धर्मनन्दिन्

अनन्त a. [नास्ति अन्तो यस्य] Endless, infinite, eternal, boundless, inexhaustible; ˚रत्नप्रभवस्य यस्य Ku.1.3.

-न्तः 1 N. of Viṣṇu; गन्धर्वाप्सरसः सिद्धाः किन्नरोरगचारणाः । नान्तं गुणानां जानन्ति (नास्यान्तमधिगच्छन्ति) तेनानन्तो$यमुच्यते ॥; also of Viṣṇu's couch, the serpent -Śeṣa; of Kṛiṣṇa and his brother; of Siva, the 14th Arhat; Vāsuki, the lord of serpents अनन्तश्चास्मि नागानाम् Bg.1.29.

-2 A cloud.

-3 Talc.

-4 N. of a plant (सिन्दु- वार) Vitex Trifolia (Mar. निरगुडी).

-5 The asterism श्रवण.

-6 A silken cord with 14 knots tied round the right arm on the अनन्तचतुर्दशी day.

-7 The letter आ.

-न्ता 1 The earth (the endless).

-2 The number one.

-3 Names of various females; N. of Pārvatī.

-4 Names of various plants; शारिवा, अनन्तमूल (a very medicinal plant) दूर्वा, आमलकी, गुडूची, अग्निमन्थ, कणा, लाङ्गली, दुरालाभा, हरीतकी, अग्निशिखा, श्यामलता, पिप्पली.

-न्ती A small silken cord tied round the left arm of a woman.

-न्तम् 1 The sky, atmosphere.

-2 Infinity, eternity.

-3 Absolution, final beatitude; तदनन्ताय कल्पते Pt.2.72.

-4 The Supreme Spirit, Brahman (परब्रह्म,); सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्मेति श्रुतिः । न व्यापित्वाद्देशतो$न्तो नित्यत्वान्नापि कालतः । न वस्तुतो$पि सर्वात्म्यादानन्त्यं ब्रह्मणि त्रिधा ॥

-5 A sloping and a projecting member of the entabla- ture representing a continued pent-roof; अनन्तं चान्तरिक्षं च प्रस्तरं चाष्टधा लुपाः । Māna.18.174-175. cf. अनन्तः शेषविष्ण्वोश्चानवधौ क्लीबमम्बरे । स्त्रियां स्याच्छारिपादूर्वाविशल्याला- ङ्गलीषु च । हैमवत्यां गळूच्यां च...। Nm.

-Comp. -आत्मन् m. the Supreme Spirit;

-कर a. magnifying to any extent; P.III.2.21.

-ग a. moving forever.

-गुण a. possessed of endless merits; of countless or infinite possessed of endless merits; of countless or infinite number; प्लवङ्गानामनन्तगुणतैधते Mv.6.55.

-चतुर्दशी, -˚व्रतम् [अनन्तस्य आराधनं यस्यां सा चतुर्दशी] the 14th day of the bright half of Bhādrapada when Ananta is worshipped

-चरित्रः N. of a Bodhisattva.

-जित् (अनन्तानि भूतानि जितवान्)

1 N. of Vāsudeva, the conqueror of all.

-2 N. of an Arhat deity.

-तान a. of endless width, extensive.

-तीर्थकृत् m.

1 one who visits many places of polgimage.

-2 a Jaina deity.

-तृतीया the third day of the bright half of भाद्रपद, मार्गशीर्ष or वैशाख; नभस्ये वाथ वैशाखे मार्गशीर्षे$थवा पुनः । शुक्ल- पक्षतृतीयायां... उक्तानन्ततृतीयैषा सुतानन्दफलप्रदा.

-दृष्टिः [अनन्ता दृष्टयो नेत्राणि यस्य] N. of Śiva, or of Indra.

-देवः [अनन्तो देव इव]

1 the serpent Seṣa.

-2 [अनन्ते दीव्यति; दिव्-अच्] N. of Nārayaṇa who sleeps on Seṣa.

-3 N. of the king of Kashmir.

-नेमिः N. of the king of Mālava, a contemporary of शाक्यमुनि

-पार a. of endless width, boundless; ˚रं किल शब्दशास्त्रम् Pt.1.

-पालः N. of a warrior- chief in Kashmir.

-मतिः N. of a Bodhisattva.

-मायिन् a. of endless tricks, endlessly deceitful.

-मूलः a medi- cinal plant (शारिवा).

-राशिः an infinite quantity.

-रूप a. of innumerable forms or shapes; epithet of Visnu.

-वातः a disease of the head, resembling teta- nus.

-विक्रमिन् N. of a Bodhisattva.

-विजयः [अनन्तान् विजयते ध्वनिद्वारा अनेन] N. of Yudhiṣṭhira's conchshell. अनन्तविजयं राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः Bg.1.16.

-वीर्यः N. of the 23rd Jaina Arhat of a future age.

-व्रतम् 1 See अनन्तचतुर्दशी above.

-2 N. of the 12nd Adhyaya of the Bhaviṣyottara-Purāṇa.

-शक्ति a. of boundless power, omnipotent, epithet of the Supreme Being.

-शयनम् Travancore; Sriraṅgapaṭṭaṇa (because there are temples of Viṣṇu reclining on अनन्त Serpent).

-शीर्ष N. of Visnu or the Supreme Being. (

-र्षा) N. of the wife of Vāsuki.

-शुष्म a. Ved. possessing endless strength; endlessly blowing.

-श्री a. of boundless magnificence, an epithet of the Supreme Being.

अनन्तर a. [नास्ति अन्तरं व्यवधानं, मध्यः; अवकाशः &c. यस्य]

1 Having no interior or interior space, limitless; तदेतत् ब्रह्म अपूर्वमनन्तरं अवाह्यम् Br. Up.2.5.19.

-2 Having no interval or interstice or pause (of space or time); compact, close; हलो$नन्तराः संयोगः P.I.1.7, See संयोग.

-3 (a) Contiguous, neighbouring, adjoining; Rām.4.21. 14; अनयत् प्रभुशक्तिसंपदा वशमेको नृपतीननन्तरान् R.8.19; भारतवर्षा- दुत्तरेण अनन्तरे किंपुरुषनाम्नि वर्षे K.136; immediately adjoining; Ki.2.53. R.7.21; not distant from (with abl.); आत्मनो$नन्तरममात्यपदं ग्राहितः Mu.4; ब्रह्मावर्तादनन्तरः Ms.2.19 (Kull. अनन्तरः किंचिदूनः); अरेः अनन्तरं मित्रम् 7.158; or in comp.; विषयानन्तरो राजा शत्रुः Ak. who is an immediate neighbour.

-4 Immediately before or after; Rām.4. 29.31. तदिदं क्रियतामनन्तरं भवता बन्धुजनप्रयोजनम् Ku.4.32 soon after, just afterwards; अनन्तरोदीरितलक्ष्मभाजौ पादौ यदीयावुपजातयस्ताः Chānd. M. having characteristics mentioned just before.

-5 Following, coming close upon (in comp.); शङ्खस्वनानन्तरपुष्पवृष्टि Ku.1.23;2.53; ˚कर- णीयम् Ś.4 the next duty, what should be done next.

-6 Belonging to the caste immediately following; पुत्रा ये$नन्तरस्त्रीजाः Ms.1.14.

-7 Uninterrupted, unbroken, continuous. सुखदुःखावृते लोके नेहास्त्येकमनन्तरम् Mb.12.153. 89.

-8 Straight, direct (साक्षात्). अथवा$नन्तरकृतं किंचिदेव निदर्शनम् Mb.12.35.9.

-रम् [न. त.]

1 Contiguity, pro- ximity; अनन्तरविहिते चास्यासने K.93.

-2 Brahman, the supreme soul (as being of one entire essence).

-रम् ind. [Strictly it is acc. of time कालात्यन्तसंयोगः; नास्ति अन्तरं यथा स्या तथा]

1 Immediately after, afterwards.

-2 (with a prepositional force) After (with abl.); पुराणपत्त्रापग- मादनन्तरम् R.3.7; त्यागाच्छान्तिरनन्तरम् Bg.12.12; गोदानविधे- रनन्तरम् R.3.33,36.;2.71; स्वामिनो$नन्तरं भृत्याः Pt.1; rarely with gen.; अङ्गदं चाधिरूढस्तु लक्ष्मणो$नन्तरं मम Rām.; or in comp.; घनोदयाः प्राक् तदनन्तरं पयः Ś7.3.; R.4. 2.; Ms.3.252, Y.2.41; वचनानन्तरमेव K.78 immedia- tely after those words.

-Comp. -जः or

जा [अनन्तरस्या अनन्तरवर्णाया मातुः जायते]

1 the child of a Kṣatriyā or Vai- śyā mother, by a father belonging to the caste imme- diately above the mother's, स्त्रीष्वनन्तरजातासु द्विजैरुत्वादिता- न्सुतान् । सदृशानेव तानाहुर्मातृदोषविगर्हितान् ॥ Ms.1.6.

-2 born immediately before or after; a younger or elder brother. Legitimate son (औरसः); आत्मा पत्रश्च विज्ञेयस्तस्या- नन्तरजश्च यः Mb.13.49.3. (

-जा) a younger or elder sister; अनुष्ठितानन्तरजाविवाहः R.7.32.; so ˚जात.

अन्तर् ind. [अम्-अरन्-तुडागमश्च Uṇ.5.6, अमेस्तुट् च]

1 (Used as a prefix to verbs and regarded as a preposition or गति) (a) In the middle, between; in, into, inside; ˚हन्, ˚धा, ˚गम्, ˚भू, ˚इ, ˚ली &c. (b) Under.

-2 (Used adverbially) (a) Between, be- twixt, amongst, within; in the middle or interior, inside (opp. वहिः); अदह्यतान्तः R.2.32 burnt within himself, at heart; अन्तरेव विहरन् दिवानिशम् R.19.6 in the palace, in the harem; so ˚भिन्नं भ्रमति हृदयम् Māl. 5.2; अन्तर्विभेद Dk.13; यदन्तस्तन्न जिह्वायाम् Pt.4.88; अन्तर्यश्च मृग्यते V.1.1 internally, in the mind. (b) By way of seizing or holding; अन्तर्हत्वा गतः (हतं परिगृह्य).

-3 (As a separable preposition) (a) In, into, between, in the middle, inside, within, (with loc.); निवसन्नन्तर्दारुणि लङ्घ्यो वह्निः Pt.1.31; अन्तरादित्ये Ch. Up., अन्तर्वेश्मनि Ms.7 223; Y.3.31; अप्स्वन्तरमृतमप्सु Rv.1. 23.19. अप्सु मे सोमो$ब्रवीदन्तर् विश्वानि भेषजा ibid. (b) Between (with acc.) Ved. अन्तर्मही बृहती रोदसीमे Rv. 7.87.2; अन्तर्देवान् मर्त्यांश्च 8.2.4; हिरण्मय्योर्ह कुश्योरन्तर- वहित आस Śat. Br. (c) In, into, inside, in the interior, in the midst (with gen.); प्रतिबलजलधेरन्तरौर्वायमाणे Ve. 3.7; अन्तःकञ्चुकिकञ्चुकस्य Ratn.2.3; बहिरन्तश्च भूतानाम् Bg.13.15; त्वमग्ने सर्वभूतानामन्तश्चरसि साक्षिवत् Y.2.14; लघुवृत्तितया भिदां गतं बहिरन्तश्च नृपस्य मण्डलम् Ki.2.53; अन्तरीपं यदन्तर्वारिणस्तटम् Ak.; oft. in comp. at the end; कूपान्तः पतितः Pt.5; सभान्तः साक्षिणः प्राप्तान् Ms.8.79; दन्तान्तरधि- ष्ठितम् Ms.5.141 between the teeth; उत्पित्सवो$न्तर्नदभर्तुः Śi.3.77; also in compound with a following word; अहं सदा शरीरान्तर्वासिनी ते सरस्वती Ks.4.11.

-4 It is fre- quently used as the first member of compounds in the sense of 'internally', 'inside', 'within', 'in the inte- rior', 'having in the interior', 'filled with', 'having concealed within', or in the sense of 'inward', 'internal', 'secret', 'hidden' &c., forming Adverbial, Bahuvrīhi or Tatpuruṣa compounds; कुन्दमन्तस्तुषारम् (Bah. comp.) Ś.5.19 filled with dew; ˚स्तोयम् (Bah. comp.) Me.66; अन्तर्गिरि (Adv. comp.) Ki.1.34; ज्वलयति तनूमन्तर्दाहः (Tat. comp.) U.3.31; so ˚कोपः, ˚कोणः, ˚आकूतम् &c.

