नित्यनर्त

mfn. constantly dancing (Ṡiva) MBh.

m. a king orﾠ sovereign of the Paṇḍyas MBh. Hariv. etc.

अनर्थ a. [न. ब.]

1 Useless, worthless; शुनः पुच्छमिवानर्थं पाण्डित्यं धर्मवर्जितम् Pt.3.97.

-2 Unfortunate, unhappy.

-3 Harmful, disastrous, bad; चित्तज्ञानानुवर्तिनो$नर्था अपि प्रियाः स्युः Dk.16; wicked (opp. दक्षिण).

-4 Not having that meaning (but another); having no meaning, nonsensical, meaningless.

-5 Poor.

-र्थः [न. त.]

1 Non- use or value.

-2 A worthless or useless object.

-3 A reverse, evil, calamity, misfortune; R.18.14; रन्ध्रोपनिपातिनो$नर्थाः Ś.6; एकैकमप्यनर्थाय किमु यत्र चतुष्टयम् H.1; cf. छिद्रेष्वनर्था बहुलीभवन्ति &c.; Ms.4.193, H.4.92; harm- ful object, danger; अर्थमनर्थं भावय नित्यम् Moha. M.2.

-4 Nonsense, want of sense.

-5 N. of Viṣṇu (आप्तसर्व- कामत्वात्तस्य तथात्वम्).

-Comp. -अन्तरम् [न अर्थान्तरम्] sameness or identity. cf. आरम्भो व्यापारः क्रियेत्यनर्थान्तरम् ŚB. on MS.11.1.1.

-कर a. (

-री f.)

1 doing useless or unprofitable things.

-2 mischievous, harmful; unprofitable, productive of evil.

-नाशिन् m. N. of Śiva (destroyer of calamities).

-भाव a malicious.

-लुप्त a. [दृष्टार्थेन अलुप्तः] not devoid of the apparent meaning; free from all that is worthless.

-संशयः [अनर्थकारी संशयः शाक. त.]

1 a great evil, hazardous adventure; प्रतिनिवर्त- तामस्मादनर्थसंशयात् Māl.5.2. [न. त.] not a risk of one's money; safety of one's wealth,

आरम्भः [आ-रभ्-घञ् मुम्]

1 Beginning, commence- ment; ˚उपायः plan of commencement; नृत्तारम्भे हर पशुपते- रार्द्रनागाजिनेच्छाम् Me.38.

-2 An introduction.

-3 (a) An act, undertaking, deed, work; आगमैः सदृशारम्भः R.1.15; Ku.7.71; V.3; Bh.2.69; R.7.31; Bg.12.16. cf. also आरम्भस्य शब्दपूर्वत्वात् । MS.11.1.1 (शबर writes आरम्भो व्यापारः क्रियेत्यनर्थान्तरम् ।). (b) Preparation; U.4. (c) A thing begun; U.4.

-4 Haste, speed, velocity; चण्डारम्भः समीरः Ve.2.19.

-5 Effort, exertion; Bg.14.12.

-6 Scene, action; चित्रार्पितारम्भ इवावतस्थे R.2.31.

-7 Pride.

-8 Killing, slaughter.

-9 The first act that is done.

-1 The first movement or activity on the part of man; आरम्भो हि प्रथमः पदार्थः स्यात् । प्रथमं वा पुरुषस्य प्रवर्तनम् । (= प्रथमप्रवर्तन- मारम्भः औदासीन्याद् व्यावृत्तिः पुरुषस्य व्यापृतता) ŚB. on MS. 1.14.

-Comp. -भाव्यत्वम् The fact of being produced through activity; कर्मणि आरम्भभाव्यत्वात् कृषिवत् प्रत्यारम्भं फलानि स्युः । MS.11.1.2.

-रुचि a. Enjoying new undertakings. आरम्भरुचिता$धैर्यमसत्कार्यपरिग्रहः । Ms.12.32.

उग्र a. [उच्-रन् गश्चान्तादेशः Uṇ.2.28]

1 Fierce, cruel, ferocious, savage (as a look &c.); ˚दर्शनः having a fierce or cruel look.

-2 Formidable, terrific, frightful; सिंहनिपातमुग्रम् R.2.5; Bg.11.3; Ms.6.75,12.75; ˚दन्तः, ˚नासिकः &c.

-3 Powerful, mighty, strong, vio- lent, intense; उग्रातपां वेलाम् Ś.3 intensely hot. उग्रशोकाम् Me.115 v. l.; निखिलरसायनराजो गन्धेनोग्रेण लशुन इव Bv. Sharp, pungent, hot,

-5 High, noble. यत्र भगवानास्ते वाल्मीकिसुग्रधीः Rām.7.49.1.

-6 Angry, passionate, wrathful.

-7 Ready to do any work, industrious.

-ग्रः 1 N. of Śiva or Rudra; जघ्ने$द्भुतैणवपुषा$$श्रमतो$- पकृष्टो मारीचमाशु विशिखेन यथा कमुग्रः Bhāg.9.1.1.

-2 N. of a mixed tribe, descendant of a Kṣatriya father and Śūdra mother (his business being to catch or kill animals dwelling in holes, such as snakes; cf. क्षत्रियाच्छूद्रकन्यायां क्रूराचारविहारवान् । क्षत्रशूद्र- वपुर्जन्तुरुग्रो नाम प्रजायते ॥ Ms.1.9,13,15.).

-3 N. of a tree शोभाञ्जनवृक्ष (Mar. शेवगा).

-4 A group of five asterisms; their names are:- पूर्वाफल्गुनी, पूर्वाषाढा, पूर्वाभाद्रपदा, मघा and भरणी.

-5 N. of a country called Kerala (Modern Malabar).

-6 The sentiment called रौद्र.

-7 Wind.

-8 A royal attendant (like उग्र tribe); उग्राः प्रत्येनसः सूतग्रामण्यः Bṛi. Up.4.3.37.

-ग्रा 1 N. of different plants; वचा, यवानी, धन्याक. (Mar. वेखंड, ओवा, मेथी).

-2 A cruel woman.

-ग्री A kind of being belonging to the class of demons; य उग्रीणामुग्रबाहुर्ययुः Av.4.24.2.

-ग्रम् 1 A certain deadly poison, the root of Aconitum Ferox (वत्सनाभविषम्; Mar. बचनाग).

-2 Wrath, anger.

-Comp. -ईशः the mighty or terrible lord, N. of Śiva.

-कर्मन् n. fierce in action, cruel.

-काण्डः a sort of gourd (कारवेल).

-काली form of Durgā.

-गन्ध a. strong- smelling.

(-न्धः) 1 the Cahmpaka tree.

-2 N. of other trees also; कटुफल, अर्जकवृक्ष.

-3 garlic.

(-न्धा) 1 Orris root.

-2 a medicinal plant.

-3 N. of various plants; यवानी, वचा, अजमोदा. (

-न्धम्) Asafœtida.

-गन्धिन् a. strong-smelling.

-चयः a strong desire.

-चारिणी, -चण्डा N. of Durgā.

-जाति a. base-born.

-तारा N. of a goddess.

-तेजस् a. endowed with powerful or terrible energy.

-दंष्ट्र a. having terrific teeth.

-दण्ड a. ruling with a rod of iron, stern, cruel, relentless; Pt.3.

-ण्डः Stern rule; तस्योग्रदण्डसंविग्नाः सर्वे लोकाः सपालकाः । अन्यत्रालब्धशरणाः शरणं ययुरच्युतम् ॥ Bhāg.7.4.21.

-दर्शन, -रूप a. frightful in appearance, fierce-looking, grim, terrible.

-दुहितृ f. the daughter of a powerful man.

-धन्वन् a. having a powerful bow. (m.) N. of Śiva and Indra; पिङ्गस्तमुग्रधन्वा कृणोतु हृदयाविधम् Av.8.6.18.

-नासिक a. large-nosed.

-पीठम् A ground plan in which the whole area is divided into 36 equal parts (Mānasāra 7.7).

-पुत्र a. born in a mighty family. (

-त्रः) N. of Kārttikeya.

-पूति a. horribly stinking; Māl.5.16.

-रेतस् m. a form of Rudra.

-वीर a. having powerful men.

-वीर्यः Assafœtida (Mar. हिंग).

-शासन a. strict in orders, severe in commands.

-शेखरा 'crest of Śiva'. N. of the Ganges.

-शोक a. sorely-grieving, deeply afflicted.

-श्रवस् (see वृद्धश्रवस्) N. of the son of रोमहर्षण. उग्रश्रवाः पुरा सूतो रोमहर्षणसंभवः Bm.1.2.

-श्रवणदर्शन a. terrible to hear and see.

-सेनः 1 N. of a son of Dhṛitarāṣṭra.

-2 N. of a king of Mathurā and father of Kaṁsa. He was deposed by his son; but Kṛiṣṇa after having slain Kaṁsa restored him to the throne. (

-ना) N. of the wife of Akrūra; ˚जः N. of Kaṁsa, the uncle and enemy of Krisna.

