दलमोदक

f. leaf-cabbage Npr.

m. petal-honey Gal

बिदलम् बिन्दलम् See विदल. Anything split off or produced by splitting.

-Comp. -कारी a woman employed in splitting bamboos.

वार्दलम् (Medinī spells with ब) A rainy day;

-लः An inkpot.

वाच् f. [वच्-क्विप् दीर्घो$संप्रसारणं च Uṇ.2.67]

1 A word, sound, an expression (opp. अर्थ); वागर्थाविव संपृक्तौ वागर्थप्रतिपत्तये R.1.1.

-2 Words, talk, language, speech; वाचि पुण्यापुण्यहेतवः Māl.4; लौकिकानां हि साधूनामर्थं वागनुवर्तते । ऋषीणां पुनराद्यानां वाचमर्थो$नुधावति U.1.1; विनिश्चितार्थामिति वाचमाददे Ki.1.3 'spoke these words', 'spoke as fol- lows'; R.1.49; Śi.2.13,23; Ku.2.3.

-3 A voice, sound; अशरीरिणी वागुदचरत् U.2; मनुष्यवाचा R.2.33.

-4 An assertion, a statement.

-5 An assurance, a pro- mise.

-6 A phrase, proverb, saying.

-7 N. of Sara- svatī, the goddess of speech.

-Comp. -अपहारकः (वागपहारकः) 1 a 'stealer of speech', a reader of pro- hibited texts; Ms.11.51.

-2 a liar (मिथ्यावादी).

-अपेत (वागपेत) a. dumb.

-अर्थः (वागर्थः) a word and its meaning; वागर्थाविव संपृक्तौ R.1.1; see above.

-असिः cutting speech (cutting like a sword); स्फुरन्नसाधोर्विवृणोति वागसिः Ki.14.12.

-आडम्बरः, (-वागाडम्बरः) verbosity, bombast.

-आत्मन् a. (

वागात्मन्) consisting of words; ऋषे प्रबुद्धो$सि वागात्मनि ब्रह्मणि U.2.

-ईशः (वागीशः) 1 an orator, an eloquent man.

-2 an epithet of Bṛihaspati, the preceptor of the gods; वागीशाद्याः सुमनसः Nyāyamāla.

-3 an epithet of Brahman; वागीशं (धातारं) वाग्भिरर्थ्याभिः प्रणिपत्योपतस्थिरे Ku.2.3.

-4 the lunar mansion called Puṣya. (

-शा) N. of Sarasvatī.

-ईश्वरः (वागीश्वरः) 1 an orator, eloquent man.

-2 an epithet of Brahman. (

-री) Sarasvatī, the goddess of speech.

-उत्तरम् (वागु- त्तरम्) end of speech.

-ऋषभः, (वागृषभः) 'eminent in speech', an eloquent or learned man.

-कलहः- (वाक्कलहः) a quarrel, strife.

-कीरः (वाक्कीरः) a wife's brother.

-केलिः, -ली (वाक्केलिः -ली) witty conversation.

-गुदः (वाग्गुदः) a kind of bird; Ms.12.64.

-गुणः (वाग्गुणः) a merit or excellence of speech; (35 such merits are enumerated by Hemachandra).

-गुम्फः (pl.) artificial language.

-गुलिः, -गुलिकः (

वाग्गुलिः &c.) the betel-bearer of a king &c.; cf. ताम्बूलकरङ्कवाहिन्.

- चपल a. (

-वाक्चपल) chattering, frivolous or inconside- rate in talk.

-चापल्यम् (वाक्चापल्यम्) idle or frivo- lous talk, chattering, gossiping.

-छलम् (वाक्छलम्) 'dishonesty in words', an evasive reply, a prevarica- tion; एतावदेवास्ति मे वाक्छलम् Mu.2; केनेदममृतं मे वाक्छलाद् वृष्टम् K.33.

-जालम् (वाग्जालम्) bombast, empty talk; अनिर्लोडितकार्यस्य वाग्जालं वाग्मिनो वृथा Śi.2.27.

-जीवमः (वाग्जीवनः) a buffon; Kau. A.2.1.

-डम्बरः (वाग्ड- म्बरः) 1 bombast.

-2 eloquent language.

-दण्डः (वाग्दण्डः) 1 reproachful words, reprimand, reproof.

-2 restraint of speech, control over words; cf. त्रिदण्ड Ms.12.1.

-दत्त (वाग्दत्त) a. promised, affianced, betrothed. (

-त्ता) an affianced or betrothed virgin; Kull. on Ms.5.72.

-दरिद्र (वाग्दरिद्र) a. 'poor in words', i. e. speaking little.

-दलम् (वाग्दलम्) a lip.

-दानम् (वाग्दानम्) betrothal; Ms.5.72 (Kull.).

-दुष्ट a.

(वाग्दुष्ट) 1 abusive, scurrilous, using abusive words; Ms.8.345.

-2 using ungrammatical language.

(-ष्टः) 1 a defamer.

-2 a Brāhmaṇa not invested with the sacred thread at the proper time of his life.