-5 It is also supposed to be a particle of assent (स्वीकारार्थक). (Note. In comp. the र् of अन्तर् is changed to a visarga before hard consonants, as अन्तः- करणम्, अन्तःस्थ &c.). [cf. L. inter; Zend antare; Goth. undar; Pers. andar; Gr. entos;].

-Comp. -अंसः the breast (= अंतरा-अंस q. v.).

-अग्निः inward fire, the fire which stimulates digestion; दीप्तान्तरग्निपरिशुद्धकोष्ठः Susr.

-अंङ्ग a.

1 inward, internal, comprehended, included (with abl.); त्रयमन्तरङ्ग पूर्वेभ्यः Pat Sūtra.

-2 proximate, related to, essential to or referring to the essential part of the अङ्ग or base of a word (opp. बहिरङ्ग); धातूपसर्गयोः कार्यमन्तरङ्गम् P.VIII.3.74 Sk.

-3 dear, most beloved (अत्यन्तप्रिय); स्वपिति सुखमिदा- नीमन्तरङ्गः कुरङ्गः Ś.4.v.l.

(-अङ्गम्) 1 the inmost limb or organ, the heart, mind; सन्तुष्टान्तरङ्गः Dk.11; ˚वृत्ति 21; the interior.

-2 an intimate friend, near or con- fidential person (forming, as it were, part of oneself); मदन्तरङ्गभूताम् Dk.81,93,11; राजान्तरङ्गभावेन 135; अन्तरङ्गेषु राज्यभारं समर्प्य*** 159.

-3 an essential or indispensable part, as श्रवण, मनन & निदिध्यासन in realizing Brahman.

-4 What is intimately connected or related; अन्तरङ्गबहिरङ्ग- योरन्तरङ्ग बलीयः ŚB. on MS.12.2.29.

- अवयव an inner part; P.V.4.62.

-आकाशः the ether or Brahman that resides in the heart of man (a term often occurring in the Upaniṣads).

-आकूतम् secret or hidden intention.

-आगमः an additional augment between two letters,

-आगारम् the interior of a house; स्त्रीनक्तमन्तरा- गारबहिःशत्रुकृतांस्तथा Y.2.31.

-आत्मन् m. (त्मा)

1 the inmost spirit or soul, the soul or mind; also the internal feelings, the heart, अङ्गुष्ठमात्रपुरुषोन्तरात्मा Śvet.; नास्य प्रत्यक- रोद्वीर्यं विक्लवेनान्तरात्मना Rām.6.13.28. गतिमस्यान्तरात्मनः Ms.6.73; जीवसंज्ञोन्तरात्मान्यः सहजः सर्वदेहिनाम् 12.13; मद्- गतेनान्तरात्मना Bg.6.47 with the heart fixed on me; जातो ममायं विशदः प्रकामं...... अन्तरात्मा Ś.4.22, U.3.38, प्रायः सर्वो भवति करुणावृत्तिरार्द्रान्तरात्मा Me.95.

-2 (In phil.) the inherent supreme spirit or soul (residing in the in- terior of man); अन्तरात्मासि देहिनाम् Ku.6.21.

-आपणः a market in the heart (inside) of a town.

-आय, -आल; See s. v.

-आराम a. rejoicing in oneself, finding pleasure in his soul or heart; यो$न्तःसुखोन्तरारामस्तथान्तर्जर्यो- तिरेव सः Bg.5.24.

-इन्द्रियम् an internal organ or sense.

-उष्यम् Ved. a secret abode.

-करणम् the internal organ; the heart, soul; the seat of thought and feeling, thinking faculty, mind, conscience; प्रमाणं ˚प्रवृत्तयः Ś.1.22; सबाह्य ˚णः अन्तरात्मा V.4 the soul in all its senses external and internal, the inner and outer man; दयार्द्रभावमाख्यातमन्तःकरणैर्विशङ्कैः R.2.11. According to the Vedānta अन्तःकरण is of four kinds: मनो बुद्धिरहङ्कार- श्चित्तं करणमान्तरम् । संशयो निश्चयो गर्वः स्मरणं विषया इमे ॥ अन्तःकरणं त्रिविधम् Sāṅkhya 33, i. e. बुद्धयहङ्कारमनांसि; सान्तःकरणा बुद्धिः 35, i. e. अहङ्कारमनःसहिता.

-कल्पः a certain number of years (with Buddhists).

-कुटिल a. inwardly crooked (fig. also); fraudulent. (

-लः) a conch-shell.

-कृ(क्रि)मिः a disease of worms in the body.

-कोटरपुष्पी = अण्ड- कोटरपुष्पी.

-कोपः 1 internal disturbance; H.3.

-2 inward wrath, secret anger.

-कोशम् the interior of a store- room.

-गङ्गा the secret or hidden Ganges (supposed to communicate uuderground with a secret stream in Mysore).

-गडु a. [अन्तर्मध्ये गडुरिव] useless, unprofitable, unnecessary, unavailing; किमनेनान्तर्गडुना Sar. S. (ग्रीवाप्रदेश- जातस्य गलमांसपिण्डस्य गडोर्यथा निरर्थकत्वं तद्वत्).

-गम् -गत &c. See under अंतर्गम्.

-गर्भ a.

1 bearing young, pregnant.

-2 having a गर्भ or inside; so ˚गर्भिन्.

-गिरम् -रि ind. in mountains. अध्यास्तेन्तर्गिरं यस्मात् करतन्नावैति कारणम् Bk.5.87.

-गुडवलयः the sphincter muscle.

-गूढ a. conceal- ed inside, being inward; ˚घनव्यथः U.3.1; R.19.57; ˚विषः with poison concealed in the heart.

-गृहम्, -गेहम्, -भवनम् [अन्तःस्थं गृहम् &c.]

1 the inner apartment of a house, the interior of a house.

-2 N. of a holy place in Benares; पञ्चक्रोश्यां कृतं पापमन्तर्गेहे विनश्यति.

-घणः -णम् [अन्तर्हन्यते क्रोडीभवत्यस्मिन्, निपातः] the open space before the house between the entrance-door and the house (= porch or court); तस्मिन्नन्तर्घणे पश्यन् प्रघाणे सौधसद्मनः Bk.7.62 द्वारमतिक्रम्य यः सावकाशप्रदेशः सो$न्तर्घणः). (

-नः -णः) N. of a country of Bāhīka (or Bālhīka) (P.III.3.78 बाहीकग्रामविशेषस्य संज्ञेयम् Sk.).

-घातः striking in the middle Kāsi. on P.III.3.78.

-चर a. pervading the body. internally situated, internal, inward अन्तश्चराणां मरुतां निरोधात् Ku.3.48; U.7.

-ज a. born or bred in the interior (as a worm &c.).

-जठरम् the stomach. (ind.) in the stomach.

-जम्भः the inner part of the jaws (खादनस्थानं जम्भः, दन्तपङ्क्त्यो- रन्तरालम्).

-जात a. inborn, innate.

-जानु ind. between the knees.

-जानुशयः One sleeping with hands between the knees; अन्तर्जानुशयो यस्तु भुञ्जते सक्तभाजनः Mb.3.2.75.

-ज्ञानम् inward or secret knowledge.

-ज्योतिस् a. enlightened inwardly, with an enlightened soul. यो$न्तःसुखो$न्तरारामस्तथान्तर्ज्योतिरेव यः Bg.5.24. (

-स् n.) the inward light, light of Brahman.

-ज्वलनम् inflammation. (

-नः) inward heat or fire; mental anxiety.

-ताप a. burning inwardly (

-पः) internal fever or heat Ś.3.13.

-दधनम् [अन्तर्दध्यते आधीयते मादकतानेन] distillation of spirituous liquor, or a substance used to produce fermentation.

-दशा a term in astrology, the time when a particular planet exercises its influence over man's destiny (ज्योतिषोक्तः महादशान्तर्गतो ग्रहाणां स्वाधिपत्यकालभेदः).

-दशाहम् an interval of 1 days; ˚हात् before 1 days. Ms.8.222; ˚हे 5.79.

-दहनम् -दाहः 1 inward heat; ज्वलयति तनूमन्तर्दाहः U.3.31; ˚हेन दहनः सन्तापयति राघवम् Rām.

-2 inflammation.

-दुःख a. sad or afflicted at heart;

-दुष्ट a. internally bad, wicked or base at heart.

-दृष्टिः f. examining one's own soul, insight into oneself.

-देशः an intermediate region of the compass.

-द्वारम् private or secret door within the house (प्रकोष्ठद्वारम्).

-धा-धि, -हित &c. See. s. v.

-नगरम् the palace of a king (being inside the town); cf. ˚पुरम्; दशाननान्तर्नगरं ददर्श Rām.

-निवेशनम् inner part of the house; यथा चारोपितो वृक्षो जातश्चान्तर्निवेशने Rām.6.128.6.

-निहित a. being concealed within; अङ्गैरन्तर्निहितवचनैः सूचितः सम्यगर्थः M.2.8.

-निष्ठ a. engaged in internal meditation.

-पटः, -टम् a screen of cloth held between two persons who are to be united (as a bride and bridegroom, or pupil and preceptor) until the acctual time of union arrives.

-पथ a. Ved. being on the way.

-पदम् ind. in the interior of an inflected word.

-पदवी = सुषुम्णामध्यगतः पन्थाः

-पिरधानम् the innermost garment.

-पर्शव्य a. being between the ribs (as flesh).

-पवित्रः the Soma when in the straining vessel.

-पशुः [अन्तर्गाममध्ये पशवो यत्र] the time when the cattle are in the village or stables (from sunset to sunrise); अन्तःपशौ पशुकामस्य सायं प्रातः Kāty; (सायं पशुषु ग्राममध्ये आगतेषु प्रातश्च ग्रामादनिःसृतेषु com.).

-पातः, पात्यः 1 insertion of a letter (in Gram.).

-2 a post fixed in the middle of the sacrificial ground (used in ritual works); अन्तःपूर्वेण यूपं परीत्यान्तःपात्यदेशे स्थापयति Kāty.

-पातित, -पातिन् a.

1 inserted.

-2 included or comprised in; falling within; दण्डकारण्य˚ ति आश्रमपदम् K.2.

-पात्रम् Ved. interior of a vessel.

-पालः one who watches over the inner apartments of a palace.

-पुरम् [अन्तः अभ्यन्तरं पुरं गृहम्, or पुरस्यान्तःस्थितम्]

1 inner apartment of a palace (set apart for women); female or women's apartments, seraglio, harem (so called from their being situated in the heart of the town, for purposes of safety); व्यायम्याप्लुत्य मध्याह्ने भोक्तुमन्तःपुरं विशेत् Ms.7.216,221,224; कन्यान्तःपुरे कश्चित्प्रविशति Pt.1.

-2 inmates of the female apartments, a queen or queens, the ladies taken collectively; अन्तःपुराणि सर्वाणि रुदमानानि सत्वरम् Rām.6.111.111. ˚विरहपर्युत्सुकस्य राजर्षेः Ś.3; K.58; ततो राजा सान्तःपुरः स्वगृह- मानीयाभ्यर्चितः Pt.1; कस्यचिद्राज्ञो$न्तःपुरं जलक्रीडां कुरुते ibid. ˚प्रचारः gossip of the harem Ms.7.153; ˚समागतः Ś.4; also in pl.; कदाचिदस्मत्प्रार्थनामन्तःपुरेभ्यः कथयेत् Ś.2.; न ददाति वाचमुचितामन्तःपुरेभ्यो यदा Ś.6.5. ˚जन women of the palace; inmates of the female apartments; ˚चर,

-अध्यक्षः-रक्षकः, -वर्ती guardian or superintendent of the harem, chamber- lain; वृद्धः कुलोद्रतः शक्तः पितृपैतामहः शुचिः । राज्ञामन्तःपुरा- ध्यक्षो विनीतश्च तथेष्यते ॥ (of these five sorts are mentioned:- वामनक, जघन्य, कुब्ज, मण्डलक and सामिन् see Bṛi. S.) ˚सहायः one belonging to the harem.

-पुरिकः [अन्तःपुरे नियुक्तः, ठक्] a chamberlain = ˚चर. (

-कः, -का) a woman in the harem; अस्मत्प्रार्थनामन्तःपुरिके(का) भ्यो निवेदय Chaṇḍ. K.