उदारहणम् 1 Relating, declaration, saying, utterance.

-2 Narration, recital, opening a conversation; अथा- ङ्गिरसमग्रण्यमुदाहरणवस्तुपु Ku.6.65; अद्भुतोदाहरणानि Mv.5 stories or narrations.

-3 A declaratory song or poem, a sort of panegyric beginning with words like जयति and full of alliteration; पत्रे निवेशितमुदाहरणं प्रियायाः V.2.14; चारणेभ्यस्त्वदीयं जयोदाहरणं श्रुत्वा V.1; जयोदाहरणं बाह्वोर्गापयामास किन्नरान् R.4.78; (येन केनापि तालेन गद्यपद्यसमन्वितम् । जयत्युप- क्रमं मालिन्यादिप्रासविचित्रितम् ॥ तदुदाहरणं नाम विभक्त्यष्टाङ्गसंयुतम् । Pratāparudra.)

-4 An instance, example, illustra- tion; समूलघातमव्नन्तः परान्नोद्यन्ति मानिनः । प्रध्वंसितान्धतमसस्त- त्रोदाहरणं रविः ॥ Śi.2.33. किमुदाहरणम् Kāśi. पुराणमितिवृत्ता- ख्यायिकोदाहरणम्...। Kau. A.1.5.

-5 (In Nyāya) The third member of an Indian syllogism (which has five members).

-6 Beginning, commencement, intro- duction.

-7 Exhibition, illustration; U.1.

-8 (In Rhet.) An illustration reckoned as a figure of speech by some rhetoricians. It resembles अर्थान्तरन्यास; e. g. अमितगुणो$पि वदार्थो दोषेणैकेन निन्दितो भवति । निखिलरसायनराजो गन्धेनोग्रेण लशुन इव ॥ R. G. (For a clear distinction between the two figures see R. G., under उदाहरण).

उपनिषद् f. [said to be from उपनि-सद् 'knowledge derived from sitting at the feet of the preceptor'; but, according to Indian authorities, it means 'to destroy ignorance by revealing the knowledge of the Supreme Spirit and cutting off the bonds of worldly existence'; यथा य इमां ब्रह्मविद्यामुपयन्त्यात्मभावेन श्रद्धाभक्तिपुरःसराः सन्तस्तेषां गर्भजन्मजरारोगाद्यनर्थपूगं निशातयति परं वा ब्रह्म गमयति अविद्यादि- संसारकारणं चात्यन्तमवसादयति विनाशयतीत्युपनिषद् । उपनिपूर्वस्य सदेरेवमर्थस्मरणात्; Śaṅkara]

1 N. of certain mystical writings attached to the Brāhmaṇas, the chief aim of which is to ascertain the secret meaning of the Vedas; Bv.2.4; Māl 1.7; (other etymologies also are given to explain the name:- (1) उपनीय तमात्मानं ब्रह्मापास्तद्वयं यतः । निहन्त्यविद्यां तज्जं च तस्मादुपनिषद्भवेत् ॥ or (2) निहत्यानर्थमूलं स्वाविद्यां प्रत्यक्तया परम् । नयत्यपास्तसंभेदमतो वोपनिषद्भवेत् ॥ or (3) प्रवृत्तिहेतून्निःशेषास्तन्मूलोच्छेदकत्वतः । यतोवसादयेद्विद्या तस्मा- दुपनिषद्भवेत् ॥ In the मुक्तकोपनिषद् 18 Upaniṣads are mentioned, but some more have been added to this number. They are said to have been the source of the six Darśanas or systems of philosophy, particularly of the Vedānta Philosophy. The more important Upani- ṣads are:- ईशकेनकठप्रश्नमुण्डमाण्डूक्यतित्तिरः । ऐतरेयं च छान्दोग्यं बृहदारण्यकं तथा ॥.

-2 (a) An esoteric or secret doctrine, mystical meaning, words of mystery; साङ्गोपाङ्गोपनिषदः सरहस्यः प्रदीयताम् Rām.1.55.16. (b) Mystical know- ledge or instruction; मन्त्रपारायण˚ U.6; दिव्यामस्त्रोपनिषदमृषेर्यः कृशाश्वस्य शिष्यात् Mv.2.2.

-3 True knowledge regarding the Supreme Spirit.

-4 Sacred or religious lore.

-5 Secrecy, seclusion.

-6 A neighbouring mansion.

-7 A lonely place.

-8 A religious observance.

-9 Me- ditation, यदेव विद्यया करोति श्रद्धयोपनिषदा तदेव वीर्यवत्तरं भवति Ch. Up.1.1.1.

-1 One that takes to (like a boat); तस्योपनिषत्सत्यस्य सत्यमिति Bṛi. Up.2.1.2.

उपलब्धिः f.

1 Getting, obtaining, acquisition; उपलब्धौ यत्नः क्रियताम् Mbh. on 1.1.1. वृथा हि मे स्यात्स्वपदोपलब्धिः R.5.56,8.17.

-2 Observation, perception, knowledge (ज्ञान); बुद्धिरुपलब्धिर्ज्ञानं प्रत्यय इत्यनर्थान्तरम् Nyāya Sūtra, नाभाव उपलब्धेः Brahma Sūtra 2.2.28; भावे चोपलब्धेः 2.1.15. cf. Nyāya S.2.28,3.

-3 Understanding, mind (मति).

-4 A conjecture, guess.

-5 Perceptibility appearance (recognized as a kind of proof by the Mīmāṁsakas); तत्र वेदविधिः स स्याज्ज्ञानं चेत्पुरुषं प्रति । उपपत्त्युपलब्धिभ्याम् Mb.12.238.3. see अनुपलब्धि.

-Comp. -समः (in logic) A kind of sophistical refutation of an argument (e. g. the argument 'sound is uneternal because it is produced by some effort-' is refuted by saying that sound is also produced by wind); Nyāyadarśana.

लॄ f. A mother, a divine female. -m. Śiva. -f. =

लृ. cf. लॄर्महात्मा सुरो बालो भूपः स्तोमः कथानकः (वक्ता) । मूर्खो शिश्नो गुदः कक्षा केशः पापरतो नरः ॥ Enm. एकान्वयो मम Ś.7; मनस्येकं वचस्येकं कर्मण्येकं महात्मनाम् H.1.197.

-4 Firm, unchanged; एको ग्रहस्तु Pt.1.26.

-5 Single of its kind, unique, singular.

-6 Chief, supreme, prominent, sole; ब्राह्मण्यास्तद्धरेत्पुत्र एकांशं वै पितुर्धनात् Mb.13.47.11. ˚पार्थिव, ˚धनुर्धरः, ˚ऐश्वर्य M.1.1 sole sovereignty; एको रागिषु राजते Bh.3.121.

-7 Peerless, matchless.

-8 One of two or many; Me.3. एकः सख्यास्तव सह मया वामपादाभिलाषी Me.8.

-9 Oft. used like the English indefinite article 'a', or 'an'; ज्योतिरेकम् Ś.5.3.

-1 True.

-11 Little. Oft. used in the middle of comp. in the sense of 'only', with an adjectival or adverbial force; दोषैकदृक् looking only to faults; त्वदेकेषु Ku.3.15 your arrow only; so भोगैकबद्धस्पृहः. एकः-अन्यः, or अपरः the one- the other; अजामेकां लोहित... नमामः । अजो ह्येको... अजोन्यः Śvet. Up.4.5; it is used in the plural in the sense of some, its correlative being अन्ये or अपरे (others); एके समूहुर्बलरेणुसंहतिं शिरोभिराज्ञामपरे महीभृतः ॥ Śi.12.45; see अन्य, अपर also.

-कः N. of Viṣṇu. the ऴSupreme Being or Prajāpati; एक इति च प्रजापतेरभिधानमिति । ŚB. on MS. 1.3.13.

(-कम्) 1 The mind; एकं विनिन्ये स जुगोप सप्त सप्तैव तत्याज ररक्ष पञ्च Bu. Ch.2.41.

-2 unity, a unit; Hch.

-का N. of Durgā. [cf. Persian yak; L. aequus].

-Comp. -अंशः a separate part, part in general. विष्टभ्याह- मिदं कृत्स्नमेकांशेन स्थितो जगत् Bg.1.42. एकांशश्च प्रधानतः Ms. 9.15.

-अक्ष a.

1 having only one axle. द्विचक्रमेकाक्षम् (रथम्) Bhāg.4.26.1.

-2 having one eye.

-3 having an excellent eye.

(-क्षः) 1 a crow.

-2 N. of Śiva.

-अक्षर a. monosyllabic. ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म Bg.8.13.

(-रम्) 1 a monosyllable.

-2 the sacred syllable; ओम्; एकाक्षरं परं ब्रह्म Ms.2.83.

-3 The sole imperishable thing; एका- क्षरमभिसंभूय Av.5.28.8.

-4 N. of an Upaniṣad. ˚कोशः a vocabulary of monosyllabic words by Puruṣottama- deva. ˚रीभावः the production of only one syllable, con- traction.

