः Mb.; परीताः काल- धर्मणा &c.

-धारणा prolongation of time.

-नरः (in astro- logy) the figure of a man's body.

-नाथः; -निधिः Śiva.

-नियोगः decree of fate or destiny; लङ्घ्यते न खलु काल- नियोगः Ki.9.13.

-निरूपणम् determination of time, chronology.

-निर्यासः Bdellium (Mar. गुग्गुळ).

-नेमिः 1 the rim of the wheel of time.

-2 N. of a demon, uncle of Rāvaṇa, deputed by him to kill Hanūmat.

-3 N. of a demon with 1 hands killed by Viṣṇu. ˚अरिः, रिपुः, हरः, हन् m. epithets of Kṛiṣṇa.

-पक्व a. ripened by time; i. e. spontaneously; Ms.6.17,21; Y.3.49.

-परिवासः standing for a time so as to become stale.

-पर्णः the flower plant (Mar. नगर).

-पर्ययः a delay (कालातिक्रम); वक्तुमर्हसि सुग्रीवं व्यतीतं कालपर्यये Rām.4.31.8.

-पर्यायः the revolution or course of time; मन्ये लोकविनाशो$यं कालपर्यायनोदितः Mb.11.15.41.

-पाशः the noose of Yama or death.

-पाशिकः a hang- man.

-पु (पू) रुषः an attendant of Yama.

-पृष्ठम् 1 a species of antelope.

-2 a heron.

(-कम्) 1 N. of the bow of Karṇa; Ve.4.

-2 a bow in general.

-प्रभातम् autumn or Śarad; (the two months following the rainy season considered as the best time).

-बन्धन a. being under control of death (काल); प्रत्यक्षं मन्यसे कालं मर्त्यः सन् कालबन्धनः Mb.3.35.2.

-भक्षः an epithet of Śiva.

-भृत् m. the sun.

-भैरवः an epithet of Śiva.

-मल्लिका, -मान (लः) the plant ocimum (Mar. तुळस).

-मालम् a measure of time.

-मुखः a species of ape; Mb.3.292.12.

-मेषी, -मेशिका, -मेषिका f. the Manjiṣṭha plant.

-यवनः a kind of yavanas and enemy of Kṛiṣṇa and an invincible foe of the Yādavas. Kṛiṣṇa, finding it impossible to vanquish him on the field of battle, cunningly decoyed him to the cave where Muchakunda was sleeping who burnt him down.

-यापः, -यापनम् procrastination, delay, putting off.

-योगः fate, destiny.

-योगतः according to the requirements of the time; Pt.1.184.

-योगिन् m. an epithet of Śiva.

-रात्रिः, -रात्री f.

1 a dark night.

-2 a sister of Yama.

-3 the Amāvasyā on which lamps are lighted (in the Divali holidays).

-4 the night of destruction at the end of the world (iden- tified with Durgā); कालरात्रीति तां (सीतां) विद्धि सर्वलङ्का- विनाशिनीम् Rām.5.51.34.

-5 a particular night in the life of man, on the 7th day of the 7th month of the 77th year.

-रुद्रः Rudra regarded as the fire that is to destroy the world.

-लवणम् the बिड salt. (Mar. संचळखार)

-लोहक्, -लौहम् steel.

-वलनम् the armour.

-विप्रकर्षः prolongation of time. विषयबाहुल्यं कालविप्रकर्षश्च स्मृतिं प्रमुष्णाति Mv.5.9.

-विभक्तिः f. a section or part of time; Ms.1.24.

-वृद्धिः f. periodical interest (payable monthly, quarterly, or at stated times); Ms.8.153.

-वृन्तः a kind of pulse (कुलत्थ).

-वेला the time of Saturn, i. e. a particular time of the day (half a watch every day) at which any religious act is improper.

-संकर्षा a girl nine years old personating Durgā at a festival.

-संकर्षिन् a. shortening time (as a mantra); कालसंकर्षिणीं विद्यां दीक्षापूर्वमुपादिशत् Ks.68.65.

-संगः a. delay; जानामि कार्यस्य च कालसंगम् Rām.4.33.53.

-संरोधः 1 keeping back for a long time; Ms.8.143.

-2 lapse of a long period of time; Ms.8.143.

-सदृश a. opportune, timely.

-समन्वित, -समायुक्त a. dead; Rām.2.65.16.

-संपन्न a. dated, bearing a date.

-सर्पः the black and most poisonous variety of the snake; Gīt.1.12.

-सारः the black antelope. (

-रम्) a yellow sort of sandal wood. a. having a black centre or pupil; न कालसारं हरिणं तदक्षिद्वयं प्रभुर्बुद्धुमभून्मनोभूः N.6.19.

-सूत्रम्, -सूत्रकम् 1 thread of time or death.

-2 N. of a particular hell; Y.3.222; Ms.4.88.

-स्कन्दः the Tamāla tree.

-स्वरूप a. terrible as death, (deathlike in form).

-हरः an epithet of Śiva.

-हरणम् loss of time, delay; Ś.3; U.5; यात्वन्येन (वरेण) विहाय कालहरणं रामो वनं दण्डकाम् Mv.4.41.

-हानिः f. delay; मामक्षमं मण्डनकालहानेर्वेत्तीव बिम्बाधरबद्धतृष्णम् R.13.16.

बहुल a. (compar. बंहीयस् superl. बंहिष्ठ)

1 Thick, dense, compact; वृक्षांश्च बहुलच्छायान् ददृशुर्गिरिमूर्धनि Mb.3. 143.3.

-2 (a) Broad, wide, capacious; (b) ample, large.