-पुष्पम् [कर्म.] the menstrual matter of women, before it re- gularly begins to flow every month; वर्षद्वादशकादूर्ध्वं यदि पुष्पं बहिर्न हि । अन्तःपुष्पं भवत्येव पनसोदुम्बरादिवत् Kāśyapa; ˚ष्पम् is therefore the age between 12 and the menstruation period.

-पूय a. ulcerous.

-पेयम् Ved. drinking up.

-प्रकृतिः f.

1 the internal nature or constitution of man.

-2 the ministry or body of ministers of a king.

-3 heart or soul. ˚प्रकोपः internal dissensions or disaffection; अणुरप्युपहन्ति विग्रहः प्रभुमन्तःप्रकृतिप्रकोपजः Ki.2.51.

-प्रको- पनम् sowing internal dissensions, causing internal revolts; अन्तःप्रकोपनं कार्यमभियोक्तुः स्थिरात्मनः H.3.93.

-प्रज्ञ a. knowing oneself, with an enlightened soul.

-प्रतिष्ठानम् residence in the interior.

-बाष्प a.

1 with suppressed tears; अन्तर्बाष्पश्चिरमनुचरो राजराजस्य दध्यौ Me.3.

-2 with tears gushing up inside, bedimmed with tears; कोपात्˚ ष्पे स्मरयति मां लोचने तस्याः V.4.15. (

-ष्पः) suppressed tears, inward tears; निगृह्य ˚ष्पम् Bh.3.6; Māl.5.

-भावः, भावना see under अन्तर्भू separately.

-भिन्न a. split or broken inside, perforated, bored (said of a pearl) Pt.4 (also torn by dissensions).

-भूमिः f. interior of the earth.

-भेदः discord, internal dissensions; ˚जर्जरं राजकुलम् Mk.4 torn by internal dissensions; अन्तर्भेदाकुलं गेहं न चिराद्विनशिष्यति 'a house divided against itself cannot stand long.'

-भौम a. subterranean, underground.

-मदावस्थ a. having the rutting state concealed within; आसीदनाविष्कृतदानराजि- रन्तर्मदावस्थ इव द्विपेन्द्रः R.2.7.

-मनस् a.

1 sad, disconso- late, dejected, distracted.

-2 one who has concentrated and turned his mind inward, lost in abstract meditation.

-मुख a. (

-खी f.)

1 going into the mouth, pointing or turned inward; प्रचण्डपरिपिण्डितः स्तिमितवृत्तिरन्तर्मुखः Mv. 5.26.

-2 having an inward entrance of opening (बाह्यवस्तुपरिहारेण परमात्मविषयकतया प्रवेशयुक्तं चित्तादि).

-3 an epithet of the soul called प्राज्ञ, when it is enjoying the sweet bliss of sleep (आनन्दभुक् चेतोमुखः प्राज्ञः इति श्रुतेः).

-4 Spiritual minded, looking inwardly into the soul; 'अन्तर्मुखाः सततमात्मविदो महान्तः' Viś. Guṇā.139. (

-खम्) a sort of surgical scissors (having an opening inside), one of the 2 instruments mentioned by Suśruta in chapter 8 of Sūtrasthāna.

-मातृका [अन्तःस्थाः ष़ट्चक्रस्थाः मातृकाः अकारादिवर्णाः] a name given in the Tantras for the letters of the alphabet assigned to the six lotuses (पद्म) of the body; ˚न्यासः a term used in Tantra literature for the mental assignment of the seve- ral letters of the alphabet to the different parts of the body.

-मुद्र a. sealed inside; N. of a form of devotion.

-मृत a. still-born.

-यागः mental sacrifice or worship, a mode of worship referred to in the Tantras.

-यामः 1 suppression of the breath and voice.

-2 ˚पात्रम्, a sacrificial vessel (ग्रहरूपं सामापराख्यं यज्ञियपात्रम्); according to others, a Soma libation made during the suppression of breath and voice; सुहवा सूर्यायान्तर्याममनु- मन्त्रयेत् Ait. Br.

-यामिन् m.

1 regulating the soul or internal feelings, soul; Providence, Supreme Spirit as guiding and regulating mankind. Brahman; (according to the Bṛi. Ār. Up. अन्तर्यामिन 'the internal check' is the Supreme Being and not the individual soul; who standing in the earth is other than the earth, whom the earth knows not, whose body the earth is, who internally restrains and governs the earth; the same is thy soul (and mine, the internal check अन्तर्यामिन्, &c. &c.); अन्तराविश्य भूतानि यो बिभर्त्यात्मकेतुभिः । अन्तर्या- मीश्वरः साक्षाद्भवेत् &c.

-2 wind; ˚ब्राह्मणम् N. of a Brāhmaṇa included in the Bṛi. Ār. Up.

-योगः deep meditation, abstraction

-लम्ब a. acute-angular. (

-बः) an acute-angled triangle (opp. बहिर्लम्ब) (the perpendicular from the vertex or लम्ब falling within अन्तर् the triangle).

-लीन a.

1 latent, hidden, concealed inside; ˚नस्य दुःखाग्नेः U.3.9; ˚भुजङ्गमम् Pt.1.

-2 inherent.

-लोम a. (P.V.4.117) covered with hair on the inside; (

-मम्) [अन्तर्गतमाज्छाद्यं लोम अच्] the hair to be covered.

-वंशः = ˚पुरम् q. v.

-वंशिकः, -वासिकः [अन्तर्वंशे वासे नियुक्तः ठक्] a superintendent of the women's apartment.; Pt.3, K.93. Ak.2.8.8.

-वण (वन) a. situated in a forest; ˚णो देशः P.VI.2.179 Sk. (

-णम्) ind. within a forest. P.VIII.4.5.

-वत् a. being in the interior; having something in the interior.

-वती (वत्नी) Ved. [अन्तरस्त्यस्यां गर्भः] a pregnant woman; अन्तर्वत्नी प्रजावती R.15.13.

-वमिः [अन्तः स्थित एव उद्गारशब्दं कारयति, वम्-इन्] indigestion, flatulence; belching.

-वर्तिन्, -वासिन् a. being or dwelling inside, included or comprised in

-वसुः N. of a Soma sacrifice (for राज्यकाम and पशुकाम).

-वस्त्रम्, -वासस् n. an under- garment; गृहीत्वा तत्र तस्यान्तर्वस्त्राण्याभरणानि च । चेलखण्डं तमेकं च दत्वान्तर्वाससः कृते ॥. Ks.4.52.

-वा a. [अन्तः अन्तरङ्गभावं अन्तःकरणं वा वाति गच्छति स्निग्धत्वेन, वा-विच् Tv.] forming part of oneself such as children, cattle &c. ˚वत् a. (अस्त्यर्थे मतुप् मस्य वः) having progeny, cattle &c; अन्तर्वावत्क्षयं दधे Rv.1.4.7; abounding with precious things inside. -adv. inwardly.

-वाणि a. [अन्तःस्थिता शास्त्रवाक्यात्मिका वाणी यस्य] skilled or versed in scriptures, very learned (शास्त्रविद्).

-विगाहः, -हनम् entering within, penetration.

-विद्वस् a. Ved. (

विदुषी f.) knowing correctly or exactly (knowing the paths between heaven and earth) Rv.1.72.7.

-वेगः inward uneasiness or anxiety, inward fever.

-वेदि a. pertaining to the inside of the sacrificial ground. -adv. within this ground. (

-दिः -दी f.) [अन्तर्गता वेदिर्यत्र देशे] the tract of land (the Doab) between the rivers Gaṅgā and Yamunā, regarded as a sacred region and the principal seat of Āryan Brāhmaṇas; cf. एते भगवत्यौ भूमिदेवानां मूलमायतनमन्तर्वेदिपूर्वेण कलिन्दकन्यामन्दाकिन्यौ संगच्छेते A.R.7; it is supposed to have extended from Prayāga to Haradvāra and is also known by the names of शशस्थली and ब्रह्मावर्त. -m. (pl.) inhabitants of this land.

-वेश्मन् n. the inner apartments, interior of a house.

-वेश्मिकः n. a chamberlain.

-वैशिकः Officer in charge of the harem. समुद्रमुपकरणमन्तर्वैशिकहस्तादादाय परिचरेयुः Kau. A.1.21.

-शरः internal arrow or disease.

-शरीरम् internal and spiritual part of man; the interior of the body.

-शल्य a. having in the interior an arrow, pin or any such extraneous matter; rankling inside.

-शीला N. of a river rising from the Vindhya mountain.

-श्लेषः, -श्लेषणम् Ved. internal support (scaffolding &c.) एतानि ह वै वेदानामन्तः- श्लेषणानि यदेता व्याहृतयः Ait. Br.

-संज्ञ a. inwardly con- scious (said of trees &c.); ˚ज्ञा भवन्त्येते सुखदुःखसमन्विताः Ms.1.49.

-सत्त्व a. having inward strength &c. (˚

त्त्वा)

1 a pregnant woman.

-2 the marking nut.

-सन्तापः internal pain, sorrow, regret.

- सरल a. upright at heart, or having Sarala trees inside; K.51.

-सलिल a. with water (flowing) underground; नदीमिवान्तःसलिलां सरस्वतीम् R.3.9.

-सार a. having inward strength and vigour, full of strong inside; powerful, strong, heavy or ponderous; ˚रैर्मन्त्रिभिर्घार्यते राज्यं सुस्तम्भैरिव मन्दिरम् Pt.1. 126; साराणि इन्धनानि Dk.132; ˚रं घन तुलयितुं नानिलः शक्ष्यति त्वाम् Me.2. (

-रः) internal treasure or store, inner store or contents; वमन्त्युच्चैरन्तःसारम् H.2.13 internal matter or essence (and pus).

-सुख a. whose delight is in self, inwardly happy यो$न्तःसुखो$न्तरारामः Bg. 5.24

-सेनम् ind. into the midst of armies.

-स्थ a. (also written अन्तःस्थ) being between or in the midst. (

-स्थः, -स्था) a term applied to the semivowels, य्, र्, ल्, व् as standing between vowels and consonants and being formed by a slight contact of the vocal organs (ईषत्स्पृष्टं अन्तस्थानाम्); or they are so called be- cause they stand between स्पर्श (क-म) letters and ऊष्मन् (श, ष, स, ह).

-स्था 1 a deity of the vital organs.

-2 N. of one of the Ṛigveda hymns. ˚मुद्गरः the malleus of the ear.

-स्वेदः [अन्तः स्वेदो मदजलस्यन्दनं यस्य] an elephant (in rut).

-हणनम् striking in the middle.

-हननम् N. of a country बाहीक P.VIII.4.24 Sk.

-हस्तम् ind. in the hand, within reach of the hand.

-हस्तीन a. being in the hand or within reach of the hand.

-हासः laughing inwardly (in the sleeves), a secret or suppressed laugh; सान्तर्हासं कथितम् Me.113 with a suppressed laugh, with a gentle smile.

-हृदयम् the interior of the heart.

उपास्तिः f.

1 Service, attendance upon (especially a deity).

-2 Worship, adoration; सन्ध्योपास्त्यादिकर्माणि Bhāg.11.27.11. स्वर्गापवर्गयोर्मार्गमामनन्ति मनीषिणः । यदुपा- स्तिमसावत्र परमात्मा निरूप्यते ॥ Kusum.

दुर् ind. (A prefix substituted for दुस् before words beginning with vowels or soft consonants in the sense of 'bad'. 'hard' or 'difficult to do a certain thing'; for compounds with दुस् as first member see दुस् s. v.).

-Comp. -अक्ष a.

1 weak-eyed.

-2 evileyed.

(-क्षः) 1 a loaded or false die.

-2 dishonest gambling.

-अक्षरम् an evil word; श्रुतिं ममाविश्य भवद्दुरक्षरं सृजत्यदः कीटकवदुत्कटा रुजः N.9.63.

-अतिक्रम a. difficult to be overcome or conquered, unconquerable; सर्वं तु तपसा साध्यं तपो हि दुरति- क्रमम् Ms.11.2.38; स्वभावो दुरतिक्रमः 'nature cannot be changed'; स्वजातिर्दुरतिक्रमा Pt.1.

-2 insurmountable, impassable; B. R.6.18-19.

-3 inevitable. (

-मः) an epithet of Viṣṇu.

-अत्यय a.

1 difficult to be overcome; स्वर्गमार्गपरिघो दुरत्ययः R.11.88.