-अग्नि a. Keeping only one fire; Āpastamba Dharma Sūtra 2.21.21. (

-कः) One and the same fire.

-अग्र a.

1 fixed on one object or point only.

-2 closely attentive, concentrated, intent; तद्गीतश्रवणैकाग्रा R.15.66; K.49; कच्चिदेतच्छ्रुतं पार्थ त्वयैकाग्रेण चेतसा Bg.18.72; मनुमे- काग्रमासीनम् Ms.1.1.

-3 unperplexed.

-4 known, cele- brated.

-5 single-pointed. (

-ग्रः) (in Math.) the whole of the long side of a figure which is subdivided. ˚चित्त, ˚मनस् a. with a concentrated mind, with un- divided attention. ˚चित्तम्, ˚चित्तता intentness of purpose, concentration of mind; तत्रैकाग्रं मनःकृत्वा Bg.6.12;18.72. °reeदृष्टि a. fixing one's eye on one spot.

-अग्ऱ्य = ˚अग्र. (

-ग्ऱ्यम्) concentration.

-अङ्गः 1 a body-guard.

-2 the planet Mercury or Mars.

-3 N. of Viṣṇu. ˚वधः Mutilation of a limb; Kau. A.4.

-4 Having a unique or beautiful shape.

(-अङ्गम्) 1 a single member or part.

-2 sandal wood.

-3 the head. (

-ङ्गौ) a married couple. (

-ङ्गी) Incomplete; ˚रूपक incomplete, simile.

-अञ्जलिः A handful.

-अङ्गिका preparation made with sandal-wood.

-अण्डः a kind of horse.

-अधिपतिः a sole monarch or sovereign.

-अनंशा the only (day) receiving no part of the moon, an epithet of Kuhū or day of new moon (born together with Kṛiṣṇa and worshipped with Kṛiṣ&na and Bala- deva and identified with Durgā).

-अनुदिष्ट a.

1 left as a funeral feast or one who has recently partaken in it. (

-ष्टम्) a funeral ceremony performed for only one ancestor (recently dead); see एकोद्दिष्ट; यावदेकानुदिष्टस्य गन्धो लेपश्च तिष्ठति Ms.4.111.

-अन्त a.

1 solitary, retired.

-2 aside, apart.

-3 directed towards one point or object only.

-4 excessive, great; ˚शैत्यात्- कदलीविशेषाः Ku.1.36.

-5 worshipping only one; devoted to only one (एकनिष्ठ); एकान्तजनप्रियः Bhāg.8.24.31.

-6 absolute, invariable, perpetual; स्वायत्तमेकान्तगुणम् Bh.2.7; कस्यैकान्तं सुखमुपगतम् Me.111.

(-तः) 1 a lonely or retired place, solitude; तासामेकान्तविन्यस्ते शयानां शयने द्युमे Rām.5.1.5. व्योम˚ विहारिणः Pt.2.2; H.1.49.

-2 exclusiveness.

-3 an invariable rule or course of conduct or action; तस्मादेकान्तमासाद्य Pt.3.7.

-4 exclusive aim or boundary. (

-तम्) an exclusive recourse, a settled rule or principle; तेजः क्षमा वा नैकान्तं काल- ज्ञस्य महीपतेः Śi.2.83. (

-तम्, -तेन, -ततः, -ते) ind.

1 solely, exclusively, invariably, always, absolutely, युद्धे नैकान्तेन भवेज्जयः Mb.5.64.27.

-2 exceeding, quite, wholly, very much; वयमप्येकान्ततो निःस्पृहाः Bh.3.24; दुःखमेकान्ततो वा Me.111; oft. in comp.; ˚विध्वंसिन् sure or destined to perish; R.2.57; ˚भीरु Mu. 3.5 always timid; so एकान्तकरुण very weak &c.

-3 alone, apart, privately. ˚भूत being alone or solitary; विलोक्यैकान्तभूतानि भूतान्यादौ प्रजापतिः Bhāg.6.18.3. ˚मति a. devoted to one object only. ˚विहारिन् a. a solitary wanderer. ˚सुषमा 'containing exclusively good years', a division of time with Jainas. ˚स्थित a. staying or remaining apart.

-अन्तर a. next but one, separated by one remove; द्वन्द्वं दक्षमरीचिसंभवमिदं तत्स्रष्टुरेकान्तरम् Ś.7.27; V.1. (

-रः) a kind of fever.

-अन्तिक a. final, conclusive.

-अन्तित्वम् devotion to one object.

-अन्तिन् a. devoted to one object only; अहो अत्यद्भुतं ह्येतद् दुर्लभैकान्ति- नामपि Bhāg.7.1.15. -m. a worshipper of Viṣṇu.

-अन्नम् one and the same food.

(-न्नः), -˚आदिन् 1 a mess-mate.

-2 One who lives on the alms from only one house; नैकान्नादी भवेद् व्रती Ms.2.188.

-अपचयः, अपायः Diminution by one.

-अब्दा a heifer one year old.

- अयन a.

1 passable for only one (as a foot-path) Mb.3.

-2 fixing one's thoughts on one object, closely attentive, intent; see एकाग्र.

(-नम्) 1 a lonely or retired place; एकायनगतः पथि Mb.1.176.5; Rām. 3.67.23.

-2 a meeting-place, rendezvous. सर्वासामपां समुद्र एकायनम् Bṛi. Up.2.4.11.

-3 union of thoughts.

-4 monotheism.

-5 the sole object; सा स्नेहस्य एकायनीभूता M.2.14; एकायनीभूय Mv.4 with one accord, unani- mously.

-6 One and the same way, similarity; एकमेवायनगताः प्लवमाना गिरेर्गिरम् Rām.4.2.9.

-7 Worldly wisdom (नीतिशास्त्र); नाम वै एकायनम् Ch. Up.7.1.2. ˚गत = एकायन q. v. तरुणः सुकृतैर्युक्त एकायनगतश्च ह Mb.7.12.22. ˚स्थः With only one resource open, driven to extremity; शूरश्चैकायनस्थश्च किमन्यत्प्रतिपद्यते Pratijñā.1.7.

-अर्णवः general flood, universal deluge; अयं ह्युत्सहते क्रुद्धः कर्तुमे- कार्णवं जगत् Rām.5.49.2.

-अर्थ a.

1 having one and the same meaning, having the same object in view; राजन्यकान्युपायज्ञैरेकार्थानि चरैस्तव Śi.2.114.

-2 (Rhet.) Tautological (as a sentence); Kāvyālaṅkāravṛitti. 2.1.11.

(-र्थः) 1 the same thing, object, or intention.

-2 the same meaning.

-3 N. of a glossary (of synonymous words); cf. एकार्थनाममाला.

- अवम a. inferior or less by one.

- अवयव a. made up of the same components.

-अशीत or ˚तितम a. eighty-first.

-अशीतिः f. eighty-one.

-अष्टका 1 the first or chief Aṣṭakā after the full moon; एकाष्टके सुप्रजसः सुवीरा Av.3.1.5.

-2 the eighth day of the dark fortnight in the month of Māgha (on which a श्राद्ध is to be performed).

-अष्ठीका (ला) The root of the trumpet-flower (Mar. पहाडमूळ).

-अष्ठील a. having one kernel. (

-लः) N. of a plant (बकवृक्ष); A white variety of Gigantic swallow- wort (Mar. रुईमांदार).

-अहन् (ह) 1 the period of one day.

-2 a sacrifice lasting for one day. ˚गमः, ˚अध्वा a day's journey.

-आतपत्र a. characterized by only one umbrella (showing universal sovereignty); एकातपत्रं जगतः प्रभुत्वम् R.2.47. ˚त्रां भुवम् 18.4; K.26; Śi.12. 33; V.3.19.

-आत्मन् a. depending solely on one-self, solitary.

-आदेशः cf. Sk. on P.VI.1.11. one substitute for two or more letters (got by either dropping one vowel, or by the blending of both); as the आ in एकायन.

-आयु a.

1 providing the most excellent food.

-2 the first living being. एकायुरग्रे विश आविवाससि Rv.1.31.5.

-आवलिः, -ली f.

1 a single string of pearls, beads &c.; सूत्रमेकावली शुद्धा Kau. A.2.11. एका- वली कण्ठविभूषणं वः Vikr.1.3; लताविटपे एकावली लग्ना V.1.

-2 (in Rhetoric) Necklace- a series of statements in which there is a regular transition from a predicate to a subject, or from a subject to a predicate; स्थाप्यते$पोह्यते वापि यथापूर्वं परस्परम् । विशेषणतया यत्र वस्तु सैकावली द्विधा ॥ K. P.1; cf. Chandr.5.13-4; नेत्रे कर्णान्तविश्रान्ते कर्णो दोःस्तम्भदोलितौ &c. and Bk.2.19.

-आहार्य a. having the same food; making no difference between allowed and forbidden food; एकहार्यं युगं सर्वम् Mb.3.19.41.

-उक्तिः f. a single expression or word.

-उत्तर a. greater or increasing by one.

