नयमाणिमालिका

f. N. of wks.

m. N. of wks.

अयानयम् [अयश्च अनयश्च तयोः समाहारः] Good or bad luck.

-यः A particular position of the pieces on a chess-board. A place on a chess-board, which the pieces of the opponents cannot occupy. (आनीयन्ते शारा अस्मिन् इत्यानयः; अयेन दक्षिणावर्तेन अपसव्यगमनेन आनयः अयानयः शीर्षस्थानम् Saralā).

साभिनयम् ind. With dramatic gesture.

mfn. conciliating, honouring

m. the same pitch of voice, APrāt.

ind. with dramatic gesture orﾠ gesticulations, pantomimically Ṡak.

विनय a.

1 Cast, thrown.

-2 Secret.

-3 Ill-behaved.

-यः 1 Guidance, discipline, instruction (in one's duties), moral training; सर्वक्षत्त्रनिवर्हणस्य विनयं कुर्युः कथं क्षत्त्रियाः Mv.3.37; प्रजानां विनयाधानात् R.1.24; Māl.1.5; विनया- धिकारिकं प्रथमाधिकरणम् Kau. A.

-2 Sense of propriety, decorum, decency; अनुयास्यन् मुनितनयां सहसा विनयेन वारित- प्रसरः Ś.1.28.

-3 Polite conduct, gentleman-like bearing, good breeding or manners; गुणैश्च तैस्तैर्विनयप्रधानैः R.6.79; Māl.1.18.

-4 Modesty, humility; सुष्ठु शोभसे आर्यपुत्र एतेन विनयमाहात्म्येन U.1; विद्या ददाति विनयम्; तथापि नीचैर्विनयाददृश्यत R.3.34;1.71 (where Malli. renders विनय by इन्द्रियजय or restraint of passions, unnecessarily in our opinion).

-5 Reverence, courtesy, obeisance.

-6 Con- duct in general.

-7 Drawing off, taking away, remo- ving; उत्तरीयविनयात् त्रपमाणा Śi.1.42.

-8 A man who has subdued his senses.

-9 A trader, merchant.

-1 Chas- tisement (दण्ड); शीलवृत्तमविज्ञाय धास्यामि विनयं परम् Mb.3. 36.19.

-11 An office, business; विफलविनययत्नाः कामिनीनां वयस्याः Śi.11.36.

-Comp. -अवनत a. stooping humbly.

-कर्मन् n. instruction.

-ग्राहिन् a. tractable, obedient, submissive.

-भाज् a. modest, well-behaved.

-वाच् a. speaking mildly or affably.

-स्थ a. modest.

m. (1. nī) leading (of an army) R. ;

अहन् n. [न जहाति न त्यजति सर्वथा परिवर्तनं, न हा-कनिन् Uṇ.1.55.] (Nom. अहः, अह्नी-अहनी, अहानि, अह्ना, अहोभ्याम् &c.; अहरिति हन्ति पाप्मानं जहाति च Śat. Br.)

1 A day (including day and night); अहः शब्दो$पि अहोरात्रवचनः । रात्रिशब्दो$पि । ŚB. on MS.8.1.16. अघाहानि Ms.5.84.

-2 Day time सव्यापारामहनि न तथा पीडयेन्मद्वियोगः Me.9; यदह्ना कुरुते पापम् by day; अग्निर्ज्योतिरहः शुक्लः Bg.8.54.

-3 The sky (as traversed by the sun); समारूढे च मध्यमह्नः सवितरि K.99; M.2.

-4 A sacrificial or festival day.

-5 A day's work.

-6 Viṣṇu.

-7 Night.

-8 A portion of a book appointed for a day.

-9 A day personified as one of the eight Vasus.

-नी (du.) Day and night (At the end of comp. अहन् is changed to अहः, हम् or to अह्न; see P.V.4.88-91; VI.3.11, VIII.4.7. Note: At the beginning of comp. it assumes the forms अहस् or अहर्; e. g. सप्ताहः, एकाहः, पूर्वाह्णः, अपराह्णः पुण्याहं, सुदिनाहं, अहःपतिः or अहर्पतिः &c. &c.).

-Comp. -अहः (अहरहः) ind. Day by day, daily. अहरहःस्नात्वा सन्ध्यामुपासीत; अहरहर्नयमानो गामश्वं पुरुषं पशुम् Mbh. on 2.2.29.

-आगमः (अहरा˚) the approach of day

-आदिः dawn; शशधरमहरादौ रागवानुष्णरश्मिः Śi.11.62.

-करः (˚हः or ˚स्करः)

1 the sun; अलंचकारास्य वधूरहस्करः Śi 1.58; (P.III.2.21.)

-2 a kind of tree.

-गणः, (˚हर्ग˚)

1 a series of sacrificial days.

-2 a month.

-3 any calculated term (Wilson).

-जरः [अहोभिः परिवर्तमानो लोकान् जरयति जृ-णिच् अच्, अहानि वा अस्मिन् जीर्यन्ति आधारे अप्-वा Tv.] Ved. the year as making days old.

-जात a. Ved. born in the day or from day, not belonging to night.

-दिव a. (˚हर्दि˚) existing every day. (

-वम्) ind. [अहश्च दिवा च समा ˚द्व˚] daily, every day, day by day; य इत्थमस्वास्थ्यमहर्दिवं दिवः Śi.1.51.

-दिवि ind. day by day, every day, constantly; यथा श्येनात् पतत्रिणः संविजन्ते अहर्दिवि सिंहस्य स्तनयोर्यथा Av.5.21.6.

-दृश् a. Ved. belonging to the day, living; इन्द्रो विश्वान् बेकनाटाँ अहर्दृशः Rv.8.66.1.

-नाथः 1 the sun, the lord of the day.

-2 a kind of tree.

-निशम् [अहश्च निशा च समा˚ द्व˚] a day and night, a whole day; तस्य सोहर्निशस्यान्ते प्रसुप्तः प्रतिबुद्धयते Ms.1.74,4.97. (

-शम्) ind. day and night, during the whole day, continually.

-पतिः [अहःपतिः, अहर्पतिः, अहस्पतिः P.VIII.2.7 Mbh. Vārt.]

1 the sun; ननु राह्वाह्वमहर्पतिं तमः Śi.16.57; R.1.54.

-2 an epithet of Śiva.

-3 a kind of tree.

-4 swallow, wort.

-बान्धवः the sun.

-भाज्, -लोक a. Ved. partaking of the day.

-मणिः the sun.

-मुखम् commencement of the day, morning, dawn.

-स्थन्तरम् (P.VIII.2.68 Vārt.) a portion of Sāma to be chanted at day.

-रात्रः (

-त्रम् also)

1 a day and night (P.II.4.29.); त्रीनहोरात्रान् Nala.12.44; त्रिंशत्कला मुहूर्तः स्यादहोरात्रं तु तावतः Ms.1.64.65; Y.1.147.

-2 a day of the Pitṛis, a month of the gods and a year of Brahmā.

-विद् a. Ved.

1 existing many days.

-2 known long ago.

-3 one who knows the fit time or season of a sacrifice.