-2 hard to be attained or fathomed; स एष आत्मा स्वपरेत्यबुद्धिभिर्दुरत्यया- नुक्रमणो निरूप्यते Bhāg.7.5.13.

-अदृष्टम् ill-luck, misfortune.

-अधिग, -अधिगम a.

1 hard to reach or attain, unattainable; Bhāg.3.23.8; दुरधिगमः परभागो यावत्पुरुषेण पौरुषं न कृतम् Pt.1.33.

-2 insurmountable.

-3 hard to be studied or understood; इह दुरधिगमैः किञ्चि- देवागमैः Ki.5.18.

-अधिष्ठित a. badly performed, managed, or executed. (

-तम्) improper stay at a place.

-अधीत a. badly learnt or read.

-अध्यय a.

1 difficult of attainment; सहस्रवर्त्मा चपलैर्दुरध्ययः Śi.12.11.

-2 hard to be studied.

-अध्यवसायः a foolish undertaking.

-अध्वः a bad road; स्वयं दुरध्वार्णवनाविकाः कथं स्पृशन्तु विज्ञाय हृदापि तादृशीम् N.9.33.

-अन्त a.

1 whose end is difficult to be reached, endless, infinite; संकर्षणाय सूक्ष्माय दुरन्तायान्तकाय च Bhāg.

-2 ending ill or in misery, unhappy; अहो दुरन्ता बलवद्विरोधिता Ki.1.23; नृत्यति युवति- जनेन समं सखि विरहिजनस्य दुरन्ते (वसन्ते) Gīt.1; इयमुदरदरी- दुरन्तधारा यदि न भवेदभिमानभङ्गभूमिः Udb.

-3 hard to be understood or known.

-4 insurmountable.

-अन्तक a. = दुरन्त q. v. (

-कः) an epithet of Śiva.

-अन्वय a.

1 difficult to be passed along; Mb.14.51.17.

-2 hard to be carried out or followed.

-3 difficult to be attained. or understood; बुद्धिश्च ते महाप्राज्ञ देवैरपि दुरन्वया Rām.3. 66.18.

-4 not suitable, improper; वचो दुरन्वयं विप्रास्तूष्णी- मासन्भ्रमद्धियः Bhāg.1.84.14.

(-यः) 1 a wrong conclusion, one wrongly inferred from given premisses.

-2 (in gram.) a false agreement.

-अपवादः ill report. slander.

-अभिग्रह a. difficult to be caught.

-अभि- मानिन् a. vain-glorious, disagreeably proud.

- अवगम a. incomprehensible; Bhāg.5.13.26.

-अवग्रह a.

1 difficult to be restrained or subjugated; भक्ता भजस्व दुरवग्रह मा त्यजास्मान् Bhāg.1.29.31.

-2 disagreeable.

-अवग्राह a. difficult to be attained; Bhāg.7.1.19.

-अवच्छद a. difficult to be hidden; हेतुभिर्लक्षयांचक्रुराप्रीतां दुरवच्छदैः Bhāg.1.62.28.

-अवबोध a. unintelligible. Bhāg.1.49.29.

-अवसित a. unfathomed, difficult to be ascertained, द्युपतिभिरजशक्रशंकराद्यैर्दुरवसितस्तवमच्युतं नतो$स्मि Bhāg.12.12.67.

-अवस्थ a. ill off, badly or poorly circumstanced.

-अवस्था, -स्थानम् a wretched or miser- able state; Bhāg.5.3.12.

-अवाप a. difficult to be gained or fulfilled; Ś.1.

-अवेक्षितम् an improper look.

-अह्नः a bad day.

-आकृति a. ugly, mis-shaped.

-आक्रन्द a. crying bitterly or miserably; किं क्रन्दसि दुराक्रन्द स्वपक्ष- क्षयकारक Pt.4.29.

-आक्रम a.

1 invincible, unconquer- able.

-2 difficult to be passed.

-आक्रमणम् 1 unfair attack.

-2 difficult approach.

-आगमः improper or illegal acquisition.

-आग्रहः foolish obstinacy, head- strongness, pertinacity; ममाहमित्यूढदुराग्रहाणां पुंसाम् Bhāg.3. 5.43.

- आचर a.

1 hard to be performed.

-2 incurable (as a disease).

-आचार a.

1 ill-conducted, badly be- haved.

-2 following bad practices, wicked, depraved; अपि चेत्सुदुराचारो भजते मामनन्यभाक् Bg.9.3. (

-रः) bad practice, ill-conduct, wikedness.

-आढ्य a. not rich, poor.

-आत्मता vileness, baseness, wickedness.

-आत्मन् a. evil-natured, low, wicked, vile, base, mean; ये च प्राहुर्दुरात्मानो दुराराध्या महीभुजः Pt.1.39. (-m.) a rascal, villain, scoundrel.

- आधर a. difficult to be withstood or overpowered, irresistible.

-आधर्ष a. hard to be approached or assailed, unassailable जगन्नाथो दुराधर्षो गङ्गां भागीरथीं प्रति Mb.

-2 not to be attacked with impu- nity.

-3 haughty. (

-र्षः) white mustard.

-आधारः an epithet of Śiva.

-आधिः (m.)

1 distress or anxiety of mind; निरस्तनारीसमया दुराधयः Ki.1.28.

-2 indignation.

-आधी a. Ved. malignant, thinking ill of.

- आनम a. difficult to bend or draw; स विचिन्त्य धनुर्दुरानमम् R.11.38.

-आप a.

1 difficult to be obtained; श्रिया दुरापः कथमीप्सितो भवेत् Ś.3.13; R.1.72;6.62.

-2 difficult to be ap- proached; Pt.1.67.

-3 hard to be overcome.

-आपादन a. difficult to be brought about; किं दुरापादनं तेषाम् Bhāg.3.23.42.

-आपूर a. difficult to be filled or satisfied; Bhāg.7.6.8.

-आबाध a. hard to be molested. (

-धः) N. of Śiva.

-आमोदः bad scent, stench; शवधूमदुरामोदः शालिभक्ते$त्र विद्यते Ks.82.22.

-आराध्य a. difficult to be propitiated, hard to be won over or conciliated; दुराराध्याः श्रियो राज्ञां दुरापा दुष्परिग्रहाः Pt.1.38.

-आरुह a. difficult to be mounted.

(-हः) 1 the Bilva tree.

-2 the cocoanut tree.

-3 the date tree.

-आरोप a. difficult to be strung (bow); दुरारोपमैन्दुशेखरं धनुर्दुर्निवारा रावणभुजदण्डाः B. R.1.46-47.

-आरोह a. difficult of ascent.

(-हः) 1 The cocoanut tree.

-2 the palm tree.

-3 the date tree.

-आलापः 1 a curse, imprecation.

-2 foul of abusive language.

-आलोक a.

1 difficult to be seen or perceived.

-2 painfully bright, dazzling; दुरालोकः स समरे निदाघाम्बररत्नवत् K. P.1. (

-कः) dazzling splendour.

-आव(वा)र a.

1 difficult to be covered or filled up; दुरावरं त्वदन्येन राज्यखण्डमिदं महत् Rām.2.15.5.

-2 difficult to be restrained, shut in, kept back or stopped.

-आवर्त a. difficult to be convinced or set up; भवन्ति सुदुरावर्ता हेतुमन्तो$पि पण्डिताः Mb.12.19.23.

- आशय a.

1 evil-minded, wicked, malicious, स्फुटनिर्भिन्नो दुराशयो$धमः Śi. उपेयिवान् मूलमशेषमूलं दुराशयः कामदुघाङ्घ्रिपस्य Bhāg.3.21.15.

-2 having a bad place or rest. (-m.) the subtle body which is not destroyed by death (लिङ्गदेह); एतन्मे जन्म लोके$स्मिन्मुमुक्षूणां दुराशयात् Bhāg.3.24. 36.

-आशा 1 a bad or wicked desire.

-2 hoping against hope.

-आस a. difficult to be abided or associated with; संघर्षिणा सह गुणाभ्यधिकैर्दुरासम् Śi.5.19.

- आसद a.

1 difficult to be approached or overtaken; स सभूव दुरासदः परैः R.3.66; 8.4; Mv.2.5; 4.15.

-2 difficult to be found or met with.

-3 unequalled, unparalleled.

-4 hard to be borne, insupportable.

-5 difficult to be conquered, unassailable, unconquerable; जहि शत्रुं महाबाहो कामरूपं दुरासदम् Bg.3.43. (

-दः) an epithet of Śiva.

-इत a.

1 difficult.

-2 sinful.

(-तम्) 1 a bad course, evil, sin; दरिद्राणां दैन्यं दुरितमथ दुर्वासनहृदां द्रुतं दूरीकुर्वन् G. L.2; R.8.2; Amaru.2; Mv.3.43.

-2 a difficulty, danger.

-3 a calamity, evil; अपत्ये यत्तादृग्- दुरितमभवत् U.4.3.

-इतिः f. Ved.

1 a bad course.

-2 difficulty.

-इष्टम् 1 a curse, imprecation.

-2 a spell or sacrificial rite performed to injure another person.

-ईशः a bad lord or master.

-ईषणा, -एषणा 1 a curse, an imprecation.

-2 an evil eye.

-उक्त a. harshly utter- ed; Pt.1.89.

-उक्तम्, -उक्तिः f. offensive speech, reproach, abuse, censure; लक्ष्मि क्षमस्व वचनीयमिदं दुरुक्तम् Udb.

-उच्छेद a. difficult to be destroyed.

-उत्तर a.

1 unanswerable.

-2 difficult to be crossed; दुरुत्तरे पङ्क इवान्धकारे Bk.11.2; प्राप्तः पङ्को दुरुत्तरः Ki.15.17.

- उदय a. appearing with difficulty, not easily manifested; यो$ नात्मनां दुरुदयो भगवान्प्रतीतः Bhāg.3.16.5.

-उदर्क a. having bad or no consequences; N.5.41.

-उदाहर a. diffi- cult to be pronounced or composed; अनुज्झितार्थसंबन्धः प्रबन्धो दुरुदाहरः Śi.2.73.

-उद्वह a. burdensome, unbear- able.

- उपसद a. difficult of approach; Ki.7.9.

-उपसर्पिन् a. approaching incautiously; एकमेव दहत्यग्निर्नरं दुरुपसर्पिणम् Ms.7.9.

-ऊह a. abstruse; जानीते जयदेव एव शरणः श्लाघ्ये दुरूहद्रुते Gīt.

-एव a. Ved.

1 having evil ways.

-2 irresis- tible, unassailable. (

-वः) a wicked person.

-ओषस् a. Ved. slow, lazy.

- ग 1 difficult of access, inaccessible, impervious, impassable; दुर्गस्त्वेष महापन्थाः Mb.12.3. 5; दुर्गं पथस्तत्कवयो वदन्ति Kaṭh.1.3.14.

-2 unattain- able.

-3 incomprehensible.

-4 following wicked path, vicious; Rām.2.39.22.

(-गः, -गम्) 1 a difficult or narrow passage through a wood or over a stream, mountain &c., a defile, narrow pass.

-2 a citadel. fortress, castle; न दुर्गं दुर्गमित्येव दुर्गमं मन्यते जनः । तस्य दुर्गमता सैव यत्प्रभुस्तस्य दुर्गमः ॥ Śiva. B.16.61.

-3 rough ground.

-4 difficulty, adversity, calamity, distress, danger; निस्तारयतिं दुर्गाच्च Ms.3.98;11.43; मच्चित्तः सर्व- दुर्गाणि मत्प्रसादात्तरिष्यसि; Bg.18.58.

(-गः) 1 bdellium.

-2 the Supreme Being.

-3 N. of an Asura slain by Durgā (thus receiving her name from him). ˚अध्यक्षः, ˚पतिः, ˚पालः the commandant or governor of a castle. ˚अन्तः The suburb of a fort; दुर्गान्ते सिद्धतापसाः Kau. A. 1.12. ˚कर्मन् n. fortification. ˚कारक a. making difficult. (

-कः) the birch tree. ˚घ्नी N. of Durgā. ˚तरणी an epithet of Sāvitrī. सावित्री दुर्गतरणी वीणा सप्तविधा तथा Mb. ˚मार्गः a defile, gorge. ˚लङ्घनम् surmounting difficu- lties. (

-नः) a camel. ˚संचरः

1 a difficult passage as to a fort &c., a bridge &c. over a defile. ˚संस्कारः Repairs to the old forts; अतो दुर्गसंस्कार आरब्धव्ये किं कौमुदीमहोत्सवेन Mu. ˚सिंहः N. of the author of कलापपरिशिष्ट. ˚व्यसनम् a defect or weak point in a fortress. (

-र्गा) an epithet of Pārvatī, wife of Śiva.