-उदकः (a relative) connected by the offering of funeral libations of water to the same deceased ancestor; जन्मन्येकोदकानां तु त्रिरात्राच्छुद्धिरिष्यते Ms.5.71.

-उदरः, -रा uterine, (brother or sister).

-उदात्त a. having one Udātta accent.

-उद्दिष्टम् a Śrāddha or funeral rite performed for one definite individual deceased, not including other ancestors; see एकानुदिष्ट.

-ऊन a. less by one, minus one.

-ऋच् a. consisting of one verse (ऋच्). (

-चम्) A Sūkta of one verse only; Av.19.23.2.

-एक a. one by one, one taken singly, a single one; एकैकमप्यनर्थाय किमु यत्र चतुष्टयम् H. Pr.11; R.17.43.

(-कम्), -एकैकशः, ind. one by one, singly, severally एकैकमत्र दिवसे दिवसे Ś.6.11; ˚कं निर्दिशन् Ś.7 pointing to each severally.

-श्यम् (एककश्यम्) Single state, severally एकैकश्येनानुपूर्वं भूत्वा भूत्वेह जायते Bhāg.7.15.51.

-˚श्येन (instrumental used as an adv.) individually, singly, one by one. ते यदि एकैकश्येनापि कुर्वन्ति तथापि सत्रक्रियामभिसमीक्ष्य बहव एव कुर्वन्तीति बहुवचनं भविष्यति । ŚB on MS.1.6.45.

-ओघः 1 a continuous current.

-2 A single flight (of arrows); एकौघेन स्वर्णपुङ्खैर्द्विषन्तः (आकिरन्ति स्म) Śi. 18.55.

-कपाल a. consisting of or contained in one cup.

-कर a. (

-री f.)

1 doing only one thing.

-2 (-रा) one-handed.

-3 one-rayed.

-कार्य a.

1 acting in concert with, co-operating, having made common cause with; co-worker; अस्माभिः सहैककार्याणाम् Mu.2; R.1.4.

-2 answering the same end.

-3 having the same occu- pation. (

-र्यम्) sole or same business.

-कालः 1 one time.

-2 the same time, (

-लम्, -ले) ind. at one time, at one and the same time; एककालं चरेद्भैक्षम् Ms.6.55. ˚भोजनम् eating but one meal in any given time.

-कालिकम् Once a day; तेभ्यो लब्धेन भैक्ष्येण वर्तयन्नेककालिकम् Ms.11.123.

-कालीन a.

1 happening once only;

-2 Contemporary, coeval.

-कुण्डलः (लिन्) N. of Kubera; of Balabhadra and Śeṣa; गर्गस्रोतो महातीर्थमाजगामैककुण्डली Mb.9.37.14. cf. एककुण्डल आख्यातो बलरामे धनाधिपे Medini.

-कुष्ठम् a kind of leprosy; कृष्णारुणं येन भवे- च्छरीरं तदेककुष्ठं प्रवदन्त्यसाध्यम् Suśr.

-क्षीरम् the milk of one (nurse &c.).

-गम्यः the supreme spirit.

-गुरु, गुरुक a. having the same preceptor. (

-रुः, -रुकः) a spiritual brother (pupil of the same preceptor).

-ग्राम a. living in the same village. (

-मः) the same village.

-ग्रामीण a. Inhabiting the same village; नैकग्रामीणमतिथिम् Ms.3.13.

-चक्र a.

1 having only one wheel. (said of the sun's chariot); सप्त युञ्जन्ति रथमेक- चक्रम् Rv.1.164.2.

-2 governed by one king only. (

-क्रः) the chariot of the sun. ˚वर्तिन् m. sole master of the whole universe, universal monarch. (

-क्रा) N. of the town Kīchakas.

-चत्वारिंशत् f. forty-one.

-चर a.

1 wandering or living alone, alone; अयमेकचरो$ भिवर्तते माम् Ki.13.3;3.53. Kau. A.1.18. स्वच्छन्दमेकचरं Mudrā.

-2 having one attendant.

-3 living un- assisted.

-4 going together or at the same time.

-5 gregarious.

-6 (Said of certain animals); न भक्षयेदेकचरान् Ms.5.17; Bhāg.5.8.18.

(-रः) 1 a rhinoceros.

-2 An ascetic (यति); नाराजके जनपदे चरत्येकचरो वशी Rām.2.67.23.

- चरण a. having only one foot.

-चारिन् a.

1 living alone, solitary.

-2 going alone or with one follower only.

-3 An atten- dant of Buddha. (

-णी) a loyal wife.

-चित्त a. thinking of one thing only, absorbed in one object.

(-त्तम्) 1 fixedness of thought upon one object.

-2 unanimity एकचित्तीभूय H.1 unanimously; ˚ता fixedness of mind, agreement, unanimity.

-चिन्तनम् thinking of only one object.

-चिन्मय a. Consisting of intelligence; Rāmt. Up.

-चेतस्, -मनस् a. unanimous; see ˚चित्त.

-चोदन a. Resting upon one rule. (

-नम्) referring to in the singular number.

-च्छत्र a. Ruled by one king solely.

-च्छायाश्रित a. Involved in similarity (of debt) with one debtor (said of a surety); Y.2.56.

-ज a.

1 born alone or single.

-2 growing alone (a tree); महानप्येकजो वृक्षो बलवान्सुप्रतिष्ठितः Pt.3.54.

-3 alone of its kind.

-4 uniform, unchanging.

-जः, -जा a brother or sister of the same parents.

-जटा N. of a goddess उग्रतारा.

-जन्मन् m.

1 a king.

-2 a Śūdra; see ˚जाति below.

-जात a. born of the same parents; Ms.9.148.

-जाति a.

1 once born.

-2 belonging to the same family or caste. (

-तिः) a Śūdra (opp. द्विजन्मन्); ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यस्त्रयो वर्णा द्विजातयः । चतुर्थ एकजातिस्तु शूद्रो नास्ति तु पञ्चमः ॥ Ms.1.4;8.27.

-जातीय a. of the same kind, species or family. ˚अनुसमयः performance of one detail with reference to all things or persons, then doing the second, then the third and so on (see पदार्थानुसमय) Ms.5.2.1-2.

-जीववादः (in phil.) the assertion of a living soul only.

-ज्या the chord of an arc; sine of 3˚.

-ज्योतिस् m. N. of Śiva.

-तान a. con- centrated or fixed on one object only, closely attentive; ब्रह्मैकतानमनसो हि वसिष्ठमिश्राः Mv.3.11.

(-नः) 1 atten- tion fixed on one object only; A. Rām.6.2.2.

-2 musical harmony, = ˚तालः

-ताल a. Having a single palm tree; एकताल एवोत्पातपवनप्रेरितो गिरिः R.15.23.

-तालः harmony, accurate adjustment of song, dance, and instrumental music (cf. तौर्यत्रिकम्).

-लम् A kind of sculptural measurement. (

-ली) an instrument for beating time, any instrument having but one note.

-तीर्थिन् a.

1 bathing in the same holy water.

-2 belonging to the same religious order; क्रमेणाचार्यसच्छिष्य- धर्मभ्रात्रेकतीर्थिनः Y.2.137. -m. a fellow student, spiritual brother.

-तेजन a. Ved. having only one shaft (an arrow).

-त्रिंशत् f. thirty-one; ˚त्रिंश 31st.

-त्रिकः a kind of sacrifice performed in or lasting for a day.

-दंष्ट्रः, -दन्तः "one-tusked", epithets of Gaṇeśa (एकदंष्ट्रः) A kind of fever.

-दण्डिन् m.

1 N. of a class of Sannyāsins or beggars (otherwise called हंस). They are divided into four orders:-- कुटीचको बहूदको हंसश्चैव तृतीयकः । चतुर्थः परहंसश्च यो यः पश्चात्स उत्तमः ॥ Hārita.

-2 N. of a Vedantic school.

-दलः, -पत्रः N. of a plant (चन्डालकन्द).

-दिश् a. living in the same region or quarter.

-दुःखसुख a. sympathising, having the same joys and sorrows.

-दृश्, -दृष्टि a. one-eyed. -m.

1 a crow.

-2 N. of Śiva.

-3 a philosopher.

-दृश्य a. the sole object of vision, alone being worthy of being seen. तमेकदृश्यं नयनैः पिबन्त्यो Ku.7.64.

-दृष्टिः f. fixed or steady look.

-देवः the Supreme god.

-देवत, -दे(दै)वत्य a. devoted, directed or offered to one deity.

-देश a. occupying the same place.

(-शः) 1 one spot or place.

-2 a part or portion (of the whole), one side; ˚अवतीर्णा K.22; तस्यैकदेशः U.4; Mv.2; विभावितैकदेशेन देयं यदभियुज्यते V.4.33 'what is claimed should be given by one who is proved to have got a part of it'; (this is sometimes called एकदेशविभावितन्याय) ˚क्षाण a. partly burnt. एकदेशक्षाणमपि क्षाणमेव । ŚB. on MS.6.4.18.

-देशिन् a. consisting of parts or portions divided into parts. -m. A disputant knowing only part of the true state of the case.