-शेषः, -षम् (˚हः शेषम्)

1 evening.

-2 the last day of defilement.

आकलनम् 1 Laying hold of, seizing; मेखलाकलनम् K.183; binding; सेव्यो$पि सानुनयमाकलनाय यन्त्रा Śi.5.42 confinement.

-2 Counting, reckoning.

-3 Wish, desire.

-4 Inquiry.

-5 Comprehending, understanding;

-6 Description, narration; प्राचेतसाद्याः कवयो$ नवद्या यदेकदेशा- कलने$पि नेशाः Viś. Guṇā 49.

आकाशः शम् [समन्तादाकाशन्ते सूर्यादयो$त्र Tv.]

1 The sky आकाशभवा सरस्वती Ku.4.39; ˚ग, ˚चारिन् &c.

-2 Ether (considered as the fifth element).

-3 The subtle and ethereal fluid pervading the whole universe; one of the 9 dravyas or substances recognized by the Vaiśe- ṣikas. It is the substratum of the quality 'sound'; शब्दगुणमाकाशम्; cf. also श्रुतिविषयगुणा या स्थिता व्याप्य विश्वम् Ś.1.1; अथात्मनः शब्दगुणं गुणज्ञः पदं (scil. आकाशम्) विमानेन विगाहमानः R.13.1.

-4 Free space or vacuity; यश्चायमन्त- रात्मन्नाकाशः Bṛi. Up.

-5 Space, place in general; सपर्वत- वनाकाशां पृथिवीम् Mb.; भवनाकाशमजायताम्बुराशिः Bv.2.165. open space (not covered or surrounded by anything); मुनयः सलिलाहारा वायुभक्षास्तथापरे । आकाशनिलयाश्चैव तथा स्थण्डि- लशायिनः ॥ Rām.3.6.4.

-6 Brahman (as identical with ether); आकाशस्तल्लिङ्गात् Br. Sūt.1.1.22; यावानयमाकाश- स्तावानयमन्तर्हृदयाकाशः Ch. Up.8.1.3.

-7 Light, clearness.

-8 A hole.

-9 A dot, zero (in Math.). आकाशे in the air; आकाशे लक्ष्यं बद्ध्वा fixing the look on some object out of sight. आकाशे in the sense of 'in the air' is used in dramas as a stage-direction when a character on the stage asks questions to some one not on the stage, and listens to an imaginary speech supposed to be a reply, which is usually introduced by the words किं ब्रवीषि, किं कथयसि &c.; दूरस्थाभाषणं यत्स्यादशरीरनिवेदनम् । परोक्षान्तरितं वाक्यं तदाकाशे निगद्यते ॥ Bharata; cf. आकाशभाषितम् below; (आकाशे) प्रियंवदे, कस्येदमुशीरानुलेपनं मृणालवन्ति च नलिनीपत्राणि नीयन्ते । (श्रुतिमभिनीय) किं ब्रवीषि &c. Ś.3. This is a contri- vance used by poets to avoid the introduction of a fresh character, and it is largely used in the species of dramatic composition called भाण where only one character conducts the whole play by a copious use of आकाशभाषित.

-Comp. -अनन्त्यायतनम् the abode of infinity or of infinite space; N. of a world with the Buddhists.

-अस्तिकायः N. of a category with the Jainas; धर्माधर्माकाशास्तिकायास्ते Sarva. S.3.

-ईशः 1 an epithet of Indra.

-2 (in law) any helpless person (such as a child, a woman, a pauper) who has no other possession than the air. आकाशेशास्तु विज्ञेया बालवृद्धकृशातुराः Ms.4.184.

-कक्षा 'the girdle of the sky', horizon.

-कल्पः Brahman.

-गः a. moving through the atmosphere. (

-गः) a bird. (

-गा) the heavenly Ganges.

-गङ्गा [आकाशपथवाहिनी गङ्गा] the celestial Ganges; नदत्याकाशगङ्गायाः स्रोतस्युद्दामदिग्गजे R.1.78; cf. also उभौ यदि व्योम्नि पृथक् प्रवाहावाकाशगङ्गापयसः पतेताम् Si.3.8.

-गर्भी m. N. of a Bodhisattva.

-चमसः the moon.

-ज a. produced in the sky.

-जननिन् m. a casement, loophole, an embrasure (left in castle walls); प्रगण्डीः कारयेत्सम्यगाकाशजननीस्तदा Mb.12.69.43.

-दीपः, -प्रदीपः 1 a lamp lighted in honour of Lakṣmī or Viṣṇu and raised on a pole in the air at the Divāli festival in the month of Kārtika.

-2 a beacon-light, a lantern on a pole.

-पथिकः The sun; Ks.

-प्रतिष्ठितः N. of a Buddha.

-बद्धलक्ष (in Nāṭaka) fixing the gaze on some object out of sight; ततः प्रविशति आकाशबद्धलक्षः उन्मत्तवेषो राजा V.4.

-भाषितम् 1 speaking off the stage, a supposed speech to which a reply is made as if it had been actually spoken and heard; किं ब्रवीषीति यन्नाटये विना पात्रं प्रयुज्यते । श्रुत्वेवानुक्तमप्यर्थं तत्स्यादाकाशभाषितम् S. D.425.

-2 a sound or voice in the air.

-मण्डलम् the celestial sphere.

-मांसी [आकाशभवा मांसी] N. of a plant क्षुद्रजटामांसी).

-मुखिन् pl. N. of Śaiva sect, the adherents of which keep their faces turned towards the sky.

-मुष्टिहननाय Ā. To be foolish like one who beats the air with his fist; Sarva. S.

-मूली the equatic plant (कुम्भिका) Pistia Stratiotes (Mar. शेवाळ).

-यानम् 1 a heavenly car, a balloon. cf. वायुबन्धकवस्त्रेण सुबद्धो यानमस्तके । उदानस्य लघुत्वेन बिभर्त्याकाशयानकम् ॥ गरुत्मद्धंसैः कङ्कालैरन्यैः पक्षिगणैरपि । आकाशे वाहयेद् यानं विमानमिति संज्ञितम् ॥ -अगस्त्यसंहिता.

-2 moving or travelling through the sky; आकाशयानेन प्रविशति enter passing through the sky (frequently occurring in dramas).

-3 one who moves through the air.

-रक्षिन् m. a watchman on the outer battlements of a castle (आकाश इव अत्युच्चप्राचीरोपरि स्थित्वा रक्षति).

-वचनम् = ˚भाषितम् q. v.

-वर्त्मन् n.

1 the firmament.

-2 the atmosphere, air.

-वल्ली a sort of creeper, a para- sitical plant (अमरवेल; Mar बांडगूळ).

-वाणी a voice from heaven, an incorporeal speech (अशरीरिणी वाणी).

-शयनम् Sleeping in the open air; निवृत्ताकाशशयनाः Rām.3.16.12.

-सलिलम् rain; dew.

-स्थ a. abiding in the sky. aerial.

-स्फटिकः a kind of crystal supposed to be formed in the atmosphere (two kinds सूर्यकान्त and चन्द्रकान्त); hail (करका).