-2 the female cuckoo

-3 N. of several plants. ˚नवमी the 9th day of the bright half of कार्तिक. ˚पूजा the chief festival in honour of दुर्गा in Bengal in the month of Āśvina.

-गत a.

1 unfortunate, in bad circumstances; समाश्वसिमि केनाहं कथं प्राणिमि दुर्गतः Bk.18.1.

-2 indigent, poor.

-3 distressed, in trouble.

-गतता ill-luck, poverty, misery; तावज्जन्मातिदुःखाय ततो दुर्गतता सदा Pt.1.265.

-गतिः f.

1 misfortune, poverty, want, trouble, indigence; न हि कल्याणकृत्कश्चिद् दुर्गतिं तात गच्छति Bg.6.4.

-2 a difficult situation or path.

-3 hell.

-गन्ध a. ill-smelling.

(-न्धः) 1 bad odour, stink

-2 any ill-smelling substance.

-3 an onion.

-4 the mango tree. (

-न्धम्) sochal salt.

-गन्धि, -गन्धिन् a. ill-smelling.

-गम a.

1 impassable, inaccessible, impervious; कामिनीकायकान्तारे कुचपर्वतदुर्गमे Bh.1.86; Śi. 12.49.

-2 unattainable, difficult of attainment.

-3 hard to be understood. (

-मम्) a difficult place like hill etc; भ्राम्यन्ते दुर्गमेष्वपि Pt.5.81.

-गाढ, -गाध, -गाह्य a. difficult to be fathomed or investigated, unfathomable.

-गुणितम् not properly studied; चिराम्यस्तपथं याति शास्त्रं दुर्गुणितं यथा Avimārakam.2.4.

-गोष्ठी evil association; conspiracy. वृद्धो रक्कः कम्पनेशो दुर्गोष्ठीमध्यगो$भवत् Rāj. T.6. 17.

-ग्रह a.

1 difficult to be gained or accomplished.

-2 difficult to be conquered or subjugated; दुर्गाणि दुर्ग्रहाण्यासन् तस्य रोद्धुरपि द्विषाम् R.17.52.

-3 hard to be understood.

(-हः) 1 a cramp, spasm.

-2 obstinacy.

-3 whim, monomania; कथं न वा दुर्ग्रहदोष एष ते हितेन सम्य- ग्गुरुणापि शम्यते N.9.41.

-घट a.

1 difficult. कार्याणि घटयन्नासीद् दुर्घटान्यपि हेलया Rāj. T.4.364.

-2 impossible.

-घण a.

1 closely packed together, very compact.

-घुरुटः An unbeliever; L. D. B.

-घोषः 1 a harsh cry.

-2 a bear.

-जन a.

1 wicked, bad, vile.

-2 slanderous, malicious, mischievous; यथा स्त्रीणां तथा वाचां साधुत्वे दुर्जनो जनः U.1.6. (

-नः) a bad or wicked person, a malicious or mischievous man, villain; दुर्जनः प्रियवादी च नैतद्विश्वास- कारणम् Chāṇ.24,25; शाम्येत्प्रत्यपकारेण नोपकारेण दुर्जनः Ku.2.4. (दुर्जनायते Den. Ā. to become wicked; स्वजनो$पि दरिद्राणां तत्क्षणाद् दुर्जनायते Pt.1.5.). (दुर्जनीकृ [च्वि] to make blameworthy; दुर्जनीकृतास्मि अनेन मां चित्रगतां दर्शयता Nāg.2).

-जय a. invincible. (

-यः) N. of Viṣṇu.

-जर a.

1 ever youthful; तस्मिन्स्तनं दुर्जरवीर्यमुल्बणं घोराङ्कमादाय शिशोर्दधावथ Bhāg.1.6.1.

-2 hard (as food), indigestible.

-3 difficult to be enjoyed; राजश्रीर्दुर्जरा तस्य नवत्वे भूभुजो$भवत् Rāj. T.5.19.

-जात a.

1 unhappy, wretched.

-2 bad-tempered, bad, wicked; Rāj. T.3. 142.

-3 false, not genuine. ˚जीयिन् a. one who is born in vain; यो न यातयते वैरमल्पसत्त्वोद्यमः पुमान् । अफलं जन्म तस्याहं मन्ये दुर्जातजायिनः ॥ Mb.

(-तम्) 1 a misfortune, calamity, difficulty; त्वं तावद् दुर्जाते मे$त्यन्तसाहाय्यकारिणी भव M.3; दुर्जातबन्धुः R.13.72. 'a friend in need or adversity.'

-2 impropriety.

-जाति a.

1 bad natured, vile, wicked; रुदितशरणा दुर्जातीनां सहस्व रुषां फलम् Amaru.96.

-2 out- cast. (

-तिः f.) misfortune, ill condition.

-ज्ञान, -ज्ञेय a. difficult to be known, incomprehensible. उच्चावचेषु भुतेषु दुर्ज्ञेयामकृतात्मभिः Ms.6.73. (

-यः) N. of Śiva.

-णयः, -नयः, -नीतिः 1 bad conduct.

-2 impropriety

-3 in- justice.

-णामन्, -नामन् a. having a bad name.

-णीत a.

1 ill-behaved.

-2 impolitic.

-3 forward. (

-तम्) miscon- duct; दुर्णीतं किमिहास्ति किं सुचरितं कः स्थानलाभे गुणः H.

-दम, -दमन, -दम्य a. difficult to be subdued, untamable, indomitable.

-दर्श a.

1 difficult to be seen.

-2 dazzling; सुदुर्दर्शमिदं रूपं दृष्टवानसि यन्मन Bg.11.52.

-दर्शन a. ugly, ill-looking; दुर्दर्शनेन घटतामियमप्यनेन Māl.2.8.

-दशा a misfortune, calamity.

-दान्त a.

1 hard to be tamed or subdued, untamable; Śi.12.22.

-2 intractable, proud, insolent; दुर्दान्तानां दमनविधयः क्षत्रियेष्वायतन्ते Mv.3.34.

(-तः) 1 a calf.

-2 a strife, quarrel.

-3 N. of Śiva.

-दिन a. cloudy, rainy.

(-नम्) 1 a bad day in general; तद्दिनं दुर्दिनं मन्ये यत्र मित्रागमो हि न Subhāṣ.

-2 a rainy or cloudy day, stormy or rainy weather; उन्नमत्यकालदुर्दिनम् Mk.5; Ku.6 43; Mv.4.57.

-3 a shower (of any- thing); द्विषां विषह्य काकुत्स्थस्तत्र नाराचदुर्दिनम् ॥ सन्मङ्गलस्नात इव R.4.41,82;5.47; U.5.5.

-4 thick darkness; जीमूतैश्च दिशः सर्वाश्चक्रे तिमिरदुर्दिनाः Mb. (दुर्दिनायते Den. Ā. to become cloudy.)

-दिवसः a dark or rainy day; Pt.1.173.

-दुरूटः, -ढः 1 an unbeliever

-2 an abusive word.

-दृश a.

1 disagreeable to the sight, disgusting; दुर्दृशं तत्र राक्षसं घोररूपमपश्यत्सः Mb.1.2.298.

-2 difficult to be seen; पादचारमिवादित्यं निष्पतन्तं सुदुर्दृशम् Rām.7.33.5.

-दृष्ट a. ill- judged or seen, wrongly decided; Y.2.35.

-दैवम् ill-luck, misfortune.

-द्यूतम् an unfair game.

-द्रुमः onion (green).

-धर a.

1 irresistible, difficult to be stopped.

-2 difficult to be borne or suffered; दुर्धरेण मदनेन साद्यते Ghat.11; Ms.7.28.

-3 difficult to be accomplished.

-4 difficult to be kept in memory. (

-रः) quicksilver.

-धर्ष a.

1 inviolable, unassailable.

-2 inaccessible; संयोजयति विद्यैव नीचगापि नरं सरित् । समुद्रमिव दुर्धर्षं नृपं भाग्य- मतः परम् ॥ H. Pr.5.

-3 fearful, dreadful.

-4 haughty.

-धी a. stupid, silly.

-नयः 1 arrogance.

-2 immorality.

-3 evil strategy; उन्मूलयितुमीशो$हं त्रिवर्गमिव दुर्नयः Mu.5.22.

-नामकः piles. ˚अरिः a kind of bulbous root (Mar. सुरण).

-नामन् m. f. a cockle. (-n.) piles.

-निग्रह a. irre- pressible, unruly; मनो दुर्निग्रहं चलम् Bg.6.35.

-निमित a. carelessly put or placed on the ground; पदे पदे दुर्निमिते गलन्ती R.7.1.

-निमित्तम् 1 a bad omen; R.14.5.

-2 a bad pretext.

-निवार, -निवार्य a. difficult to be check- ed or warded off, irresistible, invincible.

-नीतम् 1 mis- conduct, bad policy, demerit, misbehaviour; दुर्णीतं किमि- हास्ति Pt.2.21; H.1.49.

-2 ill-luck.

-नीतिः f. mal- administration; दुर्नीतिं तव वीक्ष्य कोपदहनज्वालाजटालो$पि सन्; Bv.4.36.

-नृपः a bad king; आसीत् पितृकुलं तस्य भक्ष्यं दुर्नृप- रक्षसः Rāj. T.5.417.

-न्यस्त a. badly arranged; दुर्न्यस्त- पुष्परचितो$पि Māl.9.44.

-बल a.

1 weak, feeble.

-2 enfeebled, spiritless; दुर्बलान्यङ्गकानि U.1.24.

-3 thin, lean, emaciated; U.3.

-4 small, scanty, little; स्वार्थोप- पत्तिं प्रति दुर्बलाशः R.5.12.

-बाध a. Unrestrained (अनिवार); दुर्बाधो जनिदिवसान्मम प्रवृद्धः (आधिः); Mv.6.28.

-बाल a.

1 bald-headed.

-2 void of prepuce.

-3 having crook- ed hair.

-बुद्धि a.

1 silly, foolish, stupid.

-2 perverse, evil-minded, wicked; धार्तराष्ट्रस्य दुर्बुद्धेर्युद्धे प्रियचिकीर्षवः (समा- गताः) Bg.1.23

-बुध a. wicked-minded, silly; Mb. 11.4.18.

-बोध a. unintelligible, unfathomable, inscru- table; निसर्गदुर्बोधमबोधविक्लवाः क्व भूपतीनां चरितं क्व जन्तवः Ki. 1.6.

-भग a.

1 unfortunate, unlucky; श्रीवल्लभं दुर्भगाः (निन्दन्ति) Pt.1.415.

-2 not possessed of good features, ill-looking.

-भगा 1 a wife disliked by her husband; दुर्भगाभरणप्रायो ज्ञानं भारः क्रियां विना H.1.17.

-2 an ill-tempered woman, a shrew.

-3 a widow;

-भर a. insupportable, burdensome, heavily laden with (comp.); ततो राजाब्रवीदेतं बहुव्यसनदुर्भरः Ks.112.156.

-भाग्य a. unfortunate, unlucky. (

ग्यम्) ill-luck.

-भावना 1 an evil thought.

-2 a bad tendency.

-भिक्षम् 1 scarcity of provisions, dearth, famine; Y.2.147; Ms.8.22; उत्सवे व्यसने चैव दुर्भिक्षे... यस्तिष्ठति स बान्धवः H.1.71; Pt.2.

-2 want in general.

-भिद, -भेद, -भेद्य a. firm; सुजनस्तु कनकघटवद् दुर्भेद्यश्चाशु संध्येयः Subhāṣ.

-भृत्यः a bad servant.

-भिषज्यम् incurability; Bṛi. Up.4.3.14.

-भ्रातृ m. a bad brother.

-मङ्कु a. obstinate, disobedient.

-मति a.

1 silly, stupid, foolish, ignorant.

-2 wicked, evilminded; न सांपरायिकं तस्य दुर्मतेर्विद्यते फलम् Ms.11.3.

-मद a. drun- ken, ferocious, maddened, infatuated; Bhāg.1.15.7.

-दः foolish pride, arrogance.

-दम् the generative organ; ग्रामकं नाम विषयं दुर्मदेन समन्वितः Bhāg.4.25.52.