-3 Abundant, copious, plentiful, much, numer- ous; अविनयबहुलतया K.143.

-4 Numerous, manifold, many; तरुणतमालनीलबहुलोन्नमदम्बुधराः Māl.9.18.

-5 Full of, rich or abounding in; जन्मनि क्लेशबहुले किं नु दुःखमतः परम् H.1.184; क्रियाविशेषबहुलां भोगैश्वर्यगतिं प्रति Bg.2.43.

-6 Accompanied or attended by.

-7 Born under the Pleiades; P.IV.3.33.

-8 Dark, black.

-9 Compre- hensive, variously applicable.

-लः 1 The dark half of a month (कृष्णपक्ष); प्रादुरास बहुलक्षपाछबिः R.11.15; करेण भानोर्बहुलावसाने संधुक्ष्यमाणेव शशाङ्करेखा Ku.7.8;4.13.

-2 An epithet of fire.

-ला 1 A cow; कस्मात् समाने बहुलाप्रदाने सद्भिः प्रशस्तं कपिलाप्रदानम् Mb.13.77.9.

-2 Cardamoms.

-3 The indigo plant.

-4 The Pleiades (pl.)

-लम् 1 The sky.

-2 White-pepper.

-लम् ind. Often, frequently; बहुलं छन्दसि.

-Comp. -अश्वः N. of a king of Maithili dynasty.

-आलाप a. talkative, garrulous.

-गन्धा carda- moms.

-शितिमन् blackness of the dark half of the month; कूजायुजा बहुलपक्षशितिम्नि सीम्ना N.21.124.

शुचि a. [शुच्-कि]

1 Clean, pure, clear; सकलहंसगुणं शुचि मानसम् Ki.5.13.

-2 White; अथ हिमशुचिभस्मभूषितम् Ki.18.15.

-3 Bright, resplendent; प्रभवति शुचिर्बिम्बोद्ग्राहे मणिर्न मृदां चयः U.2.4.

-4 Virtuous, pious, holy, undefiled, unsullied; अय तु वेत्सि शुचिव्रतमात्मनः Ś.5.27; पथः शुचेर्दर्शयितार ईश्वराः R.3.46; Ki.5.13.

-5 Purified, cleansed, hallowed; सुतां तदीयां सुरभेः कृत्वा प्रतिनिधिः शुचिः R. 1.81; Ms.4.71.

-6 Honest, upright, faithful, true, guileless; सभायां वक्ति सामर्षः सावष्टम्भो नरः शुचिः Pt.1. 2.

-7 Correct, accurate.

-चिः 1 The white colour.

-2 Purity, purification.

-3 Innocence, virtue, goodness, uprightness.

-4 Correctness, accuracy.

-5 The condi- tion of a religious student.

-6 A pure man.

-7 A Brāhmaṇa.

-8 The hot season; क्रीडन् परिवृतः स्त्रीभिर्ह्रदिनीमा- विशच्छुचौ Bhāg.4.25.44; उपयवौ विदधन्नवमल्लिकाः शुचिरसौ चिरसौरभसंपदः Śi.6.22;1.58; R.3.3; Ku.5.2.

-9 The months of (a) Jyeṣṭha; यथोग्ररश्मिः शुचिशुक्रमध्यगः Mb.8.79-78 and (b) Āṣāḍha; शुक्रश्चित्रस्वनश्चैव शुचिमासं नयन्त्यमी Bhāg.12.11.36.

-1 A faithful or true friend.

-11 The sun.

-12 The moon.

-13 Fire; शुचीनां हृदयं शुचिः Mb.12.193.18.

-14 The sentiment of love (शृङ्गार).

-15 The planet Venus.

-16 The Chitraka tree.

-17 Acquittal.

-18 An oblation made to fire at the first feeding of an infant.

-19 N. of Śiva.

-2 The Arka plant.

-21 The sky; हंसः शुचिषद् Kaṭh.5.2.

-Comp. -द्रुमः the sacred fig-tree.

-प्रणी a. sipping water.

-मणिः 1 a crystal.

-2 a jewel worn on the head.

-मल्लिका a kind of jasmine (Arabian).

-मानस a. pure-hearted.

-यन्त्रम् a machine through which fire-work is shot; वियदग्रमुदग्रमाविशन् शुचियन्त्रस्फुरित- स्फुलिङ्गकाः Śāhendra. 2.8.

-रोचिस् m. the moon.

-व्रत a. holy, virtuous.

-श्रवस् N. of Viṣṇu.

-षद् a. abiding in the path of virtue; स्वर्गापवर्गद्वाराय नित्यं शुचिषदे नमः Bhāg.4.24.37.

-समाचार a. maintaining pure prac- tices.

-स्मित a. having a sweet or pleasant smile; शुचिस्मिता मध्यगता सुमध्यमा Ku.5.2; R.8.49.

सामान्यतः ind. Commonly, generally, usually.

-Comp. -दृष्टम् (in logic) a kind of inference (neither deduced from the relation of cause to effect, nor from that of effect to cause); सामान्यतोदृष्टं च यदव्यभचारि तत् प्रमाणम् ŚB. on MS.7.4.12. ˚सम्बन्धम् variety of अनुमान where the connection between the लिङ्ग and the लिङ्गिन् or साध्य is not directly perceptible; सामान्यतोदृष्टसम्बन्धं यथा देवदत्तस्य गतिपूर्विकां देशान्तरप्राप्तिमुपलभ्य आदित्यगतिस्मरणम् ŚB. on MS.1.1.5.