-देह, -देहिन् a.

1 having only one body.

-2 elegantly formed.

(-हः) 1 the planet Mercury.

-2 (du.) Husband and wife.

-धनः a kind of jug with which water is taken up at certain religious ceremonies.

(-नम्) 1 an excellent gift.

-2 honorific offering.

-धनिन् a. obtaining an honorific offering,

-धर्मन्, -धर्मिन् a.

1 possessing the same properties of the same kind.

-2 professing the same religion.

-धुर, -धुरावह, -धुरीण a.

1 fit for but one kind of labour.

-2 fit for but one yoke (as cattle for special burden; P.IV.4.79).

-धुरा a particular load or con- veyance.

-नक्षत्रम् a lunar mansion consisting of only one star.

-नटः the principal actor in a drama, the manager (सूत्रधार) who recites the prologue.

-नयनः The planet Venus.

-नवतः ninety-first.

-नवतिः f. ninety-one.

-नाथ a. having one master.

(-थः) 1 sole master or lord.

-2 N. of an author.

-नायकः N. of Śiva.

-निश्चय a. come to the same conclusion or resolution, having the same aim. (

-यः) general agreement or con- clusion, unanimity.

-निपातः A particle which is a single word.

-निष्ठ a.

1 intently devoted or loyal (to one thing).

-2 intently fixed on one object.

-नेत्रः 1 N. of Śiva; (one-eyed).

-2 (With Śaivas) One of the eight forms of Vidyeśvara.

-पक्ष a.

1 of the same side or party, an associate.

-2 partial. (

-क्षः) one side or party; ˚आश्रयविक्लवत्वात् R.14.34; ˚क्षे in one point of view, in one case.

-पक्षीभावः The state of being the one alternative.

-पञ्चाशत् f. fifty-one.

-पतिक a. having the same husband.

-पत्नी 1 a faithful wife (perfectly chaste); तां चावश्यं दिवसगणनातत्परामेकपत्नीम् Me.1.

-2 the wife of a man who has no other wives; यो धर्म एकपत्नीनां काङ्क्षन्ती तमनुत्तमम् Ms.5.158.

-3 the wife of the same man; a co-wife; सर्वासामेकपत्नीनामेका चेत्पुत्रिणी भवेत् Ms.9. 183. ˚व्रतम् a vow of perfect chastity; कामेकपत्नीव्रतदुःख- शीलाम् Ku.3.7.

-पत्रिका the plant Ocimum Gratissimum (गन्धपत्रा; Mar. नागदवणी)

-पद्, -पाद् a.

1 one-footed, limping, lame.

-2 incomplete. (

-पाद्) m. N. of Śiva or Viṣṇu. (

-पदी) a foot-path (for a single man to walk on). एकपद्या तया यान्ती नलिकायन्त्रतुल्यया Śiva. B.28.66

-पद a.

1 one-footed.

-2 consisting of or named in one word.

(-दम्) 1 a single step.

-2 single or simple word.

-3 the time required to pronounce a single word.

-4 present time, same time;

(-दः) 1 a man having one foot.

-2 a kind of coitus (रतिबन्ध). (

-दे) ind. sudden- ly, all at once, abruptly; निहन्त्यरीनेकपदे य उदात्तः स्वरानिव Śi.2.95; R.8.48; K.45; V.4.3. (

-दा) a verse con- sisting of only one Pāda or quarter stanza.

(-दी) 1 a woman having one foot.

-2 a Gāyatrī consisting of one Pāda. गायत्र्यस्येकपदी Bṛi. Up.5.14.7.

-3 Foot-path (Mar. पाऊलवाट); इयमेकपदी राजन्यतो मे पितुराश्रमः Rām. 2.63.44.

-पर a. Ved. an epithet of the dice in which one is decisive or of pre-eminent importance.

-परि ind. one over or under, (a term at dice; cf. अक्षपरि). अक्षस्याह- मेकहरस्य हेतोः Rv.1.34.2.

-पर्णा 1 N. of a younger sister of Durgā.

-2 N. of Durgā.

-3 a plant having one leaf only.

-पलाशः a. a single Butea Frondosa.

-पाटला N. of a younger sister of Durgā; N. of Durgā.

-पाणः a single wager.

-पात a. happening at once, sudden.

-तः The first word of a Mantra (प्रतीक).

-पतिन् a.

1 sudden.

-2 standing alone or solitary. (

-नी) i. e. ऋक् a verse to be taken by itself or independently of the hymn to which it belongs.

-पाद a.

1 having only one foot; तत्र शिश्रिये$ज एकपादः Av.13.1.6.

-2 using only one foot.

(-दः) 1 one or single foot.

-2 one and the same Pāda.

-3 N. of Viṣṇu and Śiva.

-पादिका a kind of posture of birds.

-पार्थिवः Sole ruler or king; न केवलं तद्गुरुरेक- पार्थिवः R.3.31.

-पिङ्गः, -पिङ्गलः N. of Kubera; having a yellow mark in place of one eye; (his eye was so made on account of a curse uttered by Pārvatī when he cast an evil eye at her;) Dk.2.4.

-पिण्ड a. united by the offering of the funeral rice-ball;

˚ता, -त्वम् consanguinity.

-पुत्र a. having only one son.

-पुरुषः 1 the Supreme Being; वेदान्तेषु यमाहुरेकपुरुषम् V.1.1;

-2 the chief person. a. Consisting of only one man. तथैकपुरुषं राष्ट्रम् Bhāg.6.5.7.

-पुष्कलः (रः) N. of a musical instrument (Mar. काहल); ततः प्रयाते दाशार्हे प्रावाद्यन्तैकपुष्कराः Mb.5.94.21.

-प्रकार a. of the same kind.

-प्रख्य a. singularly like.

-प्रभुत्वम् sole sovereignty.

-प्रयत्नः one effort (of the voice).

-प्रस्थः a measure.

-प्रहारिक a. killed by one blow. Mk.8.

-प्राणयोगः union in one breath.

-बुद्धि a. having only one thought.

-भक्त a.

1 serving one master only.

-2 worshipping one deity.

-3 eating together. (

-भूक्तम्) N. of a religi- ous ceremony; eating but one meal (a day) Mb.3; Y.3.318. ˚व्रतम् eating but once a day as a religious observance.

-भक्ति a.

1 believing in one deity.

-2 firmly devoted; तेषां ज्ञानी नित्ययुक्त एकभक्तिर्विशिष्यते Bg.7. 17. -f. eating but one meal a day.

-भार्या a faithful or chaste wife. तामेकभार्यां परिवादभीरोः R.14.86 (

-र्यः) one having one wife only.

-भाव a. of the same or one nature.

-2 sincerely devoted.

-3 honest, sincerely disposed.

(-वः) 1 one feeling, the same or unchanged devotion; दुर्ग्राह्यत्वान्नृपतिमनसां नैकभावाश्रयाणां सेवाधर्मः परमगहनः Pt.1.285;3.65. स्वतेजसा सत्त्वगुणप्रवाहमात्मैकभावेन भजध्वमद्धा Bhāg.

-2 oneness, agreement. cf. एको भावः सदा शस्तो यतीनां भवितात्मनाम्

-भूत a.

1 being one, undivided

-2 concentrated, closely attentive.

-भूमः a palace having one floor.

-भोजन, -भुक्त a.

1 eating but one meal.

-2 eating in common.

-मति a.

1 fixed on one object.

-2 unanimous, thinking in the same way.

-मनस् a. thinking with another, of one thought; ते निर्यान्तु मया सहैकमनसो येषामभीष्टं यशः Mu.2.13.

-2 fixing the mind upon one object, closely attentive; गच्छन्तमेकमनसम् Mb.1.42.36. एकमनाः श्रोतुमर्हति देवः M.2.

-मात्र a. of one syllable.

-मुख a.

1 having the face directed towards one place, direction of object; सहस्रं स एकमुखो ददाति Av.9.4.9.

-2 having the same aim.

-3 having one chief or head; द्यूतमेकमुखं कार्यम् Y.2.23.

-4 having one door or entrance (as a मण्डप).

(-खम्) 1 gambling.

-2 a kind of fruit (रुद्राक्षफल).

-मूर्धन् = ˚मुख q. v. Av.8.9.15.

-मूला = अतसी q. v.

-यष्टिः, -यष्टिका a single string of pearls.

-योनि a.

1 uterine.

-2 of the same family or caste; एतद्विधानं विज्ञेयं विभाग- स्यैकयोनिषु Ms.9.148.

-रजः the plant भृङ्गराज (Mar. माका).

-रथः An eminent warrior; Mb.3.

-रश्मि a. Lustrous Mb.4.

-रस a.

1 finding pleasure only in one thing, of one flavour; रसान्तराण्येकरसं यथा दिव्यं पयो$श्नुते R.1.17.

-2 of one feeling or sentiment only; साहस˚ U.5.21 influenced only by rashness; विक्रम˚ K.7; भावैकरसं मनः Ku.5.82; M.3.1; Bv.2.155; Śi.6.26; V.1.9.