-देवता, -देवी (वाग्देवता, वाग्देवी) Sarasvatī, the goddess of speech; वाग्देवतायाः सांमुख्यमाधत्ते S. D.1. ˚कुलम् science, learning.

-दोषः (वाग्दोषः) 1 the utterance of a (dis- agreeable) sound; द्वीपिचर्मपरिच्छन्नो वाग्दोषाद् गर्दभो हतः H. B.

-2 abuse, defamation.

-3 an ungrammatical speech.

-निबन्धन (वाग्निबन्धन) a. depending on words.

-निमि- त्तम् (वाङ्निमित्तम्) Prognostications; तच्चाकर्ण्य वाङ्- निमित्तज्ञः पितरि सुतरां जीविताशां शिथिलीचकार Hch. V.

-निश्चयः (वाङ्निश्चयः) affiance by word of month, marriage contract.

-निष्ठा (वाङ्निष्ठा) faithfulness (to one's word or promise).

-पटु a. (

वाक्पटु) skilful in speech, eloquent.

-पति a. (

वाक्पति) eloquent; oratorical.

(-तिः) 1 N. of Bṛihaspati (in this sense वाचसांपतिः is also used).

-2 the constellation Puṣya.

-पथः(वाक्पथः) 1 a moment fit for speech.

-2 the range of speech.

-पाटवम् (वाक्पाटवम्) eloquence.

-पारीणः (वाक्पा- रीणः) beyond the range of speech; वाक्पारीणरुचिः स चेन्मुखमयं पद्मः प्रिये तावकम् N.22.14.

-पारुष्यम् (वाक्पारु- ष्यम्) 1 severity of language.

-2 violence in words, abusive or scurrilous language, defamation; एवं दण्डविधिः प्रोक्तो वाक्पारुष्यस्य तत्त्वतः Ms.8.278.

-प्रचोदनम् (वाक्प्रचो- दनम्) an order expressed in words.

-प्रतोदः (वाक्प्र- तोदः) 'the goad of words', goading or taunting lan- guage.

-प्रलापः (वाक्प्रलापः) eloquence.

-बन्धनम् (वाग्बन्धनम्) stopping the speech, silencing; व्रीडार्ता प्रकरोति दाडिमपलव्याजेन वाग्बन्धनम् Amaru.16.

-भट (वाग्भटः) N. of a writer on medicine.

- मनस n. (the duel

-वाङ्मनसी in Vedic language) speech and mind; अथैनं तुष्टुवुः स्तुत्यमवाङ्मनसगोचरम् R.1.15; अतीतः पन्थानं तव च महिमा वाङ्मनसयोः Śiva-mahimna 2.

-मात्रम् (वाङ्मात्रम्) mere words.

-मुखम् (वाङ्मुखम्) the beginning or introduction of a speech, an exordium, a preface.

-यत a. (

-वाग्यत) one who has controlled or curbed his speech, silent.

-यमः (वाग्यमः) one who has con- trolled his speech, a sage.

-यामः (वाग्यामः) a dumb man.

-युद्धम् (वाग्युद्धम्) a war of words, (hot) debate or discussion, controversy.

-रोधः (वाग्रोधः) stopping the speech, silencing.

-वज्रः (वाग्वज्रः) 1 adamantine words; अहह दारुणो वाग्वज्रः U.1.

-2 harsh or severe language.

-विद् a. (

वाग्विद्) eloquent.

-विदग्ध a. (

वाग्विदग्ध) skilled in speech. (

-ग्धा) a sweet-speaking or fascinating woman.

-विनिःसृत a. (

वाग्विनिःसृत) put forth by speech; वाच्यर्था नियताः सर्वे वाङ्मूला वाग्वि- निःसृताः । तां तु यः स्तेनयेद्वाचं स सर्वस्तेयकृन्नरः ॥ Ms.4.256.

-विभवः (वाग्विभवः) stock or provision of words, power of description, command of language; नास्ति मे वाग्विभवः प्रशंसितुम् V.3; रघूणामन्वयं वक्ष्ये तनुवाग्विभवो$पि सन् R.1.9; Māl.1.26.

-विलासः (वाग्विलासः) graceful or elegant speech.

-विलासिन् m. (

वाग्विलासिन्) pi- geon, dove.

-विस्तरः (वाग्विस्तरः) prolixity.

-वीरः (वाग्वीरः) master of speech.

-व्ययः (वाग्व्ययः) waste of breath.

-व्यवहारः (वाग्व्यवहारः) verbal or oral discussion; प्रयोगप्रधानं हि नाट्यशास्त्रं किमत्र वाग्व्यवहारेण M.1.

-व्यापारः (वाग्व्यापारः) 1 the manner of speaking.

-2 the style or habit of speaking.

-3 customary phra- seology or mode of talking.

-शलाका (वाक्शलाका) in- jurious speech.

-शल्यम्(वाक्शल्यम्) = वाक्शलाका. -शस्त्रम् (वाक्शस्त्रम्) a curse; वाक्शस्त्रं वै ब्राह्मणस्य तेन हन्यादरीन् द्विजः Ms.11.33.