आचर् 1 P.

1 To act, practise, do, perform, under- take, exercise; असक्तो ह्याचरन् कर्म Bg.3.19; तपस्विकन्या- स्वविनयमाचरति Ś.1.24 practises rudeness; ˚स्थितिम् R.1.89,12.22; त्वं च तस्येष्टमाचरेः V.5.2,1.19; नाचरे- त्किंचिदप्रियम् Ms.5.156; Y.3.65; न चाप्याचरितः पूर्वैरयं धर्मः Mb.; so सेवाम्, विधिम्, स्नानम्, वृत्तिम्.

-2 To act or behave towards (with loc.); तस्यां त्वं साधु नाचरः R.1.76; विष्णा- विवाचरति शिवे Vop.

-3 To act, proceed, manage (without loc.); यद्यदाचरति श्रेष्ठः Bg.3.21; जडवल्लोक आचरेत् Ms.2. 11.

-4 To treat; पुत्रं मित्रवदाचरेत् Chāṇ.11; पुत्रमिवाच- रति शिष्यम् Sk.; Ms.8.12;

-5 To observe the usual formality; Ś.7.

-6 To come near; approach (Ved.); आ वां चरन्तु वृष्टयः Rv.8.25.6.

-7 To step upon, pass through, wander over or about; frequent, resort to, follow; तस्कराचरितो मार्गः Rām.; श्वापदाचरिते वने Mb.; अगस्त्याचरितामाशाम् R.4.44; परेताचरितां दिशम् Rām.; अविद्वज्जनाचरित एष मार्गः K.173.

-8 To have intercourse with; Ms.11.18,189.

-9 To devour, eat into, corrode.

-1 To help forward, put into; हस्तेनाचरति Kāty. (हस्तेन प्रेरयति प्रक्षिपति).

इदम् pron. a. [अयम् m., इयम् f., इदम् n.]

1 This, here, referring to something near the speaker; इदमस्तु संनिकृष्टं रूपम्); इदं तत्... इति यदुच्यते Ś.5 here is the truth of the saying.

-2 Present, seen; the nominative forms are used with verbs in the sense of 'here'; इयमस्मि here am I; so इमे स्मः; अयमागच्छामि here I come.

-3 It often refers to something immediately following, while एतद् refers to what precedes; अनुकल्पस्त्वयं ज्ञेयः सदा सद्भिरनुष्ठितः Ms.3.147 (अयम् = वक्ष्यमाणः Kull.); श्रुत्त्वै- तदिदमूचुः

-4 It occurs connected with यत्, तत्, एतद्, अदस्, किम् or a personal pronoun, either to point out anything more distinctly and emphatically, or some- times pleonastically; को$यमाचरत्यविनयम् Ś.1.25; सेयम्, सो$यम्, this here; so इमास्ताः; अयमहं भोः Ś.4 ho, here am I. -ind. Ved.

1 Here, to this place.

-2 Now.

-3 There.

-4 With these words, herewith.

-5 In this manner; नैतदौपयिकं राम यदिदं परितप्यसे Rām.2.53.3.

-Comp. -कार्या The plant Hedysarum Alhagi (Mar. कांटे धमासा, यवासा).

-प्रथम a. doing anything for the first time.

-प्रकारम् ind. in this manner.

-युगम् the present Yuga.

-रूप a. of this shape.

-वसु a. Ved. rich in this and that.

उपरोधः 1 Obstruction, impediment, obstacle; शरत्प्र- मृष्टाम्बुधरोपरोधः R.6.44; Śi.2.74; सकौतुक˚ विनयम् U.4.

-2 Disturbance, trouble, molestation; तपोवननिवासिनामु- परोधो मा भूत Ś.1.5.6; अनुग्रहः खल्वेष नोपरोधः V.3; उपरोधःसह्यताम् ibid.; detention; किं राजर्षेरुपरोधेन Ś.3.

-3 Opposition, refusal, check, restraint.

-4 Covering, surrounding, blocking up.

-5 Binding, tying, seizing.

-6 Protection, favour. बलवता विगृह्योपरोधहेतवः Measures conducive to peace; Kau. A.7.

-7 sublation, dropping; आनर्थक्याद्धि प्राकृतस्योपरोधः स्यात् । MS.8.4.15.

-Comp. -कारिन् a. impeding, obstructing.

चातुरीकः 1 A swan.

-2 A sort of duck; कलहंसे च कारण्डे चातुरीकः पुमानयम् Nm.

दण्डः ण्डम् [दण्ड्-अच्]

1 A stick, staff, rod, mace, club, cudgel; पततु शिरस्यकाण्डयमदण्ड इवैष भूजः Māl.5.31; काष्ठदण्डः.

-2 The sceptre of a king, the rod as a symbol of authority and punishment; आत्तदण्डः Ś.5.8.

-3 The staff given to a twice-born man at the time of investiture with the sacred thread; cf Ms.2.45-48.

-4 The staff of a संन्यासिन् or ascetic.

-5 The trunk of an elephant.

-6 The stem or stalk as of a lotus, tree &c.; U.1.31; Māl.9.14; the handle as of an umbrella; ब्रह्माण्डच्छत्रदण्डः &c. Dk.1 (opening verse); राज्यं स्वहस्तधृतदण्डमिवातपत्रम् Ś.5.6; Ku.7.89; so कमल- दण्ड &c.

-7 The oar of a boat.

-8 An arm or leg (at the end of comp.)

-9 The staff or pole of a ban- ner, a tent &c.

-1 The beam of a plough.

-11 The cross-bar of a lute or a stringed instrument.

-12 The stick with which an instrument is played.

-13 A churning-stick.

-14 Fine; Ms.8.341;9.229; Y.2.237.

-15 Chastisement, corporal punishment, punishment in general; यथापराधदण्डानाम् R.1.6; एवं राजापथ्यकारिषु ती- क्ष्णदण्डो राजा Mu.1; दण्डं दण्ड्येषु पातयेत् Ms.8.126; कृतदण्ड स्वयं राज्ञा लेभे शूद्रः सतां गतिम् R.15.23. यथार्हदण्डो (राजा) पूज्यः Kau. A.1.4; सुविज्ञातप्रणीतो हि दण्डः प्रजां धर्मार्थकामै- र्योजयति Kau. A.1.4

-16 Imprisonment.

-17 Attack, assault, violence, punishment, the last of the four expe- dients; see उपाय; सामादीनामुपायानां चतुर्णामपि पण्डिताः । साम- दण्डौ प्रशंसन्ति नित्यं राष्ट्राभिवृद्धये ॥ Ms.7.19; cf. Śi.2.54.

-18 An army; तस्य दण्डवतो दण्डः स्वदेहान्न व्यशिष्यत R.17. 62; Ms.7.65;9.294; Ki.2.15.

-19 A form of mili- tary array; Mb.12.59.4.

-2 Subjection, control, restraint; वाग्दण्डो$थ मनोदण्डः कायदण्डस्तथैव च । यस्यैते निहिता बुद्धौ त्रिदण्डीति स उच्यते ॥ Ms.12.1.