-मनस् a. troubled in mind, discouraged, disspirited, sad, malancholy; अद्य बार्हस्पतः श्रीमान् युक्तः पुष्येण राघवः । प्रोच्यतै ब्राह्मणैः प्राज्ञैः केन त्वमसि दुर्मनाः ॥ Rām. [दुर्मनायते Den. Ā. to be troubled in mind, be sad, meditate sorrowfully, to be disconso- late, become vexed or fretted; Māl.3].

-मनुष्यः a bad or wicked man.

-मन्त्रः, -मन्त्रितम्, -मन्त्रणा evil advice, bad counsel; दुर्मन्त्रान्नृपतिर्विनश्यति; Pt.1.169.

-मरम् a hard or difficult death; Mb.14.61.9.

-मरी a kind of दूर्वा grass.

-मरणम् violent or unnatural death.

-मर्ष a.

1 unbearable; Bhāg.6.5.42.

-2 obstinate, hostile.

-मर्षणः N. of Viṣṇu.

-मर्षित a. provocated, encouraged; एवं दुर्मर्षितो राजा स मात्रा बभ्रुवाहनः Mb.14. 79.13,

-मर्याद a. immodest, wicked.

-मल्लिका, -मल्ली a minor drama, comedy, farce; S. D.553.

-मित्रः 1 a bad friend.

-2 an enemy.

-मुख a.

1 having a bad face, hideous, ugly; Bh.1.9.

-2 foul-mouthed, abusive, scurrilous; Bh.2.69.

(-खः) 1 a horse.

-2 N. of Śiva.

-3 N. of a serpent king (Nm.)

-4 N. of a monkey (Nm.)

-5 N. of a year (29th year out of 6 years cycle).

-मूल्य a. highly priced, dear.

-मेधस् a. silly, foolish, dull-headed, dull; Pt.1. (-m.) a dunce, dull-headed man, blockhead; ग्रन्थानधीत्य व्याकर्तु- मिति दुर्मेधसो$प्यलम् Śi.2.26.

-मैत्र a. unfriendly, hostile; Bhāg.7.5.27.

-यशस् n. ill-repute, dishonour.

-योगः 1 bad or clumsy contrivance.

-2 a bad combi- nation.

-योध, -योधन a. invincible, unconquerable. (

-नः) the eldest of the 11 sons of Dhṛitarāṣṭra and Gāndhārī. [From his early years he conceived a deep hatred for his cousins the Pāṇḍavas, but particularly Bhīma, and made every effort he could to compass their destruction. When his father pro- posed to make Yudhiṣṭhira heir-apparent, Duryodhana did not like the idea, as his father was the reigning sovereign, and prevailed upon his blind father to send the Pāṇḍavas away into exile. Vāraṇāvata was fixed upon as their abode, and under pretext of constructing a palatial building for their residence, Duryodhana caused a palace to be built mostly of lac, resin and other combustible materials, thereby hoping to see them all destroyed when they should enter it. But the Paṇḍavas were forewarned and they safely escaped. They then lived at Indraprastha, and Yudhiṣṭhira performed the Rājasuya sacrifice with great pomp and splendour. This event further excited the anger and jealousy of Duryodhana, who was already vexed to find that his plot for burning them up had signally failed, and he induced his father to invite the Pāṇḍavas to Hastināpura to play with dice (of which Yudhiṣṭhira was particularly fond). In that gambling-match, Duryodhana, who was ably assisted by his maternal uncle Śakuni, won from Yudhiṣṭhira everything that he staked, till the infatuated gambler staked himself, his brothers, and Draupadī herself, all of whom shared the same fate. Yudhiṣṭhira, as a condition of the wager, was forced to go to the forest with his wife and brothers, and to remain there for twelve years and to pass one addi- tional year incognito. But even this period, long as it was, expired, and after their return from exile both the Pāṇḍavas and Kauravas made great preparations for the inevitable struggle and the great Bhāratī war commenced. It lasted for eighteen days during which all the Kauravas, with most of their allies, were slain. It was on the last day of the war that Bhīma fought a duel with Duryodhana and smashed his thigh with his club.] मोघं तवेदं भुवि नामधेयं दुर्योधनेतीह कृतं पुरस्तात् न हीह दुर्योधनता तवास्ति पलायमानस्य रणं विहाय Mb.4.65.17.

-योनि a. of a low birth, न कथंचन दुर्योनिः प्रकृतिं स्वां नियच्छति Ms.1.59.

-लक्ष्य a. difficult to be seen or perceived, hardly visible.

-क्ष्यम् bad aim; मनः प्रकृत्यैव चलं दुर्लक्ष्यं च तथापि मे Ratn.3.2.

-लभ a.

1 difficult to be attained, or accomplished; R.1.67;17.7; Ku.4.4;5.46,61; दुर्लभं भारते जन्म मानुष्यं तत्र दुर्लभम् Subhāṣ.

-2 difficult to be found or met with, scarce, rare; शुद्धान्तदुर्लभम् Ś.1.17.

-3 best, excellent, eminent.

-ग्रामः a village situated close to a large village and inhabited by the free-holders (अग्र- हारोपजीविनः); Māna.1.79-8.

-4 dear, beloved.

-5 costly.

-ललित a.

1 spoilt by fondling, fondled too much, hard to please; हा मदङ्कदुर्ललित Ve.4; V.2.8; Māl.9.

-2 (hence) wayward, naughty, illbred, unruly; स्पृहयामि खलु दुर्ललितायास्मै Ś.7. (

-तम्) waywardness, rudeness.

-लेख्यम् a forged document. Y.2.91.

-वच a.

1 difficult to be described, indescribable. अपि वागधिपस्य दुर्वचं वचनं तद् विदधीत विस्मयम् Ki.2.2.

-2 not to be talked about.

-3 speaking improperly, abusing. (

-चम्) abuse, censure, foul language.

-वचस् n. abuse, censure; असह्यं दुर्वचो ज्ञातेर्मेघा- न्तरितरौद्रवत् Udb.

-वर्ण a. bad-coloured.

-र्णः 1 bad colour.

-2 impurity; यथा हेम्नि स्थितो वह्निर्दुवर्णं हन्ति धातु- जम् Bhāg.12.3.47.

(-र्णम्) 1 silver. दुर्वर्णभित्तिरिह सान्द्रसुधासुवर्णा Śi.4.28.

-2 a kind of leprosy.

-वस a. difficult to be resided in.

-वसतिः f. painful residence; R.8.94.

-वह a. heavy, difficult to be borne; दुर्वहगर्भखिन्नसीता U.2.1; Ku.1.11.

-वाच् a. speaking ill. (-f.)

1 evil words, abuse.

-2 inelegant language or speech.

-वाच्य a.

1 difficult to be spoken or uttered.

-2 abusive, scurrilous.

-3 harsh, cruel (as words).

(-च्यम्) 1 censure, abuse.

-2 scandal, ill-repute.

-वातः a fart. ˚वातय Den. P. to break wind or fart; इत्येके विहसन्त्येनमेके दुर्वातयन्ति च Bhāg.11.23.4.

-वादः slander, defamation, calumny.

-वार, -वारण a. irresistible, unbearable; R.14.87; किं चायमरिदुर्वारः पाणौ पाशः प्रचेतसः Ku.2.21.

-वासना 1 evil propensity, wicked desire; कः शत्रुर्वद खेददानकुशलो दुर्वासनासंचयः Bv. 1.86.

-2 a chimera.

-वासस् a.

1 ill-dressed.

-2 naked. (-m.) N. of a very irascible saint or Ṛiṣi, son of Atri and Anasūyā. (He was very hard to please, and he cursed many a male and female to suffer misery and degradation. His anger, like that of Jama- dagni, has become almost proverbial.)

-वाहितम् a heavy burden; उरोजपूर्णकुम्भाङ्का सदुर्वाहितविभ्रमा Rāj. T.4.18.

-विगाह, -विगाह्य a. difficult to be penetrated or fathomed, unfathomable.

-विचिन्त्य inconcei- vable, inscrutable

-विद a. difficult to be known or discovered; नूनं गतिः कृतान्तस्य प्राज्ञैरपि सुदुर्विदा Mb.7.78. 2.

-विदग्ध 1 unskilled, raw, foolish, stupid, silly.

-2 wholly ignorant.

-3 foolishly puffed up, elated. vainly proud; वृथाशस्त्रग्रहणदुर्विदग्ध Ve.3; ज्ञानलवदुर्विदग्धं ब्रह्मापि नरं न रञ्जयति Bh.2.3.

-विद्ध a. Badly perforated (a pearl); Kau. A.2.11.

-विद्य a. uneducated; Rāj. T.1.354.

-विध a.

1 mean, base, low.

-2 wicked, vile.

-3 poor, indigent; विदधाते रुचिगर्वदुर्विधम् N.2.23.

-4 stupid, foolish, silly; विविनक्ति न बुद्धिदुर्विधः Śi.16.39.

-विनयः misconduct, imprudence.

-विनीत a.

1 (a) badly educated, ill-mannered; ill-behaved, wicked; शासितरि दुर्विनीतानाम् Ś.1.24. (b) rude, naughty, mis- chievous.

-2 stubborn, obstinate.

(-तः) 1 a restive or untrained horse.

-2 a wayward person, reprobate.

-विपाक a. producing bad fruit; श्रितासि चन्दनभ्रान्त्या दुर्विपाकं विषद्रुमम् U.1.46.

(-कः) 1 bad result or conse- quence; U.1.4; किं नो विधिरिह वचने$प्यक्षमो दुर्विपाकः Mv. 6.7.

-2 evil consequences of acts done either in this or in a former birth.

-विभाव्य a. inconceivable; also दुर्विभाव; असद्वृत्तेरहो वृत्तं दुर्विभावं विधेरिव Ki.11.56.

-विमर्श a. difficult to be tried or examined; यो दुर्विमर्शपथया निजमाययेदं सृष्ट्वा गुणान्विभजते तदनुप्रविष्टः Bhāg.1.49.29.

-विलसितम् a wayward act, rudeness, naughtiness; डिम्भस्य दुर्विलसितानि मुदे गुरूणाम् B. R.4.6.

-विलासः a bad or evil turn of fate; U.1.

-विवाहः a censurable marriage; इतरेषु तु शिष्टेषु नृशंसानृतवादिनः । जायन्ते दुर्विवाहेषु ब्रह्मधर्मद्विषः सुताः ॥ Ms.3.41.

-विष a. ill-natured, malignant. (

-षः) N. of Śiva.

-विषह a. unbearable, intolerable, irresistible. (

-हः) N. of Śiva.

-वृत्त a.

1 vile, wicked, ill-behaved.

-2 roguish. (

-त्तम्) misconduct, ill-behaviour. दुर्वृत्तवृत्तशमनं तव देवि शीलम् Devīmāhātmya.

-वृत्तिः f.

1 misconduct.

-2 misery, want, distress.

-3 fraud.

-वृष्टिः f. insufficient rain, drought.

-वेद a. difficult to be known or ascertained.

-व्यवहारः a wrong judgment in law.

-व्यवहृतिः f. ill-report or rumour.

-व्यसनम् 1 a fond pursuit or resolve; Mu.3.

-2 bad propensity, vice; तेन दुर्व्यसनेनासीद्भोजने$पि कदर्थना Ks.73.73.

-व्रत a. not conforming to rules, disobedient.

-हुतम् a badly offered sacrifice.

-हृद् a. wicked-hearted, ill-disposed, inimical; अकुर्वतोर्वां शुश्रूषां क्लिष्टयोर्दुर्हृदा भृशम् Bhāg.1.45.9. (-m.) an enemy.

-हृदय a. evil-minded, evil-intention- ed, wicked.

-हृषीक a. having defective organs of sense.

परम a. [परं परत्वं माति-क Tv.]

1 Most distant, last.

-2 Highest, best, most excellent, greatest; प्राप्नोति परमां गतिम् Ms.4.14;7.1;2.13.

-3 Chief, principal, primary, supreme; सर्वथा ब्राह्मणाः पूज्याः परमं दैवतं हि तत् Ms.9.319.

-4 Exceeding, extreme.

-5 Adequate, sufficient; परमं यत्नमातिष्ठेत् स्तेनानां निग्रहे नृपः Ms.8.32.

-6 Worst.

-7 Higher than, superior to; न मन्ये वाणि- ज्यात् किमपि परमं वर्तनमिह Pt.1.11.

-मम् The utmost or highest; the chief or prominent part; (at the end of comp.) consisting principally of, solely occupied with; कामोपभोगपरमा एतावदिति निश्चिताः Bg.16.11; Ms.6.96.