-संतक्षणम् sarcastic remarks; असारस्य वाक्संतक्षणैः... अपवाहनम् Dk.2.2.

-संयमः (वाक्संयमः), -संवरः (वाक्संवरः) restraint or control of speech.

-संगः (वाक्संगः) 1 impeded or slow speech.

-2 para- lysis of speech.

-सारः (वाक्सारः) eloquence.

-सिद्धम् (वाक्सिद्धम्) supernatural perfection of speech.

-स्तम्भः (वाक्स्तम्भः) paralysis of speech.

n. (m. L.) a piece torn orﾠ split off. fragment (cf. aṇḍa, carma-, dvi-, veṇu-)

अष्टन् num. a. [अश-व्याप्तौ कनिन् तुट् च Uṇ.1.154.] (nom., acc. अष्ट-ष्टौ) Eight. It often occurs in comp. as अष्टा with numerals and some other nouns; as अष्टादशन्, अष्टाविंशतिः, अष्टापद &c. [cf. L. octo; Gr. okto; Zend astani Pers. hasht.].

-Comp. -अक्षर a. consisting of eight letters or parts; अष्टाक्षरं ह वा एकं गायत्र्यै पदम् Bṛi. Up.5.14.1. (

-रः) N. of a metre.

-अङ्ग a. consisting of eight parts or members.

(-ङ्गम्) 1 the eight parts of the body with which a very low obeisance is performed; ˚पातः, -प्रणामः, साष्टाङ्गनमस्कारः a respectful obeisance made by the prostration of the eight limbs of the body; साष्टाङ्गपातं प्रणनाम fell prostrate on the ground in reverence; (जानुभ्यां च तथा पद्भ्यां पाणिभ्यामुरसा धिया । शिरसा वचसा दृष्टया प्रणामो$- ष्टाङ्ग ईरितः). cf. also उरसा शिरसा दृष्टया वचसा मनसा तथा । पद्भ्यां कराभ्यां जानुभ्यां प्रणामो$ष्टाङ्ग उच्यते ॥ The eight limbs of the body in नमस्कार.

-2 the 8 parts of yoga or concen- tration; यमो नियमश्चासनं च प्राणायामस्ततः परम् । प्रत्याहारो धारणा च घ्यानं सार्धं समाधिना । अष्टाङ्गान्याहुरेतानि योगिनां योगसिद्धये ॥

-3 materials of worship taken collectively, namely, water, milk, ghee, curds, दर्भ, rice, barley, mustard seed.

-4 the eight parts of every medical science; (they are:-- शल्यम्, शालाक्यम्, कायचिकित्सा, भूतविद्या, कौमारभृत्यम्, अगदतन्त्रम्, रसायनतन्त्रम्, and वाजीकरणतन्त्रम्.)

-5 the eight parts of a court; 1 the law, 2 the judge, 3 assessors, 4 scribe, 5 astrologer, 6 gold, 7 fire, and 8 water.

-6 any whole consisting of eight parts.

-7 a die, dice.

-8 The eight functions of intellect (बुद्धि) are शुश्रूषा, श्रवण, ग्रहण, धारणा, चिन्तन, ऊहापोह, अर्थविज्ञान and तत्त्वज्ञान; बुद्धया ह्यष्टाङ्गया युक्तं त्वमेवार्हसि भाषितुम् Rām.6.113.24. ˚अर्घ्यम् an offering of eight articles. ˚धूपः a sort of medical incense removing fever. ˚मैथुनम् sexual enjoyment of 8 kinds'; the eight stages in the progress of a love suit; स्मरणं कीर्तनं केलिः प्रेक्षणं गुह्यभाषणम् । संकल्पो$ध्यवसायश्च क्रियानिष्पत्तिरेव च ॥

˚वैद्यकम् It is constituted of द्रव्याभिधान, गदनिश्चय, काय- सौख्य, शल्यादि, भूतनिग्रह, विषनिग्रह, बालवैद्यक, and रसायन. ˚हृदयम् N. of a medical work.

-अधिकाराः जलाधिकारः, स्थलाधिकारः, ग्रामाधिकारः, कुललेखनम्, ब्रह्मासनम्, दण़्डविनि- योगः, पौरोहित्यम्.

-अध्यायी N. of Pāṇinī's gramma- tical work consisting of 8 Adhyāyas or chapters.

-अन्नानि The eight types of food भोज्य, पेय, चोष्य, लेह्य, खाद्य, चर्व्य, निःपेय, भक्ष्य.

-अर a. having a wheel with 8 spokes.

-अस्रम् an octagon.

-अस्रः A kind of single-storeyed building octangular in plan.

-अस्रिय a. octangular.

-अह् (न्) a. lasting for 8 days.

-आदिशाब्दिकाः the first eight expounders of the science of words (grammar); इन्द्रश्चन्द्रः काशकृत्स्नापिशली शाकटायनः । पाणिन्यमरजैनेन्द्रा जयन्त्यष्टादिशाब्दिकाः ॥

-आपाद्य Multiplied by eight. अष्टापाद्यं तु शूद्रस्य स्तेये भवति किल्बिषम् । Ms.8.337.