-21 A measure of length equal to 4 Hastas; Bṛi. S.24.9.

-22 The penis.

-23 Pride; या चापि न्यस्तदण्डानां तां गतिं व्रज पुत्रक Mb. 7.78.25.

-24 The body.

-25 An epithet of Yama.

-26 N. of Viṣṇu.

-27 N. of Śiva.

-28 An attendant on the sun.

-29 A horse (said to be m. only in this and the preceding four senses).

-3 A particular appear- ance in the sky (similar to a stick).

-31 An uninter- rupted row or series, a line.

-32 Standing upright or erect.

-33 A corner, an angle.

-34 The Science of Govt. विनयमूलो दण्डः, दण्डमूलास्तिस्त्रो विद्याः Kau. A.1.5.

-35 Harm, injury; न्यासो दण्डस्य भूतेषु मनोवाक्कायजस्य यः Bhāg.7. 15.8.

-Comp. -अजिनम् 1 staff and hide (as outer badges of devotion).

-2 (fig.) hypocrisy, deceit.

-अधिपः a chief magistrate.

-अनीकम् a detachment or division of an army; तव हृतवतो दण्डानीकैर्विदर्भपतेः श्रियम् M.5.2.

-अप (व) तानकः tetanus, lock-jaw.

-अपूपन्यायः see under न्याय.

-अर्ह a. fit to be chastised, deserving punishment.

-अलसिका cholera.

-आख्यम् a house with two wings, one facing the north and the other the east; Bṛi. S.53. 39.

-आघातः a blow with a stick; पूर्वप्रविष्ठान्क्रोधात्तान्दण्डा- घातैरताडयन् Ks.54.23.

-आज्ञा judicial sentence.

-आश्रमः the condition of a pilgrim.

-आश्रमिन् m. a devotee, an ascetic.

-आसनम्, दण्डकासनम् lying prostrate on the ground, a kind of Āsana; Yoga S.2.46.

-आहतम् buttermilk.

-उद्यमः 1 threatening.

-2 (pl.) application of power; निःसाराल्पफलानि ये त्वविधिना वाञ्छन्ति दण्डोद्यमैः Pt.1.376.

-कर्मन् n. infliction of punishment, chastisement; देशकालवयःशक्ति संचिन्त्यं दण्डकर्मणि Y.2.275.

-कलितम् repetition like a measuring rod, i. e. doing a matter after it is done in full first and then repeating it like that a second time and so on; आवृत्तिन्यायानां दण्ड- कलितं न्याय्यम् । ŚB. on MS.1.5.83; ˚वत् ind. in the manner of a measuring rod.

-कल्पः Infliction of punishment; शुद्धचित्रश्च दण्डकल्पः Kau. A.4.

-काकः a raven.

-काण्ठम् a wooden club or staff; दण्डकाष्ठमवलम्ब्य स्थितः Ś2.

-ग्रहणम् assumption of the staff of an asce- tic or pilgrim, becoming a mendicant.

-घ्न a. striking with a stick, committing an assault; Ms.8.386.

-चक्रः a division of an army.

-छदनम् a room in which utensils of various kinds are kept.

-ढक्का a kind of drum.

-दासः one who has become a slave from non-payment of a debt; Ms.8.415.

-देवकुलम् a court of justice.

-धर, -धार a.

1 carrying a staff, staff- bearer.

-2 punishing, chastising; दत्ताभये त्वयि यमादपि दण्डधारे U.2.11.

-3 exercising judicial authority.

(-रः) 1 a king; श्रमनुदं मनुदण्डधरान्वयम् R.9.3; बलीयानबलं ग्रसते दण्डधराभावे Kau. A.1.4.

-2 N. of Yama; यमो निहन्ता......दण्डधरश्च कालः

-3 a judge, supreme magistrate.

-4 a mendicant carrying a staff.

-5 a potter.

-6 a general (of an army;) Dk.2.

-धारणम् 1 carrying a staff (as by a Brahmachārin).

-2 following the order of a mendicant.

-3 infliction of punishment.

-नायकः 1 a judge, a head police-officer, a magistrate.

-2 the leader of an army, a general.

-3 a king. ˚पुरुषः a policeman, constable.

-निधानम् pardoning, indulgence; Mb.12.

-निपातनम् punishing, chastising.

-नीतिः f.

1 administration of justice, judicature.

-2 the system of civil and military administration, the science of poli- tics, polity; Ms.7.43; Y.1.311; फलान्युपायुङ्क्त स दण्ड- नीतेः R.18.46; जरातुरः संप्रति दण्डनीत्या सर्वं नृपस्यानुकरोमि वृत्तम् Nāg.4.1.

-3 an epithet of Durgā.

-नेतृ m.

1 a king.

-2 Yama; गृध्रा रुषा मम कृषन्त्यधिदण्डनेतुः Bhāg.3.16. 1.

-3 a judge; Ms.12.1; Bhāg.4.22.45.

-पः a king.

-पांशुलः a porter, door-keeper.

-पाणिः 1 an epithet of Yama; करोमि चिकित्सां दण्डपाणिरिव जनतायाः Bhāg.5.1.7.

-2 N. of the god Śiva at Benares.

-3 a policeman; इति पश्चात्प्रविष्टास्ते पुरुषा दण्डपाणयः Ks.54.23.

-पातः 1 falling of a stick.

-2 infliction of punishment.

-3 dropping one line in a manuscript.

-पातनम् inflic- tion of punishment, chastisement.

-पारुष्यम् 1 assault, violence.

-2 hard or cruel infliction of punishment; अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि दण्डपारुष्यनिर्णयम् Ms.8.278.

-पालः, -पालकः 1 a head magistrate.

-2 a door-keeper, porter. Kau. A.1.12.

-3 Ns. of two kinds of fishes; L. D. B.

-पाशकः, -पाशिकः 1 a head police-officer; Pt.2; उच्यता- मस्मद्वचनात्कालपाशिको दण्डपाशिकश्च Mu.1.2-21.

-2 a hangman, an executioner.

-पोणम् a strainer furnished with a handle.

-प्रणामः 1 bowing by prostrating the body at full length (keeping it erect like a stick). cf. साष्टाङ्गनमस्कार.

-2 falling flat or prostrate on the ground.

-बालधिः an elephant.

-भङ्गः non-execution of a sentence.

-भृत् m.

1 a potter.

-2 an epithet of Yama.

-माण (न)वः 1 a staff-bearer

-2 an ascetic bearing a staff; Rām.2.32.18.

-3 a chief or leader.

-माथः a principal road, highway.

-मुखः a leader, general of an army.

-यात्रा 1 a solemn procession (particularly bridal).

-2 warlike expedition, conquest (of a region).

-यामः 1 an epithet of Yama.

-2 of Agastya.

-3 a day.

-लेशम् a small fine; Ms.8.51.

-वधः capital punishment.

-वाचिक a. actual or verbal (assault); Ms.8.6; cf. वाक्-पारुष्यम्.

-वादिन् a. reprimanding, censuring, threatening with punishment; (also -m.).

-वारित a. forbidden by threat of punishment.