-मम् ind.

1 A particle of assent, acceptance or agree- ment (well, very well, yes, be it so); ततः परममित्युक्त्वा प्रतस्थे मुनिमण्डलम् Ku.6.35.

-2 Exceedingly, very much; परमक्रुद्धः &c.

-Comp. -अक्षरम् the sacred syllable 'om' or Brahmā.

-अङ्गना an excellent woman.

-अणुः an infinitesimal particle, an atom; सिकतात्वादपि परां प्रपेदे पर- माणुताम् R.15.22; परगुणपरमाणून् पर्वतीकृत्य नित्यम् Bh.2.78; पृथ्वी नित्या परमाणुरूपा T. S; (a परमाणु is thus defined:-- जालान्तरस्थसूर्यांशौ यत् सूक्ष्मं दृश्यते रजः । भागस्तस्य च षष्ठो यः परमाणुः स उच्यते ॥ Tarka K., or less accurately:-- जाला- न्तरगते रश्मौ यत् सूक्ष्मं दृश्यते रजः । तस्य त्रिंशत्तमो भागः परमाणुः स उच्यते ॥) ˚अङ्गकः an epithet of Viṣṇu.

-अद्वैतम् 1 the Supreme Spirit.

-2 pure unitarianism.

-अन्नम् rice boiled in milk with sugar.

-अपमः the inclination of a planet's orbit to the ecliptic.

-अर्थः 1 the highest or most sublime truth, true spiritual knowledge, knowledge about Brahman or the Supreme Spirit; इदं हि तत्त्वं परमार्थभाजाम् Mv.7.2.

-2 truth, reality, earnestness; परिहासविजल्पितं सखे परमार्थेन न गृह्यतां वचः Ś.2.19; oft in comp. in the sense of 'true' or 'real'. ˚मत्स्याः R.7.4. Mv.4.3.

-3 any excellent or important object.

-4 the best sense.

-5 the best kind of wealth. ˚दरिद्र really poor; Mk. ˚भाज a. partaking of the highest truth; Mv. ˚विद् a philosopher.

-अर्थतः ind. truly, really, exactly, accurately; विकारं खलु परमार्थतो$ज्ञात्वा$नारम्भः प्रतीकारस्य Ś.4; उवाच चैनं परमार्थतो हरं न वेत्सि नूनं यत एवमात्थ माम् Ku.5.75; Pt.1.136.

-अहः an excellent day.

-आत्मन् m. the Supreme Spirit or Brahman; न च योगविधेर्नवेतरः स्थिरधीरा परमात्मदर्शनात् R.8.22; स्वर्गापवर्गयो- र्मार्गमामनन्ति मनीषिणः । यदुपास्तिमसावत्र परमात्मा निरूप्यते ॥ Kusum.

-आनन्दः 'supreme felicity', Supreme Spirit.

-आपद् f. the greatest calamity or misfortune.

-आयु- धम् the wheel (चक्र); शूलैः प्रमथिताः केचित् केचित्तु परमायुधैः Rām.6.58.12.

-आर्यः a Bodhisattva (q. v.).

-इष्वासः an excellent archer.

-ईशः an epithet of Viṣṇu.

-ईश्वरः 1 an epithet of Viṣṇu.

-2 of Indra.

-3 of Śiva.

-4 the Almighty god, the Supreme Being.

-5 N. of Brahman.

-6 a universal monarch, sovereign of the world; see चक्रवर्तिन्.

-ऋषिः a great sage.

-ऐश्वर्यम् supremacy.

-काण़्डः, -ण्डम् a very auspicious moment.

-क्रान्तिः f. the sine of the greatest declination.

-गतिः f.

1 any chief object or refuge (as a god).

-2 final beatitude, emancipation.

-गवः an excellent bull or cow.

- गहन a. very myserious, profound.

-तत्त्वम् the highest truth.

-धर्मात्मन् a. very dutiful, virtuous.

-पदम् 1 the best position, highest rank.

-2 final beatitude; विष्णोः पदे परमे मध्व उत्सः Rv.1.154.5.

- परम a. most excellent of all.

-पुंस् the Supreme Spirit; N. of Viṣṇu.

-पुरुषः, -पूरुषः the Supreme Spirit.

-प्रख्य a. celebrated, renowned.

-ब्रह्मन् n. the Supreme Spirit.

-मुद्रा f. One of the poses of goddess त्रिपुरा.

-रसः butter-milk mixed with water.

-राजः a supreme monarch.

-समुदय a. very auspicious or successful; परमसमुदयेनाश्वमेधेन चेष्ट्वा Mk.1.4.

-सम्मत a. highly esteemed; much revered.

-हंसः an ascetic of the highest order, one who has controlled and subdued all his senses by abstract meditation; cf. कुटीचक; कुटीचको बहूदकः हंसश्चैव तृतीयकः । चतुर्थः परमो हंसो यो यः पश्चात् स उत्तमः ॥ Hārītāsmṛiti. ˚परिव्राजकाचार्यः N. of Śaṅkarāchārya.

पुरुषः [पुरि देहे शेते शी-ड पृषो˚ Tv.; पुर्-अग्रगमने कुषन् Uṇ. 4.74]

1 A male being, man; अर्थतः पुरुषो नारी या नारी सार्थतः पुमान् Mk.3.27; Ms.1.32;7.17;9.2; R.2.41.

-2 Men, mankind.

-3 A member or representative of a generation.

-4 An officer, functionary, agent, attendant, servant.

-5 The height or measure of a man (considered as a measure of length); द्वौ पुरुषौ प्रमाणमस्य सा द्विपुरुषा-षी परिखा Sk.

-6 The soul; द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च Bg.15.16 &c.

-7 The Supreme Being, God (soul of the universe); पुरातनं त्वां पुरुषं पुराविदः (विदुः) Śi.1.33; R.13.6.

-8 A person (in grammar); प्रथम- पुरुषः the third person, मध्यमपुरुषः the second person, and उत्तमपुरुषः the first person, (this is the strict order in Sk.).

-9 The pupil of the eye.

-1 (In Sāṅ. phil.) The soul (opp. प्रकृति); according to the Sāṅkhyas it is neither a production nor productive; it is passive and a looker-on of the Prakṛiti; cf. त्वामामनन्ति प्रकृतिं पुरुषार्थप्रवर्तिनीम् Ku.2.13 and the word सांख्य also.

-11 The soul, the original source of the universe (described in the पुरुषसूक्त); सहस्रशीर्षः पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात् &c.

-12 The Punnāga tree.

-13 N. of the first, third, fifth, seventh, ninth, and eleventh signs of the zodiac.

-14 The seven divine or active principles of which the universe was formed; तेषामिदं तु सप्तानां पुरुषाणां महौजसाम् Ms.1.19.

-षी A woman.

-षम् An epithet of the mountain Meru.

-Comp. -अङ्गम् the male organ of generation.

-अदः, -अद् m. 'a man-eater', cannibal, goblin; अवमेने हि दुर्बुद्धिर्मनुष्यान् पुरुषादकः Mb.3.275.27.

-अधमः the vilest of men, a very low or despi- cable man.

-अधिकारः 1 a manly office or duty.

-2 calculation or estimation of men; संसत्सु जाते पुरुषाधिकारे न पूरणी तं समुपैति संख्या Ki.3.51.

-अन्तरम् another man.

-अयणः, -अर्थः 1 any one of the four principal objects of human life; i. e. धर्म अर्थ, काम and मोक्ष.

-2 human effort or exertion (पुरुषकार); धर्मार्थकाममोक्षाश्च पुरुषार्था उदाहृताः Agni P.; H. Pr.35.

-3 something which when done results in the satisfaction of the performer; यस्मिन् कृते पदार्थे पुरुषस्य प्रीतिर्भवति स पुरुषार्थः पदार्थः ŚB. on MS.4.1.2.

-अस्थिमालिन् m. an epithet of Śiva.

-आद्यः 1 an epithet of Viṣṇu.

-2 a demon.

-आयुषम्, -आयुस् n. the duration of a man's life; अकृपणमतिः कामं जीव्याज्जनः पुरुषायुषम् Ve.6.44; पुरुषायुषजीविन्यो निरातङ्का निरीतयः R.1. 63.

-आशिन् m. 'a man-eater', a demon, goblin.

-इन्द्रः a king.

-उत्तमः 1 an excellent man.

-2 the highest or Supreme Being, an epithet of Viṣṇu or Kṛiṣṇa; यस्मात् क्षरमतीतो$हमक्षरादपि चोत्तमः । अतो$स्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः ॥ Bg.15.18.

-3 a best attendant.

-4 a Jaina.

-5 N. of a district in Orissa sacred to Viṣṇu.

-कारः 1 human effort or exertion, manly act, manliness, prowess (opp. दैव); एवं पुरुषकारेण विना दैवं न सिध्यति H. Pr.32; दैवे पुरुषकारे च कर्मसिद्धिर्व्यवस्थिता Y.1.349; cf. 'god helps those who help themselves'; अभिमतसिद्धिर- शेषा भवति हि पुरुषस्य पुरुषकारेण Pt.5.3; Ki.5.52.

-2 manhood, virility.

-3 haughtiness, pride.

-कुणपः, -पम् a human corpse.

-केसरिन् m. man-lion, an epithet of Viṣṇu. in his fourth incarnation; पुरुषकेसरिणश्च पुरा नखैः Ś.7.3.

-ज्ञानम् knowledge of mankind; Ms.7.211.

-तन्त्र a. subjective.

-दध्न, -द्वयस् a. of the height of a man.

-द्विष् m. an enemy of Viṣṇu.

-द्वेषिणी an illtempered woman (who hates her husband).

-नाथः 1 a general, commander.

-2 a king.

-नियमः (in gram.) a restriction to a person.

-पशुः a beast of a man, brutish person; cf. नरपशु.

-पुङ्गवः, -पुण्डरीकः a superior or eminent man.

-पुरम् N. of the capital of Gāndhāra, q. v.

-बहुमानः the esteem of mankind; निवृत्ता भोगेच्छा पुरुषबहुमानो विगलितः Bh.3.9.

-मानिन् a. fancying oneself a hero; कथं पुरुषमानी स्यात् पुरुषाणां मयि स्थिते Rām.2.24.35.

-मेधः a human sacrifice.

-वरः an epithet of Viṣṇu.

-वर्जित a. desolate.

-वाहः 1 an epithet of Garuḍa.

-2 an epithet of Kubera.

-व्याघ्रः -शार्दूलः, -सिंहः 'a tiger or lion among men', a dis- tinguished or eminent man. उद्योगिनं पुरुषसिंहमुपैति लक्ष्मीः H.

-2 a hero, brave man.

-समवायः a number of men.

-शीर्षकः A kind of weapon used by burglars (a sham head to be inserted into the hole made in a wall); Dk.2.2.

-सारः an eminent man; Bhāg.1.16.7.

-सूक्तम् N. of the 9th hymn of the 1th Maṇḍala of the Ṛigveda (regarded as a very sacred hymn).

प्रणी 1 P.

1 To lead or forth (as an army), conduct; वानरेन्द्रेण प्रणीतेन (बलेन) Rām.

-2 To offer, give, present; अर्घ्यं प्रणीय जनकात्मजा Bk.5.76.

-3 To bring to, set (as fire); दग्धां गुहां पश्य उलूकपूर्णां काकप्रणीतेन हुताशनेन Pt.3.1.

-4 To consecrate by reciting sacred Mantras, hallow, consecrate in general; त्रिधा प्रणीतो ज्वलनः Hariv.

-5 To inflict (as punishment); यदि न प्रणयेद् राजा दण्डं दण्ड्येष्वतन्द्रितः Ms.7.2;8.238; Mb.1.64.15.

-6 To lay down, teach, promulgate, institute, prescribe; स एव धर्मो मनुना प्रणीतः R.14.67; भवत्प्रणीतमाचारमामनन्ति हि साधवः Ku.6.31.

-7 To write, compose (as a work); प्रणीतः न तु प्रकाशितः U.4; उत्तरं रामचरितं तत्प्रणीतं प्रयुज्यते U.1.3.

-8 To accomplish, effect, perform, bring about; प्रणीय दारिद्र्यदरिद्रतां नृपः N.1.15.19; कण्ठाश्लेषोपगूढं तदपि च न चिरं यत् प्रियाभिः प्रणीतम् Bh.3.82.

-9 To lead or reduce to any condition.