-उपद्वीपानि स्वर्णप्रस्थ, चन्द्राशुक्ल, आवर्तन, रमणक, मन्दरहरिण, पाञ्चजन्य, सिंहल, and लङ्का.

-कपाल a. (˚ष्टा˚) prepared or offered in 'eight' pans. (

-लः) a sacrifice in which ghee is offered in eight pans.

-कर्ण a. one who has the number eight as a mark burnt in his ears (P.VI.3.115). (

-र्णः) eight- eared, an epithet of Brahmā. (

-कर्मन् m.),

-गतिकः a king who has 8 duties to perform; (they are:-- आदाने च विसर्गे च तथा प्रैषनिषेधयोः । पञ्चमे चार्थवचने व्यवहारस्य चेक्षणे ॥ दण्डशुद्धयोः सदा रक्तस्तेनाष्टगतिको नृपः ।

-कुलम् (Probably) Village jury. (Bh. List No. 1267).

-कुलाचलाः Eight principal mountains; नील, निषध, विन्ध्याचल, माल्यवान्, मलय, गंधमादन, हेमकूट, and हिमालय. (

-मर्यादागिरयः) हिमालय, हेमकूट, निषध, गन्धमादन, नील, श्वेत, शृङ्गवार and माल्यवान्.

-कृत्वस् ind. eight times. चतु- र्नमो अष्टकृत्वो भवाय Av.11.2.9.

-कोणः 1 an octagon.

-2 a kind of machine.

-खण्डः a title of a collection of several sections of the Ṛigveda.

-गन्धाः Eight fragrant substances (Mar. चन्दन, अगरु, देवदार, कोळिंजन, कुसुम, शैलज, जटामांसी, सुर-गोरोचन).

-गवम् [अष्टानां गवां समाहारः] a flock of 8 cows.

-गाढ् m.

1 a fabulous animal supposed to have eight legs.

-2 a spider.

-गुण a. eightfold; अन्नादष्टगुणं चूर्णम्; दाप्यो$ष्टगुणमत्ययम् Ms.8.4. (

-णम्) the eight qualities which a Brāhmaṇa should possess; दया सर्वभूतेषु, क्षान्तिः, अनसूया, शौचम्, अनायासः, मङ्गलम्, अकार्पण्यम्, अस्पृहा चेति ॥ Gautamasūtra. ˚आश्रय a. endowed with these eight qualities.

-ष्ट (˚ष्टा˚) चत्वारिंशत् a. forty-eight.

-तय a. eight-fold.

-तारिणी the eight forms of the goddess तारिणी; तारा- चोग्रा महोग्रा च वज्रा काली सरस्वती । कावेश्वरी च चामुण्डा इत्यष्टौ तारिण्यो मताः ॥.

-तालम् A kind of sculptural measure- ment in which the whole height of an idol is generally eight times that of the face.

-त्रिंशत् -(˚ष्टा˚) a. thirty-eight.

-त्रिकम् [अष्टावृत्तम् त्रिकम्] the number 24.

-दलम् 1 a lotus having eight petals.

-2 an octagon.

-दशन् (˚ष्टा˚) see above after अष्टातय.

-दिश् f. [कर्म˚ स. संज्ञात्वान्न द्विगुः दिक् सङ्ख्ये संज्ञायाम् P.II.1.5.] the eight cardinal points; पूर्वाग्नेयी दक्षिणा च नैर्ऋती पश्चिमा तथा । वायवी चोत्तरैशानी दिशा अष्टाविमाः स्मृताः ॥. ˚करिण्यः the eight female elephants living in the eight points; करिण्यो$भ्रमुकपिलापिङ्गलानुपमाः क्रमात् । ताम्रकर्णी शुभ्रदन्ती चाङ्गना चाञ्जनावती ॥ Ak. ˚पालाः the eight regents of the cardinal points; इन्द्रो वह्निः पितृपतिः (यमः) नैर्ऋतो वरुणो मरुत् (वायुः) । कुबेरे ईशः पतयः पूर्वादीनां दिशां क्रमात् ॥ Ak. ˚गजाः the eight elephants guarding the 8 quarters; ऐरावतः पुण्डरीको वामनः कुमुदो$ञ्जनः । पुष्पदन्तः सार्वभौमः सुप्रतीकश्च दिग्गजाः ॥ Ak.

-देहाः (पिण्डब्रह्माण्डात्मकाः) Gross and subtle bodies; स्थूल, सूक्ष्म, कारण, महाकारण, विराट्, हिरण्य, अव्याकृत, मूलप्रकृति.

-द्रव्यम् the eight materials of a sacrifice; अश्वत्थोदुम्बुरप्लक्षन्यग्रोधसमिधस्तिलाः । सिद्धार्थपायसाज्यानि द्रव्याण्यष्टौ विदुर्बुधाः ॥

-धातुः the eight metals taken collectively; स्वर्णं रूप्यं च ताम्रं च रङ्गं यशदमेव च । शीसं लौहं रसश्चेति धातवो$ष्टौ प्रकीर्किताः ॥

-नागाः (Serpents) अनन्त, वासुकि, तक्षक, कर्कोटक, शङ्ख, कुलिक, पद्म, and महापद्म.