-3 of one tenor, stable, equable; Māl.4.7; U.4.15.

-4 solely or exclusively devoted (to one); अबलैकरसाः R.9.43,8.65.

(-सः) 1 oneness of aim or feeling.

-2 the only flavour or pleasure. (

-सम्) a drama of one sentiment.

-राज्, -राजः m. an absolute king; प्राङ् विशाम्पतिरेकराट् त्वं वि राज Av.3.4.1. a. Shining alone, alone visible; स वा एष तदा द्रष्टा नाप- श्यद् दृश्यमेकराट् Bhāg.3.5.24.

-रात्रः a ceremony lasting one night. (

-त्रम्) one night; एकरात्रं तु निवसन्नतिथिर्ब्राह्मणः स्मृतः Ms.3.12.

-रात्रिक a. lasting or sufficient for one night only.

-राशिः 1 a heap, crowd.

-2 a sign of the zodiac. ˚भूत a. collected or heaped together.

-रिक्थिन् m. a coheir; यद्येकरिक्थिनौ स्यातामौरसक्षेत्रजौ सुतौ Ms.9.162.

-रूप a.

1 of one form or kind, like, similar; आसवः प्रतिपदं प्रमदानां नैकरूपरसतामिव भेजे Ki.9.55.

-2 uniform, one-coloured; Rv.1.169.2.

(-पम्) 1 one form or kind;

-2 The knowledge of reality. विमोचयत्येकरूपेण Sāṅ. K.63. ˚ता uniformity, invariableness; क्षणद्युतीनां दधुरेकरूपताम् Ki.8.2.

-रूप्य a. formed or arising from one.

-लिङ्गः 1 a word having one gender only.

-2 N. of Kubera. (

-ङ्गम्) a place in which for five krośas there is but one लिङ्ग (Phallus); पञ्चक्रोशान्तरे यत्र न लिङ्गान्तरमीक्ष्यते । तदेकलिङ्गमाख्यातं तत्र सिद्धिरनुत्तमा ॥ Śabdak.

-वचनम् the singular number.

-वर्ण a.

1 of one colour.

-2 identical, same.

-3 of one tribe or caste.

-4 involving the use of one letter (˚समीकरण).

(-र्णः) 1 one form.

-2 a Brāhmaṇa.

-3 a word of one syllable.

-4 a superior caste. (

-र्णी) beating time, the instru- ment (castanet); ˚समीकरणम् an equation involving one unknown quantity.

-वर्णिक a.

1 of one colour.

-2 of one caste.

-वर्षिका a heifer one year old.

-वस्त्र, -वसन a. having only one garment, in one dress (without उत्तरीय). (

-स्त्रम्) a single garment.

-वाक्यम् one or unanimous opinion; एकवाक्यं विवव्रः R.6.85 raised a unanimous cry; ˚ता consistency in meaning, unanimity, reconciling different statements, syntactical unity; प्रकरणाच्च ज्योतिष्टोमेनैकवाक्यता स्यात् । ŚB. on MS.1. 5.37.

-वाक्यकृ 8 U. To effect syntactical unity, to construe as one sentence. तस्मात् प्रकृतानां... देवतानामन्यतमया देवतया प्रकृतत्वादेकवाक्यतां कृत्वा देवतामवगमिष्यामः । ŚB. on MS.1. 8.5.

-वाक्यया 2 P. (with instrumental) To form one sentence with, to be syntactically connected with; न वै कृतं कर्म प्राकृतैरङ्गपदार्थैः सहैकवाक्यतां याति । ŚB. on MS.1. 1.2.

˚त्वम् syntactical unity. The state of forming or being one sentence; एकवाक्यत्वाच्च । Ms.1.1.8.

-वाचक a. Synonymous.

-वादः 1 a kind of drum or tabor (Mar. डफ).

-2 the unitarian doctrine, monotheism.

-वारम्, -वारे ind.

1 only once.

-2 at once, suddenly.

-3 at one time.

-वासस् a. Clothed in only one garment.

-वासा A woman; Nigh.

-विंश a. twenty-first; consisting of twentyone. (

-शः) the Ekaviṁśa- ṣ&tod;oma; Av.8.9.2.

-विंशक a. The twentyfirst; दश पूर्वान्परान् वंश्यानात्मानं चैकविंशकम् । ब्राह्मीपुत्रः सुकृतकृन्मोचयेदेनसः पितॄन् ॥ Ms.3.37.

-कम् The number twentyone; Y.3.224.

-विंशतिः f. twentyone.

-विजयः Complete victory; Kau. A.12.

-विध a. of one kind; simple.

-विलोचन a. one-eyed; see एकदृष्टि.

-विषयिन् m. a rival (having a common object or end in view).

-वीरः a pre-eminent warrior or hero; धर्म˚ Mv.5.48.

-रा N. of a daughter of Śiva, a deity.

-वृक्षः 1 one tree.

-2 a district in which but one tree is seen for 4 Krośas.

-वृत f. heaven.

-वृन्दम 1 a peculiar disease of the throat.

-2 one heap or collection.

-वृषः Ved. the chief bull; the best or most excellent of a number.

-वेणिः, -णी f. a single braid of hair (worn by a woman as a mark of her separation from her hus- band &c.); गण्डाभोगात्कठिनविषमामेकवेणीं करेण Me.93; ˚धरा Ś.7; धृत˚ Ś.7.21.

-वेश्मन् n. a solitary house or room; विप्रदुष्टां स्त्रियं भर्ता निरुन्ध्यादेकवेश्मनि Ms.11.176.

-व्यवसायिन् a. following the same profession.

-व्याव- हारिकाः N. of a Buddhist school.

-शत a. 11 st. (

-तम्) 11; अत्रैतदेकशतं नाडीनां Prasna. Up.3.6.

-शक a. whole-hoofed. (

-फः) an animal whose hoof is not cloven (as a horse, ass &c.); अजाविकं सैकशफं न जातु विषमं भजेत् Ms.9.119.

-शरणम् the sole recourse or refuge (especially applied to a deity).

-शरीर a. of one body or blood, consanguineous. ˚अन्वयः consan- guineous descent. ˚अवयवः a descendant in a right line, blood-kinsman. ˚आरम्भः commencement of consangui- nity by the union of father and mother.

-शल्यः A kind of fish; Rām.5.11.17.

-शाख a. having one branch. (

-खः) a Brāhmaṇa of the same branch or school.

-शायिन् a. Sleeping alone, chaste; Mb.13.

-शाला A single hall or room; (

-लम् A house consisting of one hall; Matsya P.

-शीर्षन् = ˚मुख q. v. Av.13.4.6.

-शुङ्ग a. having one sheath. (

-ङ्गा) N. of a medicinal plant.

-शुल्कम् One and the same purchase money (given to the parents of a bride); अन्यां चेद्दर्शयित्वा$न्या वोढुः कन्या प्रदीयते । उभे ते एकशुल्केन वहेदित्यब्रवीन्मनुः ॥ Ms.8.24.

-शृङ्ग a. having only one horn.

(-ङ्गः) 1 a unicorn; rhinoceros.

-2 N. of Viṣṇu.

-3 a class of Pitṛis.

-4 a mountain having one top.

-शेपः a tree having one root.

-शेषः 'the remainder of one', a species of Dvandva compound in which one of two or more words only is retained; e. g. पितरौ father and mother, parents, (= मातापितरौ); so श्वशुरौः, भ्रातरः &c.

-श्रुत a. once heard. ˚धर a. keeping in mind what one has heard once.

-श्रुतिः f.

1 monotony.

-2 the neutral accentless tone. (

-ति) ind. in a monotonous manner.

-श्रुष्टि a. Ved. obedient to one command.

-षष्ट a. sixty-first.

-षष्टिः f. sixty-one. ˚तम a. sixty first.

-संस्थ a. dwelling in one place; R.6.29.

-सप्तत, ˚तितम् a. seventy-first.

-सप्ततिः f. seventy-one.

-सभम् a common place of meeting.

-सर्ग a. closely attentive. (

-र्गः) concentration.

-सहस्रम् 11 or one thousand; वृषभैकसहस्रा गा दद्यात्सुचरितव्रतः Ms.11.127.

-साक्षिक a. witnessed by one.

-सार्थम् ind. together, in one company.

-सूत्रम् N. of a small double drum played by a string and ball attached to the body of it (Mar. डमरू).

-स्तोमः N. of Soma ceremony.

-स्थ a.

1 being or centred in one place; in one man; ज्ञानमेकस्थमाचार्ये...... शौर्यमेकस्थमाचार्ये Mb.7.188.45. Ku. 1.49; हन्तैकस्थं क्वचिदपि न ते चण्डि सादृश्यमस्ति Me.16.

-2 close-standing, standing side by side.

-3 collected, combined.

-स्थानम् one or the same place; एकस्थाने प्रसूते वाक् Pt.4.5.

-2 Standing closely; विपक्षेणापि मरुता यथैकस्थानवीरुधः Pt.3.53.