-वासिकः a door-keeper, warder.

-वासिन् m.

1 a door-keeper.

-2 a magistrate.

-वाहिन् m. a police-officer.

-विकल्पः discretion given to an officer in awarding punishment or fine; Ms.9.228.

-विधिः 1 rule of punishment; see दण्डोद्यमः

-2 criminal law.

-विष्कम्भः the post to which the string of a churning-stick is fastened.

-व्यूहः a particular form of arranging troops, arranging them in long lines or columns; Ms.7.187.

-शास्त्रम् the science of inflicting punishment, criminal law.

-हस्तः 1 a door-keeper, warder, porter.

-2 an epithet of Yama.

पञ्चन् num. a. (Always pl., nom. and acc. पञ्च) Five. (As the first member of comp. पञ्चन् drops its final न्). [cf. Gr. pente.]

-Comp. -अंशः the fifth part, a fifth.

-अग्निः 1 an aggregate of five sacred fires; i. e. (अन्वाहार्यपचन or दक्षिण, गार्हपत्य, आहवनीय, सभ्य, and आव- सथ्य).

-2 a householder who maintains the five sacred fires; पञ्चाग्नयो धृतव्रताः Māl.1; Ms.3.185.

-3 five mystic fires supposed to exist in the body; तेजो ह्यग्निस्तथा क्रोधश्चक्षुरूष्मा तथैव च । अग्निर्जरयते यच्च पञ्चाग्नेयाः शरीरिणः ॥ Mb.12.184.21.

-4 one who is acquainted with the doctrine of these fires. ˚साधनम् four fires on four sides and the sun above the head. This is a form of penance.

-अङ्ग a. five-membered, having five parts or divi- sions as in पञ्चाङ्गः प्रणामः (i. e. बाहुभ्यां चैव जानुभ्यां शिरसा वक्षसा दृशा); कृतपञ्चाङ्गविनिर्णयो नयः Ki.2.12. (see Malli. and Kāmandaka quoted by him); पञ्चाङ्गमभिनयमुपदिश्य M.1; चित्ताक्षिभ्रूहस्तपादैरङ्गैश्चेष्टादिसाम्यतः । पात्राद्यवस्थाकरणं पञ्चाङ्गे$भिनयो मतः ॥

(-ङ्गः) 1 a tortoise or turtle.

-2 a kind of horse with five spots in different parts of his body. (

-ङ्गी) a bit for horses.

-(ङ्गम्) 1 collection or aggregate of five parts.

-2 five modes of devotion (silent prayer, oblations, libations, bathing idols and feeding Brāhmaṇas)

-3 the five parts of a tree; त्वक्पत्रकुसुमं मूलफलमेकस्य शाखिनः । एकत्र मिलितं चैतत् पञ्चाङ्ग- मिति संज्ञितम् ॥

-4 a calendar or almanac, so called be- cause it treats of five things:-- (तिथिर्वारश्च नक्षत्रं योगः करणमेव च); चतुरङ्गबलो राजा जगतीं वशमानयेत् । अहं पञ्चा- ङ्गबलवानाकाशं वशमानये ॥ Shbhāṣ. ˚गुप्तः a turtle. ˚पत्रम् a calendar. ˚विनिर्णयः the five rules are as follows; सहायाः साधनोपाया विभागो देशकालयोः । विनिपातप्रतीकारः सिद्धिः पञ्चाङ्ग- मिष्यते ॥ Kāmandak; cf. Ki.2.12. ˚शुद्धिः f. the propiti- ousness or favourable state of five important points; i. e. तिथि, वार, नक्षत्र, योग and करण (in astrology).

-अङ्गिक a. five-membered.

-अङ्गुल a. (

-ला or

-ली f.) measuring five fingers. (

-लः) the castor-oil plant.

-अ(आ)जम् the five products of the goat; cf. पञ्चगव्य.

-अतिग a. liberated (मुक्त); सो$पि पञ्चातिगो$भवत् Mb. 12.59.9.

-अप्सरस् n. N. of a lake, said to have been created by the sage Mandakarni; cf. R.13.38.

-अमरा The five plants i. e. (Mar. भांग, दूर्वा, बेल, निर्गुडी and तुळस.

-अमृत a. consisting of 5 ingredients.

-(तम्) 1 the aggregate of five drugs; dry ginger, a species of Moonseed (Cocculus cordifolius, Mar. गुळवेल), Asparagus recemosus (Mar. शतावरी), Hypoxis brevifolia (Mar. मुसळी), गोक्षुरक (Mar. गोखरूं).

-2 the collection of five sweet things used in worshipping deities; (दुग्धं च शर्करा चैव घृतं दधि तथा मधु).

-3 the five elements; Māl.5.2.

-अम्लम् the aggregate of five acid plants (the jujube, pomegranate, sorrel, spondias and citron).

-अर्चिस् m. the planet Mercury.

- अवयव a. five-membered (as a syllogism, the five members being, प्रतिज्ञा, हेतु, उदाहरण, उपनय and निगमन q. v.).

-अवस्थः a corpse (so called because it is resolved into the five elements) cf. पञ्चत्व below.

-अविकम् the five products of the sheep; cf. पञ्चगव्य.

-अशीतिः f. eighty-five.

-अहः a period of five days.

- आतप a. doing penance with five fires. (i. e. with four fires and the sun); cf. R.13.41.

-आत्मक a. consisting of five elements (as body).

-आननः, -आस्यः, -मुखः, -वक्त्रः 1 epithets of Śiva.

-2 a lion (so called because its mouth is generally wide open; पञ्चम् आननं यस्य), (often used at the end of names of learned men to express great learning or respect; न्याय˚, तर्क˚ &c. e. g. जगन्नाथतर्कपञ्चानन); see पञ्च a.

-3 the sign Leo of the zodiac. (

-नी) an epithet of Durgā.

-आम्नायाः m. (pl.) five Śāstras supposed to have proceeded from the five mouths of Śiva.

-आयतनी, -नम् a group of five deities like गणपति, विष्णु, शंकर, देवी and सूर्य.

-इन्द्रियम् an aggregate of the five organs (of sense or actions; see इन्द्रियम्).

-इषुः, -बाणः, -शरः epithets of the god of love; (so called because he has five arrows; their names are:-- अरविन्दमशोकं च चूतं च नवमल्लिका । नीलोत्पलं च पञ्चैते पञ्चबाणस्य सायकाः ॥ the five arrows are also thus named:-- संमोहनोन्मादनौ च शोषणस्तापनस्तथा । स्तम्भनश्चेति कामस्य पञ्चबाणाः प्रकीर्तिताः ॥).

-उपचारः the five articles of worship i. e. (गन्ध, पुष्प, धूप, दीप and नैवेद्य).

-उष्मन् m. (pl.) the five digestive fires supposed to be in the body.

-कपाल a. prepared or offered in five cups.

-कर्ण a. branded in the ear with the number 'five' (as cattle &c.); cf. P.VI.3.115.