-नायिकाः (of श्रीकृष्ण) रुक्मिणी, सत्यभामा, जाम्बवती, कालिन्दी, मित्रवृन्दा, याज्ञजिती, भद्रा, and लक्ष्मणा. (of इन्द्र) उर्वशी, मेनका, रम्भा, पूर्वचिती, स्वयंप्रभा, भिन्नकेशी जनवल्लभा and घृताची (तिलोत्तमा). (In Erotics) वासकसज्जा, विरहोत्कण्ठिता, स्वाधीनभर्तृका, कलहान्तरिता, खण्डिता, विप्रलब्धा, प्रोषितभर्तृका, and अभिसारिका.

-पक्ष a. Having eight side- pillars; अष्टपक्षां दशपक्षां शालाम् Av.9.3.21.

-पद, -द् (˚ष्ट˚ or ˚ष्टा˚) a.

1 eight-footed.

-2 a term for a pregnant animal.

-पदः (˚ष्ट˚)

1 a spider.

-2 a fabulous animal called Śarabha.

-3 a worm.

-4 a wild sort of jasmin.

-5 a pin or bolt.

-6 the mountain Kailāsa (the abode of Kubera). (

-दः, -दम्) [अष्टसु धातुषु पदं प्रतिष्ठा यस्य Malli.]

1 gold; आवर्जिताष्टापदकुम्भतोयैः Ku.7.1; Śi.3.28.

-2 a kind of chequered cloth or a board for drafts, dice-board (Mar. पट); ˚परिचयचतुराभिः K.196. ˚पत्रम् a sheet of gold.

-प (पा)दिका N. of a plant.

-पदी (˚ष्ट-ष्टा˚)

1 wild sort of jasmin (Mar. वेलमोगरी); श्यामान्वारणपुष्पांश्च तथा$- ष्टपदिका लताः Mb.13.54.6.

-2 a variety of metre, often used in Jayadeva's Gītagovinda.

-पलम् a kind of medicinal preparation of ghee.

-पाद्य a. (˚ष्टा˚) eight-fold.

-पुत्र a. Having eight sons; अष्टयोनिरदितिरष्ट- पुत्रा Av.8.9.21.

-(देह)-प्रकृतयः पञ्चमहाभूतानि, मनः, बुद्धिः and अहङ्कारः.

-प्रधानाः, वैद्य, उपाध्याय, सचिव, मन्त्री, प्रतिनिधि, राजाध्यक्ष, प्रधान and अमात्य. (of शिवाजी) प्रधान, अमात्य, सचिव, मन्त्री, डबीर, न्यायाधीश, न्यायशास्त्री and सेनापति.

-भावाः (a) स्तम्भ, स्वेद, रोमाञ्च, वैस्वर्य, कम्प, वैवर्ण्य, अश्रुपात, and प्रलय (b) कम्प, रोमाञ्च, स्फुरण, प्रेमाश्रु, स्वेद, हास्य, लास्य, and गायन.

-भैरवाः (शिवगणाः) असिताङ्ग, संहार, रुरु, काल, क्रोध, ताम्रचूड, चन्द्रचूड and महाभैरव, (इतरे- कपाल, रुद्र, भीषण उन्मत्त, कुपित इत्यादयः).

-भोगाः अन्न, उदक, ताम्बूल, पुष्प, चन्दन, वसन, शय्या, and अलंकार.

-मङ्गलः a horse with a white face, tail, mane, breast and hoofs. (

-लम्) [अष्ट- गुणितं मङ्गलं शा. क. त.] a collection of eight lucky things; according to some they are:-- मृगराजो वृषो नागः कलशो व्यञ्जनं तथा । वैजयन्ती तथा भेरी दीप इत्यष्टमङ्गलम् ॥ according to others लोके$स्मिन्मङ्गलान्यष्टौ ब्राह्मणो गौर्हुताशनः । हिरण्यं सर्पि- रादित्य आपो राजा तथाष्टमः ॥

-मङ्गलघृत Ghee mixed with Orris-root (Mar. वेखंड), Costus Arabicus (कोष्ट), ब्राह्मी Siphonanthus Indica, mustard, सैन्धव, पिप्पली, and (Mar. उपळसरी).

-मधु Eight Kinds of honey माक्षिक, भ्रामर, क्षौद्र, पोतिका, छात्रक, अर्घ्य, औदाल, दाल.

-महारसाः Eight रसs in Āyurveda, namely वैक्रान्तमणि, हिंगूळ, पारा, हलाहल, कान्तलोह, अभ्रक, स्वर्णमाक्षी, रौप्यमाक्षी.

-महारोगाः वातव्याधि, अश्मरी, कुष्ट, मेह, उदक, भगन्दर, अर्श, and संग्रहणी.

-महासिद्धयः (n.) अणिमा, महिमा, लघिमा, प्राप्ति, प्राकाश्य, ईशिता, वशिता, and प्राकाम्य. (b) अणिमा, महिमा, मघिमा, गरिमा, प्राप्ति, प्राकाम्य, ईशिता and वशिता.