-हंसः the chief or highest Haṁsa (an allegorical designation of the soul). हिरण्मयः पुरुष एकहंसः Bṛi. Up.4.3.11.

-हायन a. one year old; त्रस्तैकहायनकुरङ्गविलोलदृष्टिः Māl.4.8; U.3.28. (

-नी) a heifer one year old. (

-नम्) the period of one year.

किन्नर See under किम्.

*****

1 किम् ind. Used for कु only at the beginning of comp. to convey the senses of 'badness', 'deteriora- tion', 'defect', 'blame' or 'censure'; e. g. किंसखा a bad friend; किन्नरः a bad or deformed man &c.; see comp. below.

-Comp. -ज a. born somewhere (not in a noble family) मन्ये किंजमहं घ्नन्तं त्वामक्षत्रियजे रणे Bk.6.133.

-दासः a bad slave, or servant.

-नरः a bad or deformed man; a mythical being with a human figure and the head of a horse (अश्वमुख); चयोदाहरणं बाह्वोर्गापयामास किन्नरान् R.4.78; उद्गास्य- तामिच्छति किन्नराणां तानप्रदायित्वमिवोपगन्तुम् Ku.1.8. ˚ईशः, ˚ईश्वरः

1 an epithet of Kubera.

-2 a kind of musical instrument. (

-री f.)

1 a female Kinnara; Me.58.

-2 a kind of lute.

-पुरुषः 'a low or despicable man', a mythical being with a human head and the form of a horse; Ku.1.14; किंपुरुषाणां हनुमान् Bhāg.11.16.29. ˚ईश्वरः an epithet of Kubera.

-प्रभुः a bad master or king; हितान्न यः संशृणुते स किंप्रभुः Ki.1.5.

-राजन् a. having a bad king. (-m.) a bad king.

-विवक्षा Slandering; Rām.5.

-सखि m. (nom. sing. किंसखा) a bad friend; स किंसखा साधु न शास्ति यो$धिपम् Ki.1.5.

*****2

किम् pron. a. (nom. sing. कः m., का f., किम् n.)

1 Who, what, which used interrogatively); प्रजासु कः केन पथा प्रयातीत्यशेषतो वेदितुमस्ति शक्तिः Ś.6.26; करुणाविमुखेन मृत्युना हरता त्वां वद किं न मे हृतम् R.8.67; का खल्वनेन प्रार्थ्यमानात्मना विकत्थते V.2; कः को$त्र भोः. कः कौ के कं कौ कान् हसति च हसतो हसन्ति हरणाक्ष्यः Udb. The pronoun is often used to imply 'power or authority to do a thing'; i. e. के आवां परित्रातुं दुष्यन्तमाक्रन्द Ś.1; 'who are we &c.', i. e. what power have we &c.; नृपसद्मनि नाम के वयम् Bh.3.27; who are we, i. e. what position have we &c. Sometimes किम् means 'long' as applied to time especially in combi- nation with खलु or अपि or इव; का खलु वेला पत्रभवत्याः प्राप्तायाः Ve.1; 'what a time' i. e. a long time has elapsed, &c.; so को$पि कालस्तस्या आगत्य गतायाः Ratn 3; or क इव कालः Māl.3.

-2 The neuter (किम्) is frequently used with instr. of nouns in the sense of 'what is the use of'; किं स्वामिचेष्टानिरूपणेन H.1; लोभश्चेदगुणेन किम् &c. Bh.2.55; किं तया दृष्ट्या Ś.3; किं कुलेनोपदिष्टेन शीलमेवात्र कारणम् Mk.9.7. अपि, चित्, चन, चिदपि or स्वित् are often added to किम् to give it an indefinite sense; विवेश कश्चिज्जटिलस्तपोवनम् Ku.5.3. a certain ascetic; दमघोषसुतेन कश्चन प्रतिशिष्टः प्रतिभानवानथ Śi.16.1; कश्चित्कान्ताविरहगुरुणा स्वाधिकारात्प्रमत्तः Me.1. &c.; का$पि तत एवागतवती Māl.1; a certain lady; कस्या$पि को$पिति निवेदितं च 1.33; किमपि, किमपि... जल्पतोरक्रमेण U.1.27; कस्मिंश्चिदपि महाभागधेयजन्मनि मन्मथ- विकारमुपलक्षितवानस्मि Māl.1; किमपि, किंचित् 'a little', वस्तु- सिद्धिर्विचारेण न किंचित् कर्मकोटिभिः Vivekachūdamaṇi; 'some- what' Y.2.116; U.6.35. किमपि also means 'indeseribable'; see अपि. इव is sometimes added to किम् in the sense of 'possibly', 'I should like to know'; (mostly adding force and elegance to the period); विना सीतादेव्या किमिव हि न दुःखं रघुपतेः U.6.3; किमिच हि मधुराणां मण्डनं नाकृतीनाम् Ś.1.2; see इव also. -ind.

1 A particle of interroga- tion; जातिमात्रेण किं कश्चिद्धन्यते पूज्यते क्वचित् H.1.55 'is any one killed or worshipped' &c.; ततः किम् what then.

-2 A particle meaning 'why', 'wherefore'; किमकारणमेव दर्शनं बिलपन्त्यै रतये न दीयते Ku.4.7.

-3 Whether (its correlatives in the sense of 'or' being किं, उत, उताहो, आहोस्वित्, वा, किंवा, अथवा; see these words).

-Comp. -अपि ind.

1 to some extent, somewhat, to a considerable extent.

-2 inexpressibly, indescribably (as to quality, quantity, nature &c.).

-3 very much, by far; किमपि कमनीयं वपुरिदम् Ś.3; किमपि भीषणम्, किमपि करालम् &c.

-अर्थ a. having what motive or aim; किमर्थोयं यत्नः.

-अर्थम् ind. why, wherefore.

-आख्य a. having what name; किमाख्यस्य राजर्षेः सा पत्नी. Ś.7.

-इति ind. why, indeed, why to be sure, for what purpose (emphasizing the question); तत्किमित्युदासते भरताः Māl.1; किमित्यपास्याभरणानि यौवने धृतं त्वया वार्धकशोभि वल्कलम् Ku.5.44.

-उ, -उत 1 whether-or (showing doubt or uncertainty); किमु विष- विसर्पः किमु मदः U.1.35; Amaru.12.

-2 why (indeed) कं च ते परमं कामं करोमि किमु हर्षितः Rām.1.18.52. प्रियसुहृ- त्सार्थः किमु त्यज्यते.

-3 how much more, how much less; यौवनं धनसंपत्तिः प्रभुत्वमविवेकिता । एकैकम यनर्थाय किमु यत्र चतुष्टयम् ॥.II Pr.11; सर्वाविनयानामेकैकमप्येषामायतनं किमुत समवायः K.13; R.14.35; Ku.7.65.

-कथिका f. A doubt or hesita- tion; यत्र कर्मणि क्रियमाणे किंकथिका न भवति तत्कर्तव्यम् । यत्र तु हृदयं न तुष्यति तद्वर्जनीयम् ॥ Medhātithi's gloss on Ms.4.161.

-करः a servant, slave; अवेहि मां किंकरमष्टमूर्तेः R.2.35. (

-रा) a female servant. (

-री) the wife of a servant.

-कर्तव्यता, -कार्यता any situation in which one asks oneself what should be done; यथा किंकार्यतामूढा वयस्यास्तस्य जज्ञिरे Ks.1.11. किंकर्तव्यतामूढः 'being at a loss or perplexed what to do'.

-कारण a. having what reason or cause,

-किल ind. what a pity (expressing displeasure or dissatisfaction न संभावयामि न मर्षयामि तत्रभवान् किंकिल वृषलं याजयिष्यति Kāshika on P.III.3.146.

-कृते ind. what for ? कामस्य किंकृते पुष्पकार्मुकारोपणग्रहः Ks.71.79.

-क्षण a. one who says 'what is a moment', a lazy fellow who does not value moments; H.2.89.

-गोत्र a. belonging to what family; किंगोत्रो नु सोम्यासि Ch. Up.4.4.4.

-च ind. moreover, and again, further.

-चन ind. to a certain degree, a little;

-चित् ind. to a certain degree, somewhat, a little; किंचिदुत्क्रान्तशैशवौ R.15.33, 2.46,12.21. ˚ज्ञ a. 'knowing little', a smatterer. ˚कर a. doing something useful. ˚कालः sometime, a little time. ˚प्राण a. having a little life. ˚मात्र a. only a little.

-छन्दस् a. conversant with which Veda.

-स्तनुः a species of spider.

-तर्हि ind. how then, but, however.

-तु ind. but, yet, however, nevertheless; अवैमि चैनामनघेति किंतु लोकापवादो बलवान्मतो मे R.14.43,1.65.

-तुघ्नः one of the eleven periods called Karaṇa.

-दवः an inferior god, demi-god; किंदेवाः किन्नराः नागाः किम्पुरुषादयः Bhāg.11.14.6.

-देवत a. having what deity.

-नामधेय, -नामन् a. having what name.