-कर्मन् n. (in medicine) the five kinds of treatment; i. e. 1 वमन 'giving emetics'; 2 रेचन 'purging'; 3 नस्य 'giving stre- nutatories'; 4 अनुवासन 'administering an enema which is oily', and 5 निरूह 'administering an enema which is not oily. वमनं रेचनं नस्यं निरूहश्चानुवासनम् । पञ्चकर्मेदमन्यश्च ज्ञेयमुत्क्षेपणादिकम् ॥

-कल्याणकः a horse with white feet and a white mouth.

-कषाय a decoction from the fruits of five plants (जम्बु, शाल्मलि, वाट्याल, बकुल and बदर).

-कृत्यम् the five actions by which the Supreme Power manifests itself (सृष्टि, स्थिति, संहार, तिरोभाव and अनुग्रह- करण).

-कृत्वस् ind. five times.

-कृष्णः A kind of game. (

-ष्णाः) The five deities of Mahānubhāva sect namely चक्रवर्ती कृष्ण, Datta of Mātāpura, Gundam Raul of ऋद्धिपुर, चांगदेव राऊळ of द्वारावती and चांगदेव राऊळ of प्रतिष्ठान.

-कोणः a pentagon.

-कोलम् the five spices taken collec- tively; पिप्पली पिप्पलीमूलं चव्यचित्रकनागरम् । पञ्चकोलं......... (Mar. पिंपळी, पिंपळमूळ, चवक, चित्रक व सुंठ).

-कोषाः m. (pl.) the five vestures or wrappers supposed to invest the soul; they are:-- अन्नमयकोष or the earthly body (स्थूलशरीर); प्राणमयकोष the vesture of the vital airs; मनो- मयकोष the sensorial vesture; विज्ञानमयकोष the cognitional vesture (these three form the लिङ्गशरीर); and आनन्द- मयकोष the last vesture, that of beatitude. कोषैरन्नमयाद्यैः पञ्चभिरात्मा न संवृतो भाति । निजशक्तिसमुप्तन्नैः शैवालप़टलैरिवाम्बु वापीस्थम् ॥ Vivekachūdāmaṇi.

-क्रोशी 1 a distance of five Kroṣas.

-2 N. of the city, Banares.

-खट्वम्, -खट्वी a collection of five beds.

-गत a. (in alg.) raised to the fifth power.

-गवम् a collection of five cows.

-गव्यम् the five products of the cow taken collectively; i. e. milk, curds, clarified butter or ghee, urine, and cowdung (क्षीरं दधि तथा चाज्यं मूत्रं गोमयमेव च).

-गु a. bought with five cows.

-गुण a. five-fold. (

-णाः) the five objects of sense (रूप, रस, गन्ध, स्पर्श and शब्द). (

-णी) the earth.

-गुप्तः 1 a tortoise (as drawing in its 4 feet and head).

-2 the materialistic system of philosophy, the doctrines of the Chārvākas.

-घातः (in music) a kind of mea- sure.

-चत्वारिंश a. forty-fifth.

-चत्वारिंशत् f. forty-five.

-चामरम् N. of 2 kinds of metre; प्रमाणिकापदद्वयं वदन्ति पञ्चचामरम् Vṛittaratnākara.

-जनः 1 a man, man- kind.

-2 N. of a demon who had assumed the form of a conch-shell, and was slain by Kṛiṣṇa; तस्मै प्रादाद्वरं पुत्रं मृतं पञ्चजनोदरात् Bhāg.3.3.2.

-3 the soul.

-4 the five classes of beings; i. e. gods, men, Gandharvas, serpents and pitṛis; यस्मिन् पञ्च पञ्चजना आकाशश्च प्रतिष्ठितः Bṛi. Up.4.4.17.

-5 the four primary castes of the Hindus (ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य and शूद्र) with the Niṣādas or barbarians as the fifth (pl. in these two senses); (for a full exposition see Sārirabhāṣya on Br. Sūtras 1.4.11-13). (

-नी) an assemblage of five persons.

-जनीन a. devoted to the five races. (

-नः) an actor, a mimic, buffoon, one who is devoted to the pentad viz. singer, musician, dancer, harlot and a jester; गायकवादक- नर्तकदासीभण्डरतः खलु पञ्चजनीनः Bhāsāvritti on P.V.1.9.

-ज्ञानः 1 an epithet of Buddha as possessing the five kinds of knowledge.

-2 a man familiar with the doc- trines of the Pāśupatas.

-तक्षम्, -क्षी a collection of five carpenters.

-तत्त्वम् 1 the five elements taken collectively; i. e. पृत्थी, अप्, तेजस्, वायु and आकाश.

-2 (in the Tantras) the five essentials of the Tāntrikas, also called पञ्चमकार because they all begin with म; i. e. मद्य, मांस, मत्स्य, मुद्रा and मैथुन.

-तन्त्रम् N. of a well-known collection in five books containing moral stories and fables by Visnugupta; पञ्चतन्त्रात्तथान्यस्माद् ग्रन्थादाकृष्य लिख्यते H. Pr.9.

-तन्मात्रम् the five subtle and pri- mary elements (such as शब्द, रस, स्पर्श and रूप and गन्ध).

-तपस् m. an ascetic who in summer practises penance sitting in the middle of four fires with the sun burning right over his head; cf. हविर्भुजामेधवतां चतुर्णां मध्ये ललाटंतपसप्तसप्तिः R.13.41; Ku.5.23; Ms.6.23 and Śi.2.51. also; ग्रीष्मे पञ्चतपा वीरो वर्षास्वासारषाण्मुनिः Bhāg. 4.23.6; Rām.3.6.5.

-तय a. five-fold; वृत्तयः पञ्चतय्यः क्लिष्टा अक्लिष्टाः Mbh. (

-यः) a pentad.

-तिक्तम् the five bitter things:-- निवामृतावृषपटोलनिदिग्धिकाश्च.

-त्रिंश a. thirtyfifth.

-त्रिंशत्, -त्रिंशतिः f. thirty-five.

-दश a.

1 fifteenth.

-2 increased by fifteen; as in पञ्चदशं शतम् 'one hundred and fifteen'.

-दशन् a. (pl.) fifteen.

˚अहः a period of fifteen days.

-दशिन् a. made or consisting of fifteen.

-दशी 1 the fifteenth day of a lunar fort- night (the full or new moon day); Y.1.146.

-2 N. of a philosophical work (प्रकरणग्रन्थ) by माधवाचार्य (विद्यारण्य).

-दीर्घम् the five long parts of the body; the arms, eyes, belly, nose and breast; बाहू नेत्रद्वयं कुक्षिर्द्वे तु नासे तथैव च । स्तनयोरन्तरं चैव पञ्चदीर्घं प्रचक्षते ॥

-देवताः the five deities:-- आदित्यं गणनाथं च देवीं रुद्रं च केशवम् । पञ्चदैवतमित्युक्तं सर्वकर्मसु पूजयेत् ॥

-धारणक a. upheld by the five elements.

-नखः 1 any animal with five claws; such as the hare, alligator, tortoise, porcupine, rhinoceros शशकः शल्लकी गोधा खड्गी कूर्मश्च पञ्चमः । पञ्च पञ्चनखा भक्ष्या ये प्रोक्ताः कृतजैर्द्विजैः Bk.6.131; Ms.5.17,18; Y.1.177.