-मातृकाः ब्राह्मी, माहेश्वरी, कौमारी, वैष्णवी, वाराही, इन्द्राणी, कौबेरी, and चामुण्डा.

-मुद्राः सुरभी, चक्र, ध्यान, योनि, कूर्म, पङ्कज, लिङ्ग and निर्याण.

-मानम् one kuḍava.

-मासिक a. occurring once in 8 months.

-मुष्टिः a. measure called कुञ्चि; अष्टमुष्टिर्भवेत् कुञ्चिः कुञ्चयो$ष्टौ च पुष्कलः । हेमाद्रिः

-मूत्राणि Urines of a cow, a sheep, a goat, a buffallo, a horse, an elephant, a camel, an ass.

-मूर्तिः the 'eight-formed', an epithet of Śiva; the 8 forms being, the 5 elements (earth, water, fire, air and ether), the Sun and the Moon and the sacrificing priest; cf. Ś.1.1 -या सृष्टिः स्रष्टुराद्या वहति विधिहुतं या हविर्या च होत्री । ये द्वे कालं विधत्तः श्रुतिविषयगुणा या स्थिता व्याप्य विश्वम् । यामाहुः सर्वभूत- प्रकृतिरिति यया प्राणिनः प्राणवन्तः । प्रत्यक्षाभिः प्रपन्नस्तनुभिरवतु वस्ताभिरष्टाभिरीशः ॥; or briefly expressed, the names in Sanskrit (in the above order) are:-- जलं वह्निस्तथा यष्टा सूर्याचन्द्रमसौ तथा । आकाशं वायुरवनी मूर्तयो$ष्टौ पिनाकिनः ॥. ˚धरः 'having 8 forms', Śiva.

-मूर्तयः Eight kinds of idols शैली, दारुमयी, लौही, लेप्या, लेख्या, सैकती, मनोमयी, and मणिमयी

-योगिन्यः (Friends of पार्वती) (a) मङ्गला, पिङ्गला, धन्या, भ्रामरी, भद्रिका, उल्का, सिद्धा, and सङ्कटा. (b) मार्जनी, कर्पूर- तिलका, मलयगन्धिनी, कौमुदिका, भेरुण्डा, मातालि, नायकी and जया (शुभाचारा) (sometimes सुलक्षणा and सुनन्दा).

-रत्नम् the eight jewels taken collectively; the title of a collection of 8 Ślokas on morality.

-रसाः the 8 sentiments in dramas &c.; शृङ्गारहास्यकरुणरौद्रवीरभयानकाः । बीभत्साद्भुतसंज्ञौ चेत्यष्टौ नाटये रसाः स्मृताः ॥ K. P.4 (to which is sometimes added a 9th Rasa called शान्त; निर्वेदस्थायिभावो$स्ति शान्तो$पि नवमो रसः ibid.); ˚आश्रय a. embodying or representing the eight sentiments; V.2.18.

-लवणानि अजमोदा, आम्लवेतस, एलची (cardamom), Black salt (Mar. पादेलोण), Garcinia Mangostona (Mar. आमसोल), Cinnamo- mum aromaticum (Mar. दालचिनी), Black peppar (Mar. मिरीं).

-लोहकम् a class of 8 metals; सुवर्णं रजतं ताम्रं सीसकं कान्तिकं तथा । वङ्गं लौहं तीक्ष्णलौहं लौहान्यष्टाविमानि तु ॥

-वर्गः 1 a sort of diagram (चक्र) showing the good or bad stars of a person.

-2 the 8 classes of letters; (अवर्ग, क˚, च˚, ट˚, त˚, प˚, य˚, श˚,).

-3 a class of three principal medicaments, Namely ऋषभ, जीवक, मेद, महामेद, ऋद्धि, वृद्धि, काकोली, and क्षीरकाकोली cf. जीवकर्षभकौ मेदौ काकोल्यावृद्धिवृद्धिकी.

-वक्रः (ष्टा) See below.

-वर्ष a. Eight years old; त्र्यष्टवर्षो$ष्टवर्षां वा धर्मे सीदति सत्वरः Ms.9.94.

-वसु The eight वसुs in the present मन्वन्तर are (a) धर, ध्रुव, सोम, आप, अनिल, अनल, प्रत्यूष, प्रभास. (b) द्रोण, प्राण, ध्रुव, अर्क, अग्नि, दोष, वसु, विभावसु.

-वायनानि हरिद्रा, पूगीफल, दक्षिणा, शूर्प, कङ्कण, काचमणि, धान्य, वस्त्र (Mar. खण).

-विना- यकाः The eight Gaṇapatis at मोरगांव (Dist. Poona), पाली (Dist. कुलाबा), भढ (near Karjat, dist. कुलाब), थेऊर (near लोणी, dist. Poona), जुन्नर (dist. Poona), ओझर (near जुन्नर, Dist. Poona). रांजणगांव (Poona- Nagar Road). सिद्धटेक (near दौंड, Dist. Ahmednagar).