-1 To show, display; यद्यद्धिया त उरुगाय विभावयन्ति तत्तद्वपुः प्रणयसे सदनुग्रहाय Bhāg.3.9.11.

-11 To direct, fix or turn towards (as the eyes).

-12 To show affection or love, love.

-13 To throw, cast, discharge; अस्त्रं पुनः पाशमृतः प्रणिन्ये Ki.16.54.

-14 To remove, des- troy; द्रौपद्याश्च परिक्लेशं प्रणेष्यामि हते त्वयि Mb.6.79.4.

-15 To draw in the breath (Ātm.).

प्रणी a. maker, fashioner; सायंतनीं तिथिप्रण्यः; Bk.5.65. (तिथिप्रणी the moon.)

लक्ष्य pot. p. [लक्ष्-यत्]

1 To be looked at or obser- ved, visible, observable, perceptible; बभ्रमुस्तदविज्ञाय लक्ष्यं पतनकारणम् Bhāg.1.11.2; दुलक्ष्यचिह्ना महतां हि वृत्तिः Ki. 17.23.

-2 Indicated or recognizable by (with instr. or in comp.); दूराल्लक्ष्यं सुरपतिधनुश्चारुणा तोरणेन Me.77; प्रवेपमानाधरलक्ष्यकोपया Ku.5.74; R.4.5;7.6.

-3 To be known or found out, traceable; यमामनन्त्यात्मभुवो$पि कारणं कथं स लक्ष्यप्रभवो भविष्यति Ku.5.81; cf. अलक्ष्य also.

-4 To be marked or characterized.

-5 To be defined.

-6 To be aimed at.

-7 To be expressed or denoted indirectly.

-8 To be regarded or considered as.

-क्ष्यः N. of a magical formula recited over weapons; Rām.

-क्ष्यम् 1 An aim, a butt, mark, target, mark aimed at (fig. also); उत्कर्षः स च धन्विनां यदिषवः सिध्यन्ति लक्ष्ये चले Ś. 2.5; दृष्टिं लक्ष्येषु बध्नन् Mu.1.2; दर्पेण कौतुकवता मयि बद्धलक्ष्यः U.5.11; R.1.61;6.11;9.67; Ku.3.47,64;5.49; लक्ष्यं चतुर्विधं ज्ञेयं स्थिरं चैव चलं तथा । चलाचलं द्वयचलं वेधनीयं क्रमेण तु ॥ Dhanur.94.

-2 A sign, token.

-3 The thing defined (opp. लक्षण); लक्ष्यैकदेशे लक्षणस्यावर्तनमव्याप्तिः Tarka K.

-4 An indirect or secondary meaning, that derived from लक्षणा q. v; वाच्यलक्ष्यव्यङ्ग्या अर्थाः K. P.2.

-5 A pretence, sham, disguise; इदानीं परीक्षे किं लक्ष्यसुप्तमुत परमार्थ- सुप्तमिदं द्वयम् Mk.3;3.18; कन्दर्पप्रवणमनाः सखीसिसिक्षालक्ष्येण प्रतियुवमञ्जलिं चकार Śi.8.35; R.6.81.

-6 A lac, one hundred thousand.

-Comp. -अक्षिहरणम् the carrying off of a prize.

-अलक्ष्य a. scarcely visible.

-क्रमः a. the method or order of which is (indirectly) preceptible, as a dhvani.

-ग्रहः taking aim.

-भेदः, -वेधः hitting the mark; अपतित्वा नु चकार लक्ष्यभेदम् Ki.13.27.

-वीथिः f. the visible road (ब्रह्मलोकमार्ग).

-सिद्धिः the attainment of an object.

-सुप्त a. feigning sleep.

-हन् a. hitting the mark. (-m.) an arrow.

विधिः [विधा-कि]

1 Doing, performance, practice, an act or action; ब्रह्मध्यानाभ्यसनविधिना योगनिद्रां गतस्य Bh.3.41; योगविधि R.8.22; अस्याः सर्गविधौ V.1.8; लेखाविधि Māl. 1.35.

-2 Method, manner, way, means, mode; निः- साराल्पफलानि ये त्वविधिना वाञ्छन्ति दण्डोद्यमैः Pt.1.376.

-3 A rule, commandment, any precept which enjoins some- thing for the first time (as distinguished from नियम and परिसंख्या q. q. v. v.); विधिरत्यन्तमप्राप्तौ; चिकीर्षाकृतिसाध्यत्व- हेतुधीविषयो विधिः; वहति विधिहुतं या हविः Ś.1.1.

-4 A sacred precept or rule, ordinance, injunction, law, a sacred command, religious commandment (opp. अर्थवाद which means 'an explanatory statement coupled with legends and illustrations'; see अर्थवाद); प्रवृत्तिपरं वाक्यं विधिः, as ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत; श्रद्धा वित्तं विधिश्चेति त्रितयं तत् समागतम् Ś.7.29; R.2.16.

-5 Any religious act or ceremony, a rite, ceremony; स चेत् स्वयं कर्मसु धर्मचारिणां त्वमन्तरायो भवसि च्युतो विधिः R.3.45;1.34.

-6 Behaviour, conduct.

-7 Condition; V.4.

-8 Creation, forma- tion; सामग्ऱ्यविधौ Ku.3.28; कल्याणी विधिषु विचित्रता विधातुः Ki.7.7.

-9 The creator.

-1 Fate, destiny, luck; विधौ वामारम्भे मम समुचितैषा परिणतिः Māl.4.4.

-11 The food of elephants.

-12 Time.

-13 A physician.

-14 N. of Viṣṇu.

-15 Use, application.

-16 A means, expedient for; अक्षरं गन्तुमनसो विधिं वक्ष्यामि शीघ्रगम् Mb.12. 236.13.

-17 Any act, action.

-Comp. -अन्तः The end or the concluding portion of an injunctive text, all the other portion of the प्रयोगविधि (pertaining to an act) except the प्रधान or मुख्य विधि which is called विध्यादि; विध्यन्तो वा प्रकृतिवत्˚ MS.7.4.1; सोमेन यजेत इति विध्यादिः । सौमिकमपि ब्राह्मणं विध्यन्तः ŚB. ibid. Also see विध्यादि.

-आदिः m. the beginning of a विधि or injunction; the main or प्रधान injunction; वेदे$पि दर्शपूर्णमासाभ्यां यजेत इति विध्यादिः । विध्यन्तो$पि प्रधानविधिवर्जितं कृत्स्नं पौरोडाशिकं ब्राह्मणम् ŚB. on MS.7.4.1.

-कर a. executing commands; विधिकरीरिमा वीर मुह्यतीरधरसीधुनाप्याययस्व नः Bhāg.1.31.8. -m. a servant; सो$यं ते विधिकर ईश विप्रशप्तस्तस्येदं निधन- मनुग्रहाय विद्मः Bhāg.7.8.57.

-घ्नः a. disregarding prescribed rites or rules.

-ज्ञ a. knowing the ritual. (

-ज्ञः) a Brāhmaṇa versed in the ritual, a ritualist.

-दर्शकः a priest at a sacrifice who sees that everything is done according to the precepts, and corrects any deviation from them.

-दृष्ट, -विहित a. prescribed by rule, enjoined by law.

-देशकः 1 = विधिदर्शक above.

-2 a preceptor, teacher.

-द्वैधम् diversity of rules, variance of precept or commandment.

-पूर्वकम् ind. according to rule.

-प्रयोगः application of a rule.

-यज्ञः 1 a sacrifice performed according to rule; Ms.2. 85-86.

-2 a ceremonial act of worship.

-योगः 1 the force or influence of fate.

-2 the observance of a rule; अनेन विधियोगेन कर्तव्यांशप्रकल्पना Ms.8.211.

-लोपः trans- gression of a commandment.

-वधूः f. an epithet of Sarasvatī.

-विपर्ययः misfortune.

-विभक्तिः f. a poten- tial termination; a termination which lays down an injunction; विधिविभक्तिं हि विधायिकां लिङं मन्यमानाः श्लोकमिमं समामनन्ति ŚB. on MS.4.3.3. The श्लोक referred to here is; कुर्यात् क्रियेत कर्तव्यं भवेत् स्यादिति पञ्चमम् । एतत् स्यात् सर्ववेदेषु नियतं विधिलक्षणम् ॥ This श्लोक speaks of the five forms which the विधिविभक्ति takes in the Vedic literature.

-हीन a. devoid of rule, unauthorised, irregular.

विश् 6 P. (विशति, विवेश, अविक्षत्, वेक्ष्यति, वेष्टुम्, विष्ट)

1 To enter, go or enter into; यथा प्रदीप्तं ज्वलनं पतङ्गा विशन्ति नाशाय समृद्धवेगाः Bg.11.29; भोक्तुमन्तःपुरं विशेत् Ms.7.216; विवेश कश्चिज्जटिलस्तपोवनम् Ku.5.3; R.6.1; Me.14; so दोलायमानेन चेतसा चिन्तां विवेश K.199 'fell a-thinking'.

-2 To go or come to, come into the possession of, fall to the share of; उपदा विविशुः शश्वन्नोत्सेकाः कोशलेश्वरम् R.4. 7.

-3 To sit or settle down upon.

-4 To penetrate, pervade.

-5 To enter upon, undertake.

-6 (In astr.) To come into conjunction with.

-7 To appear on the stage.

-8 To flow into (as a river or army); तत्सेना नरनाथानां पृतनाभिः पदे पदे । कुलापगेव कुल्याभिर्विशन्तीभि- रवर्धत ॥ Rāj. T.5.14.

-9 To befall (a death).

-1 To belong to, exist for.

-11 To mind, attend to (any business); Mb.12. -Caus. (वेशयति-ते) To cause to enter -Desid. (विविक्षति) To wish to enter.

विश् m.

1 A man of the third caste, a Vaiśya.

-2 A man in general.

-3 People. f.

1 People, subjects; शश्वद्येषु विशामनन्यविषयो रक्षाधिकारः स्थितः Mv.1.25.

-2 A daughter; Ms.3.148.

-3 Ved. Entrance.

-4 A family, tribe, race.

-5 A settlement, dwelling.

-6 (pl.) Property, wealth.

-Comp. -पप्यम् goods, merchandise; विट्पण्यमुद्धृतोद्धारं विक्रेयं वित्तवर्धनम् Ms.1.85.

-पतिः (also विशांपतिः)

1 a king, lord of subjects.

-2 a son-in-law; दौहित्रं विट्पतिं बन्धुमृत्विग्याज्यौ च भोजयेत् Ms. 3.148.

-3 a head-merchant.

समाम्ना 1 P.

1 To repeat, recite.

-2 To lay down, prescribe; तं हि धर्मं सूत्रकाराः समामनन्ति U.4.

-3 To repeat or hand down traditionally.

-4 To enumerate.

सम्यच् सम़ञ्च् a. (

समीची f.)

1 Going with, accom- panying; यजन्ते याजकाः सम्यक्परिवारं शुभार्थिनः Mb.3.13. 16.

-2 Right, fit, proper due; अपि चेत् सुदुराचारो भजते मामनन्यभाक् । साधुरेव स मन्तव्यः सम्यग्व्यवसितो हि सः ॥ Bg.9.3.

-3 Correct, true, accurate.

-4 Pleasant, agreeable; किं च कुलानि कवीनां निसर्गसम्यञ्चि रञ्जयतु R. G.

-5 Same, uniform.

-6 All, whole, entire. -ind. (सम्यक्)

1 With, together with.

-2 Well, properly, rightly, correctly, truly; सम्य- गियमाह Ś.1; तेषु सम्यग्वर्तमानो गच्छत्यमरलोकताम् Ms.2.5,14.

-3 Duly, suitably, correctly, truly.

-4 Honourably.

-5 Completely, thoroughly.

-6 Distinctly.

-Comp. -ज्ञानम् right knowledge.

-दर्शनम्, -दृष्टिः insight.

-पाठः a correct reading or recitation.

-लप्रयोगः proper use, due application.

-प्रवृत्तिः f. the right direction (of the organ).

-प्रहाणम् right effort or exertion; Buddh.

-वृत्तिः f. steady practice, regular discharge of duties.

-स्थितिः remaining together.

1) m. Indian spikenard, Nardostachys Jatamansi L. ;

3) m. du. a partic. ornament RV. VIII, 78, 2. ;

mf (ā)n. (of doubtful derivation) dwarfish, small orﾠ short in stature, a dwarf VS. etc. etc.;