-निमित्त a. having what cause or reason, for what purpose.

-निमित्तम् ind. why, wherefore,

-नु ind.

1 whether; किं नु मे मरणं श्रेयो परित्यागो जनस्य वा Nala.1.1.

-2 much more, much less; अपि त्रैलोक्यराज्यस्य हेतोः किं नु महीकृते Bg.1.35.

-3 what indeed; किं नु मे राज्येनार्थः

-4 but, however; किं नु चित्तं मनुष्याणामनित्यमिति मे मतम् Rām.2.4.27.

-नु खलु ind.

1 how possibly, how is it that, why indeed, why to be sure; किं नु खलु गीतार्थमाकर्ण्य इष्टजनविरहा- दृते$पि बलवदुत्कण्ठितो$स्मि Ś.5.

-2 may it be that; किं नु खलु यथा वयमस्यामेवमियमप्यस्मान् प्रति स्यात् Ś.1.

-पच, -पचान a. miserly, niggardly.

-पराक्रम a. of what power or energy.

-पाक a. not mature, ignorant, stupid.

-कः a. medical plant, Strychnos nux vomica (Mar. कुचला); न लुब्धो बुध्यते दोषान्किंपाकमिव भक्षयन् Rām.2.66.6.

-पुनर् ind. how much more, how much less; स्वयं रोपितेषु तरुषूत्पद्यते स्नेहः किं पुनरङ्गसंभवेष्वपत्येषु K.291; Me.3.17; Ve.3.

-पुरुषः an inferior man, Bhāg.11.14.6.

-प्रकारम् ind. in what manner.

-प्रभाव a. possessing what power.

-भूत a. of what sort of nature.

-रूप a. of what form or shape.

-वदन्ति, -न्ती f. rumour, report; स किंवदन्तीं वदतां पुरोगः (पप्रच्छ) R.14.31. मत्संबन्धात्कश्मला किंवदन्ती U.1.42; U.1.4.

-वराटकः an extravagant man.

-वा ind.

1 a particle of interroga- tion; किं वा शकुन्तलेत्यस्य मातुराख्या Ś.7.

-2 or (corr. of किं 'whether'); राजपुत्रि सुप्ता किं वा जागर्षि Pt.1; तत्किं मारयामि किं वा विषं प्रयच्छामि किं वा पशुधर्मेण व्यापादयामि ibid.; Ś. Til.7.

-विद a. knowing what.

-व्यापार a. following what occupation.

-शील a. of what habits,

-स्वित् ind. whether, how; अद्रेः शृङ्गं हरति पवनः किंस्विदित्युन्मुखीभिः Me.14.

चतुष्टय a. (

-यी f.) [चत्वारो$वयवा विधा अस्य तयप्] Four-fold, consisting of four; पुराणस्य कवेस्तस्य चतुर्मुख- समीरिता । प्रवृत्तिरासीच्छब्दानां चरितार्था चतुष्टयी ॥ Ku.2.17.

-यम् A group or collection of four; एकैकमप्यनर्थाय किमु यत्र चतुष्टयम् H. Pr.11; Ku.7.62; मासचतुष्टयस्य भोजनम् H.1.

-2 A square.

-3 The first, fourth, seventh, and tenth signs of the zodiac.

-4 The centre of a circle.

चिन्ता [चिन्त्-भावे अ]

1 Thinking, thought.

-2 Sad or sorrowful thought, care, anxiety; चिन्ताजडं दर्शनम् Ś.4.5; so वीतचिन्तः 12.

-3 Reflection, consideration; किं पुनश्चिन्तायाः प्रयोजनम् ŚB. on MS.4.1.25.

-4 (In Rhet.) Anxiety, considered as one of the 33 subordinate feelings; ध्यानं चिन्ता हितानाप्तेः शून्यताश्वासतापकृत् S. D.21.

-Comp. -आकुल a. full of care, disturbed in mind, anxious.

-कर्मन् n. anxiety.

-पर a. thoughtful, anxious.

-मणिः 1 a fabulous gem supposed to yield to its possessor all desires, the philosopher's stone; काच- मूल्येन विक्रीतो हन्त चिन्तामणिर्मया Śānti 1.12; अपि चिन्तामणि- श्चिन्तापरिश्रममपेक्षते Māl.1.22; तदेकलुब्धे हृदि मे$स्ति लब्धुं चिन्ता न चिन्तामणिमप्यनर्घ्यम् N.3.81;1.145.

-2 N. of Brahmā.

-3 A kind of horse, having a big curl on the neck; कण्ठे यस्य महावर्तो यस्याश्वस्य प्रजायते । चिन्तामणिः स विज्ञेयश्चिन्तितार्थविवृद्धिदः ॥ Śālihotra 18.

-वेश्मन् n. a council-hall.

निर्बन्धिन् a. Insisting upon; महत्यनर्थे निर्बन्धी बलवांश्च विशेषतः Mb.5.114.17.

महीला महेला महेलिका A woman, female; चारु चचार सरःसु विराजत् काकलिका कलहंसमहेला Rām. Ch.4.98.

*****1

मा ind. A particle of prohibition (rarely of negation) usually joined with the Imperative; मद्वाणि मा कुरु विषादमनादरेण Bv.4.41; also (a) with the Aorist, when the augment अ is dropped; क्लैब्यं मा स्म गमः पार्थ नैतत्त्वष्युपपद्यते Bg.2.3; पापे रतिं मा कृथाः Bh.2.77; मा मूमुहत् खलु भवन्तमनन्यजन्मा मा ते मलीमसविकारघना मतिर्भूत् Māl.1. 32; the अ is sometimes retained; मा निषाद प्रतिष्ठां त्वमगमः शाश्वतीः समाः Rām. (b) the Imperfect (the augment being dropped here also); मा चैनमभिभाषथाः Rām.1.2. 15; (c) the Future, or Potential mood, in the sense of 'lest', 'that not'; लघु एनां परित्रायस्व मा कस्यापि तपस्विनो हस्ते पतिष्यति Ś.2; मा कश्चिन्ममाप्यनर्थो भवेत् Pt.5; मा नाम देव्याः किमप्यनिष्टमुत्पन्नं भवेत् K.37; the Imperative mood also is sometimes used for the Poten- tial; त्वरतामार्यपुत्र एतां समाश्वासयितुं मास्या विकारो वर्धताम् M.4. (d) the Present Participle when a curse is im- plied; मा जीवन् यः परावज्ञादुःखदग्धो$पि जीवति Śi.2.45; or (e) with Potential passive participles; मैवं प्रार्थ्यम् मा is sometimes used without any verb; मा तावत् 'oh ! do not (say or do) so'; मा मैवम्; मा नाम रक्षिणः Mk.3 'may it not be the police'; see under नाम. Sometimes मा is followed by स्म and is used with the Aorist or Imperfect with the augment dropped, and rarely with the Potential mood; क्लैब्यं मा स्म गमः पार्थ Bg.2.3; मा स्म प्रतीपं गमः Ś.4.17; मा स्म सीमन्तिनी काचिज्जनयेत् पुत्रमीदृशम्.

-Comp. -चिरम्, -विलम्बम्, -विलम्बितम् ind. without delay, shortly, quickly; अमात्यान् वृष्णिवीराणां द्रष्टुमिच्छामि माचिरम् Mb.16.7.6.

*****2

मा 1 The goddess of wealth, Lakṣmī; तमाखुपत्रं राजेन्द्र भज माज्ञानदायकम् Subhāṣ.

-2 A mother.

-3 A measure.

-Comp. -षः, -पतिः, वरः epithets of Viṣṇu; हाटकनिभपीताम्बर अभयं कुरु मे मावर Nārāyaṇa.5.13.

*****3

मा 2 P., 3, 4 Ā. (माति, मिमीते or मीयते, मित)

1 To measure; न्यधित मिमान इवावनिं पदानि Śi.7.13;9.2.

-2 To measure or mark off, limit; see मित.

-3 To compare with (in size), measure by any standard; पुरः सखीनाममिमीत लोचने Ku.5.15.

-4 To be in, find room or space in, be contained or comprised in; तनौ ममुस्तत्र न कैटभद्विषस्तपोधनाभ्यागमसंभवा मुदः Śi.1.23; वृद्धिं गते$प्यात्मनि नैव मान्तीः 3.73;1.5;14.75;13.2;5.44; माति मातुमशक्यो$पि यशोराशिर्यदत्र ते K. P.1.

-5 To prepare, arrange.

-6 To infer, conclude.

-7 To form, make, build, construct.

-8 To assign, mete out, appor- tion.

-9 To show, display.

-1 To roar, sound. -Caus. (मापयति-ते) To cause to be measured, measure or mete out; एतेन मापयति भित्तिषु कर्ममार्गम् Mk.3.16. -Desid. (मित्सति-ते) To wish to measure &c.

mf (ā)n. (fr. ni;

m. pl. N. of a people andﾠ country in the Dekhan ( alsoﾠ v.l. for pāṇḍu, m. pl. a people in Madhya.deṡa) MBh. Kāv. etc.;