-विवाहाः बाह्य, दैव, आर्ष, गान्धर्व, राक्षस, प्राजापत्य, आसुर, पैशाच.

-विध a. [अष्टाविधाः प्रकाराः अस्य] eight-fold, of eight kinds.

-विंशतिः f. (˚ष्टा˚) [अष्टाधिका विंशतिः शाक. त.] the number twentyeight.

-शतम् 1 One hundred and eight.

-2 eight hundred.

-श्रवणः, -श्रवस् N. of Brahmā (having 8 ears or four heads.)

-समाधयः यम, नियम, आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार, धारणा, ध्यान, and समाधि.

-सिद्धयः (See --महा- सिद्धयः).

इन्दि (न्दी) वरम् [इन्दीर्लक्ष्मीस्तस्या वरं वरणीयम् Tv.] The blue lotus; बाले तव मुखाम्भोजे कथमिन्दीवरद्वयम् Ś. Til.17. इन्दीवरदलश्यामः. N. of Viṣṇu; इन्दीवरदलश्याममिन्दिरानन्दकन्दलम् ।

चर्मन् n. [चर्-मनिन् Uṇ.4.144] Skin (of the body).

-2 Leather, hide; Ms.2.41,174.

-3 The sense of touch.

-4 A shield; Śi.18.21.

-Comp. -अन्तः a piece or strap of leather.

-अम्भस् n. lymph.

-अवकर्तन working in leather.

-अवकर्तिन्, अवकर्तृ m. a shoe-maker; तक्ष्णश्चर्मावकर्तुश्च Mb.12.36.29; आयुः सुवर्णकाराणां यशश्चर्माव- कर्तिना Ms.4.218

-कषा N. of a plant, Mimosa abster- gens (Mar. शिकेकाई).

-कारः, -कारिन्, -कृत् m.

1 a shoe-maker, currier; वंशचर्मकृतस्तथा Rām.

-2 a mixed caste (from a Chāṇḍāla woman and fisher- man).

-कारकः a worker in leather.

-कलिः, -लम् a wart.

-चटकः, -का, -चटिका, -चटी a bat.

-चित्रकम् white leprosy.

-जम् 1 hair.

-2 blood.

-तरङ्गः a wrinkle.

-तिल a. covered with pimples.

-दण्डः, -नालिका, -नासिका a whip.

-दलम्, -दूषिका a kind of leprosy, cutaneous disease.

-द्रुमः, -वृक्षः the Bhūrja tree.

-पट्टिका a flat piece of leather for playing upon with dice.

-पत्रा a bat, the small house-bat.

-पादुका a leather shoe.

-पुटः, -पुटकः A leather bag for carrying water. L. D. B.

-प्रभेदिका a shoe maker's awl.

-प्रसेवकः, -प्रसेविका a bellows.

-बन्धः a leather band or strap.

-मुण्डा an epithet of Durgā.

-म्नः A warrior using leather-armour; चर्मम्णा अभितो जनाः Rv.8.5.38.

-यष्टिः f. a whip.

-रङ्गाः m. (pl.) N. of a people in the north-west of Madhyadeśa; मरुकुत्सचर्मरङ्गाख्याः Bṛi. S.14. 23.

-वसनः 'clad in skin', N. of Śiva.

-वाद्यम् a drum tabor &c.

-संभवा large cardamoms.

-सारः lymph, serum.

दिनः नम् [द्युति तमः, दो दी वा नक् ह्रस्व; Uṇ.2.49.]

1 Day (opp. रात्रि); दिनान्ते निहितं तेजः सवित्रेव हुताशनः R.4.1; यामिनयन्ति दिनानि च सुखदुःखवशीकृते मनसि K.P.1; दिनान्ते निलयाय गन्तुम् R.2.15.

-2 A day (including the night), a period of 24 hours; दिने दिने सा परिवर्धमाना Ku.1.25; सप्त व्यतीयुस्त्रिगुणानि तस्य दिनानि R.2.25.

-Comp. -अंशः any portion of a day, i. e. an hour, a watch, &c.

-अण्डम् darkness.

-अत्ययः, -अन्तः, -अवसानम् evening, sunset; R.2.15,45; दिनान्तरभ्यो$भ्युपशान्तमन्मथः Ṛs.1.1; Ki.9.8.

-अधीशः the sun.

-अर्धः mid-day, noon.

-अन्तकः darkness.

-आगमः, -आदिः, -आरम्भः daybreak, morning; Ki.11.52.

-ईशः, ईश्वरः the sun. ˚आत्मजः

1 an epithet of Saturn.

-2 of Karṇa.

-3 of Sugrīva.

-करः, -कर्तृ, -कृत् m. the sun; तुल्योद्योगस्तव दिनकृतश्चाधिकारो मतो नः V.2.1; दिनकरकुलचन्द्र चन्द्रकेतो U.6. 8; R.9.23. ˚तनयः N. of (1) Saturn; (2) Sugrīva; (3) Karṇa; (4) Yama. ˚तनया N. of (1) the river Yamunā, (2) the river Tāptī.