-2 an elephant.

-3 a turtle.

-4 a lion or tiger.

-नखी, -नखराज an iguana (Mar. घोरपड); Gīrvāṇa.

-नदः 'the country of five rivers, the modern Panjab (the five rivers being शतद्रु, विपाशा, इरावती, चन्द्रभागा and वितस्ता, or the modern names Sutlej, Beas, Ravee, Chenab and Jhelum).

-दा (pl.) the people of this country.

-नवतिः f. ninety-five.

-निम्बम् the five products of निम्ब viz. (the flowers, fruit, leaves, bark and root).

-नीराजनम् waving five things before an idol and then falling prostrate before it; (the five things being:-- a lamp, lotus, cloth, mango and betel-leaf).

-पञ्चाश a. fiftyfifth.

-पञ्चाशत् f. fifty-five.

-पदी 1 five steps; पुंसो यमान्तं व्रजतो$पिनिष्ठुरै- रेतैर्धनैः पञ्चपदी न दीयते Pt.2.115.

-2 the five strong cases, i. e. the first five inflections

-पर्वन् n. (pl.) the five parvans q. v.; they are चतुर्दश्यष्टमी चैव अमावास्या च पूर्णिमा । पर्वाण्येतानि राजेन्द्र रविसंक्रान्तिरेव च ॥ a. five-knotted (an arrow).

-पल्लवम् The leaves of the mango, fig, banyan, ficus religiosa (Mar. पिंपळ) and Genus Ficus (Mar. पायरी). There are other variations such as पनस, आम्र, पिप्पल, वट and बकुल. The first group is for the Vedic ritual only.

-पात्रम् 1 five vessels taken collectively.

-2 a Srāddha in which offerings are made in five vessels.

-पाद् a. consisting of five feet, steps, or parts; पञ्चपादं पितरम् Praśna Up.1.11. (-m.) a year (संवत्सर).

-पादिका N. of a commentary on शारीरकभाष्य.

-पितृ m. (pl.) the five fathers:-- जनकश्चोपनेता च यश्च कन्यां प्रयच्छति । अन्नदाता भयत्राता पञ्चैते पितरः स्मृताः ॥

-पित्तम् the bile of five ani- mals viz. (the boar, goat, buffalo, fish and peacock).

-प्रस्थ a. having five elevations (a forest).

-प्राणाः m. (pl.) the five life-winds or vital airs: प्राण, अपान, व्यान, उदान, and समान.

-प्रासादः a temple of a particular size with four pinnacles and a steeple.

-बन्ध a fine equal to the fifth part of anything lost or stolen.

-बलाः five medicinal herbs, namely बला, नागबला, महाबला, अति- बला and राजबला.

-बाणः, -वाणः, -शरः epithets of the god of love; see पञ्चेषु.

-बाहुः N. of Śiva.

-बिन्दुप्रसृतम् N. of a particular movement in dancing; Dk.2.

-बीजानि the five seeds:--कर्कटी, त्रपुस, दाडिम, पद्मबीज, and वानरीबीज.

-भद्र a.

1 having five good qualities.

-2 consisting of five good ingredients (as a sauce &c.).

-3 having five auspicious marks (as a horse) in the chest, back, face and flanks.

-4 vicious.

-द्रः a kind of pavilion.

-भागिन् m. the five deities of पञ्चमहा- यज्ञ; धर्मकामविहीनस्य चुक्रुधुः पञ्चभागिनः Bhāg.11.23.9.

-भुज a. pentagonal.

(-जः) 1 a pentagon; cf. पञ्चकोण.

-2 N. of Gaṇeśa.

-भूतम् the five elements; पृथ्वी, अप्, तेजस्, वायु and आकाश.

-भृङ्गाः the five trees, viz. देवदाली (Mar. देवडंगरी), शमी, भङ्गा (Mar. भांग), निर्गुण्डी and तमालपत्र.

-मकारम् the five essentials of the left-hand Tantra ritual of which the first letter is म; see पञ्चतत्त्व (2).

-महापातकम् the five great sins; see महापातक Ms.11. 54.

-महायज्ञाः m. (pl.) the five daily sacrifices enjoined to be performed by a Brāhmaṇa; अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः पितृ- यज्ञस्तु तर्पणम् । होमो दैवो बलिर्भौतो नृयज्ञो$तिथिपूजनम् ॥ Ms.3.7. अहुतं च हुतं चैव तथा प्रहुतमेव च । ब्राह्मं हुतं प्राशितं च पञ्च यज्ञान् प्रचक्षते ॥ Ms.3.73; see महायज्ञ.

-मारः son of Baladeva; L. D. B.

-माश(षि)क a. consisting of five Māṣas (as a fine &c.).

-माष(षि)क a. amounting to five māṣas; गर्दभाजाविकानां तु दण्डः स्यात्पञ्चमाषिकः Ms.8.298.

-मास्य a. happening every five months.

-मुखः an arrow with five points; (for other senses see पञ्चानन.)

-मुद्रा five gestures to be made in presenting offerings to an idol; viz आवाहनी, स्थापनी, संनिधापनी, संबोधनी and संमुखीकरणी; see मुद्रा.

-मूत्रम् the urine of five female animals; the cow, goat, she-buffalo, sheep, and she-ass.).

-मूलम् there are nine varieties of the pentad combinations of roots; लघुपञ्चमूल, बृहत्पञ्चमूल, शतावर्यादि, तृणपञ्चमूल, जीवकादिपञ्चमूल, पुनर्नवादिपञ्चमूल, गोक्षुरादि˚, वल्ली˚.

-रत्नम् a collection of five gems; (they are variously enumerated: (1) नीलकं वज्रकं चेति पद्मरागश्च मौक्तिकम् । प्रवालं चेति विज्ञेयं पंचरत्नं मनीषिभिः ॥ (2) सुवर्णं रजतं मुक्ता राजावर्तं प्रवालकम् । रत्नपञ्चकमाख्यातम्...॥ (3) कनकं हीरकं नीलं पद्मरागश्च मौक्तिकम् । पञ्चरत्नमिदं प्रोक्त- मृषिभिः पूर्वदर्शिभिः ॥

-2 the five most admired episodes of the Mahābhārata; गीता, विष्णुसहस्रनाम, भीष्मस्तवराज, अनुस्मृति and गजेन्द्रमोक्ष).

-रसा the आमलकी tree (Mar. आंवळी).

-रात्रम् 1 a period of five nights; इत्यर्थं वयमानीताः पञ्चरात्रो$पि विद्यते Pañch.3.24.

-2 N. of one of Bhāsa's dramas.

-3 N. of a philosophical treatise attributed to Nārada.

-4 N. of an अहीन (sacrifice) lasting for 5 days; स एतं पञ्चरात्रं पुरुषमेधं यज्ञक्रतुमपश्यत् Śat. Br.; cf. Mb.12.218. 11.

-राशिकम् the rule of five (in math.).

-लक्षणम् a Purāṇa; so called because it deals with five important topics:-- सर्गश्च प्रतिसर्गश्च वंशो मन्वन्तराणि च । वंशानुचरितं चैव पुराणं पञ्चलक्षणम् ॥ see पुराण also.

-लवणम् five kinds of salt; i. e. काचक, सैन्धव, सामुद्र, बिड and सौवर्चल.

-लाङ्गलकम् a gift (महादान) of as much land as can be cultivated with five ploughs.

-लोकपालः the five guardian deities viz. Vināyaka, Durgā, Vāyu, Ākāśa and Aśvinīkumāra.

-लोहम् a metallic alloy containing five metals (i. e. copper, brass, tin, lead and iron).

-लोहकम् the five metals i. e. gold, silver, copper, tin and lead.

-वटः the sacred or sacrificial thread worn across the breast (यज्ञोपवीत).

-वटी 1 the five fig-trees: i. e. अश्वत्थ, बिल्व, वट, धात्री and अशोक.

-2 N. of a part of the Daṇḍakā forest where the Godāvarī rises and where Rāma dwelt for a considerable time with his beloved; it is two miles from Nasik; परिहरन्तमपि मामितः पञ्चवटीस्नेहो बलादाकर्षतीव U.2.27/28; R.13.34.

-वर्गः 1 an aggregate of five.

-2 the five essential elements of the body.

-3 the five organs of sense; संतुष्टपञ्चवर्गो$हं लोकयात्रां प्रवाहये Rām.2.19.27.

-4 the five daily sacrifices enjoined to be performed by a Brāhmaṇa; cf. महायज्ञ.

-5 the five classes of spies (कापटिक, उदास्थित, गृहपतिव्यञ्जन, वैदेहिकव्यञ्जन and तापसव्यञ्जन); cf. Kull. on Ms.7.154.

-वर्षदेशीय a. about five years old.

-वर्षीय a. five years old.

-वल्कलम् a collection of the barks of five kinds of trees; namely न्यग्रोध, उदुम्बर, अश्वत्थ, प्लक्ष and वेतस.

-वल्लभा N. of Draupadī.

-वार्षिक a. recurring every five years.

-वाहिन् a. drawn by five (as a carriage).

-विंश a. twenty-fifth.

-शः 1 a Stoma consisting of 25 parts.

-2 N. of Viṣṇu (regarded as the 25th तत्त्व); स तु जन- परितापं तत्कृतं जानता ते नरहर उपनीतः पञ्चतां पञ्चविंश Bhāg. 7.8.53.

-विंशतिः f. twenty-five.

-विंशतिका a collection of twenty-five; as in वेतालपञ्चविंशतिका.

-विध a. five- fold, of five kinds. ˚प्रकृतिः f. the five departments of a government; अमात्यराष्ट्रदुर्गार्थदण्डाख्याः पञ्च चापराः Ms.7.157.

-वीरगोष्ठम् an assembly room, concert-hall; रागमञ्जरी नाम पञ्चवीरगोष्ठे संगीतकमनुष्ठास्यति Dk.2.

-वृत्, -वृतम् ind. five-fold.

-वृत्तिता depending on senses; Rām.2.1.65.

-शत a. amounting to five hundred.

(-तम्) 1 one hundred and five.

-2 five hundred.

-शाखः 1 the hand; स्वशिरः पश्चशाखाभ्यामभिहत्यायतेक्षणा Mb.11.17.3; कदापि नो मुञ्चति पञ्चशाखः (नारायणस्य) Rām. Ch.1.9; स्फूर्जद्रत्नाङ्गुलीयद्युतिशबलनखद्योतिभिः पञ्चशाखैः Śiva B.3.49.

-2 an elephant.

-शारदीयः N. of a Yāga.

-शिखः a lion.

-शीलम् the five rules of conduct; Buddh.

-शुक्लम् The holy combination of five days, viz. Uttarāyaṇa (day of the gods), the bright half of the month (day of the manes) and day time, हरिवासर and सिद्धक्षेत्र (cf. त्रिशुक्लम्).

-ष a. (pl.) five or six; सन्त्यन्ये$पि बृहस्पतिप्रभृतयः संभाविताः पञ्चषाः Bh.2.34.

-षष्ट a. sixty-fifth.

-षष्टिः f. sixty-five.

-सटः one with five tufts of hair on the head (सटाः जटाः केशसन्निवेशे मध्ये मध्ये पञ्चसु स्थानेषु क्षौरवद्वापनम्); दासो$यं मुच्यतां राज्ञस्त्वया पञ्चसटः कृतः Mb.3.272.18; (Mar. पांच पाट काढणें).

-सप्तत a. seventy-fifth.

-सप्ततिः f. seventy-five.

-सस्यम् the five grains viz. धान्य, मुद्ग, तिल, यव and माष.

-सिद्धान्ती f. the five astronomical doctrines from astronomical book like सूर्यसिद्धान्त etc.

-सिद्धौषधयः the five medi- cinal plants:-- तैलकन्द, सुधाकन्द, क्रोडकन्द, रुदन्तिक, सर्पाक्षी.

-सुगन्धकम् the five kinds of aromatic vegetable sub- stances; they are:-- कर्पूरकक्कोललवङ्गपुष्पगुवाकजातीफलपञ्चकेन । समांशभागेन च योजितेन मनोहरं पञ्चसुगन्धकं स्यात् ॥.

-सूनाः f. the five things in a house by which animal life may be accidentally destroyed; they are:-- पञ्चसूना गृहस्थस्य चुल्ली पेषण्युपस्करः कण्डनी चोदकुम्भश्च Ms.3.68.

-सूरणाः the five medicinal esculent roots; sweet and bitter सूरण, अत्यम्ल- पर्णी, काण्डीर, मालाकन्द. &c.

-स्रोतम् n. the mind; पञ्चस्रोतसि निष्णातः Mb.12.218.11. (com. पञ्चस्त्रोतांसि विषयकेदारप्रणालिका यस्य तस्मिन् मनसि).

-हायन a. five years old.

परिचर् 1 P.

1 To go or walk about.

-2 To serve, wait or attend upon; Ms.2.243; गुणोदारान् दारानुत परिचरामः सविनयम् Bh.3.4.

-3 To worship, adore, reverence; अनुत्पन्नं ज्ञानं यदि यदि च संदेहविधुरं विपर्यस्तं वा स्यात् परिचर वसिष्ठस्य चरणौ Mv.3.36.

-4 To take care of, nurse, tend -Caus. To enclose, surround.

यन्तृ a. [यम्-तृच्]

1 Restraining, curbing, control- ling.

-2 Guiding, directing. -m.

1 A director, governor, ruler.

-2 A driver (as of an elephant, carriage &c.), coachman, charioteer; यन्ता गजस्याभ्यपतद् गजस्थम् R.7.37; अथ यन्तारमादिश्य धुर्यान् विश्रामयेति सः 1.54; Bhāg.8.11. 17; Ki.7.32; सव्यो$पि सानुनयमाकलनाय यन्त्रा Śi.

-3 An elephant-driver or rider.