-कर्तव्यम्, -कार्यम्, -कृत्यम् ceremonies to be performed daily; Ks.

-केशरः, -केसरः, -केशवः darkness.

-क्षयः, -पातः evening.

-चर्या daily occupation, daily routine of business.

-च्छिद्रम् 1 a constellation or lunar mansion.

-2 a change of the moon at the beginning or end of a half-day; Hch.

-ज्योतिस् n. sunshine.

-दुःखितः the Chakra- vāka bird.

-नक्तम् ind. by day and night.

-नाथः, -पः, -पतिः, -बन्धः, -प्रणीः, -मणिः, -मयूखः, -रत्नम् the sun; दिनमणिमण्डलमण्डन Gīt.; पस्पृशुर्न पृथिवीं तुरङ्गमाः स्पर्धयेव दिननाथवाजिनाम् Vikr.14.64;11.1.

-पाटिका a day's wages; Vet.4.

-बलम् N. of the fifth, sixth, seventh, eighth, eleventh, and twelfth signs of the zodiac taken collectively.

-मलम् a month.

-मुख morning; तुल्यतां दिनमुखेन दिनान्तः Ki.9.8; दिनमुखानि रविर्हिमनिग्रहै- र्विमलयन् मलयं नगमत्यजत् R.9.25.

-मूर्द्धन् m. the eastern mountain behind which the sun is supposed to rise.

-यौवनम् mid-day, noon (the youth of day).

-वारः a week-day.

-व्यास-दलम् the radius of a circle made by an asterism in its daily revolution; Sūrya S.2.6.

-स्पृश् n. a lunar day coinciding with 3 week-days; Hch.

नलिनी 1 A lotus-plant; न पर्वताग्रे नलिनी प्ररोहति Mk.4.17; नलिनीदलगतजलमतितरलम् Moha M.5; Ku.4.6.

-2 An assemblage of lotuses.

-3 A pond or place abounding in lotuses. राजन्तीं राजराजस्य नलिनीमिव सर्वतः Rām.2.95.4; नलिन्यो यत्र क्रीडन्ति प्रमदाः सुरसेविताः Bhāg.8.15.13.

-4 A lotus or the stalk of it.

-5 The celestial Ganges.

-6 The intoxicating juice of the cocoa-nut.

-7 A myst.

-8 N. of one of the nostrils.

-9 the city of Indra (शक्रपुरी); 'वस्वौकसारा श्रीदस्य शक्रस्य नलिनी पुरी' इति हरिः; Rām.2.94. 26.

-Comp. -खण्डम् -षण्डम् a group or assemblage of lotuses.

-दलम्, पत्रम् a leaf of the lotus plant.

-रुहः an epithet of Brahmā. (

-हम्) a lotus-stalk, the fibres of a lotus.

वक्त्रम् [वक्ति अनेन वच्-करणे ष्ट्रन् Uṇ.4.177]

1 The mouth.

-2 The face; यद्वक्त्रं मुहुरीक्षसे न धनिनां ब्रूषे न चाटून् मृषा Bh.3.147.

-3 Snout, muzzle, beak.

-4 Begin- ning.

-5 The point (of an arrow), the spout of a vessel.

-6 A sort of garment.

-7 N. of a metre similar to anuṣṭubh; see S. D.567; Kāv.1.26.

-8 The first term of a progression.

-Comp. -आसवः saliva.

-खुरः a tooth.

-जः 1 a tooth.

-2 a Brāhmaṇa.

-तालम् a musical instrument played with the mouth.

-तुण्डः N. of Gaṇeṣa.

-दलम् the palate.

-पटः a veil.

-पट्टः a bag of corn tied round a horse's neck.

-परिस्पन्दः speech.

-भेदिन् a. pungent, sharp.

-रन्ध्रम् the aperture of the mouth.

-वासः an orange.

-शोधनम् 1 clean- sing the mouth.

-2 lime, citron.

-शोधिन् n. a citron. (-m.) a citron tree.

वेणुः [वेण्-उण् Uṇ.3.38]

1 A bamboo; मलये$पि स्थितो वेणुर्वेणुरेव न चन्दनम् Subhāṣ; R.12.41.

-2 A reed, cane; प्राप्तापराधास्ताड्याः स्यू रज्ज्वा वेणुदलेन वा Ms.8.299.

-3 A flute, pipe; वेणुं क्वणन्तीं क्रीडन्तीम् Bhāg.1.3.18; नामसमेतं कृतसंकेतं वादयते मृदु वेणुम् Gīt.5.

-4 A banner;. त्रिवेणुं पञ्चबन्धुरम् (रथम्) Bhāg.4.26.1; cf. त्रिवेणु.

-Comp. -कर्करः the Karavīra plant.

-जः bamboo-seed.

-दलम् a split bamboo; Ms.8.299; cf. वेणुवैदल made of split bamboo; Ms.8.327.

-ध्मः a flute-player, piper; मार्द- ङ्गिकाश्च वेणुध्माः Śiva B.31.21.

-निस्रुतिः the sugar-cane.

-बीजम् bamboo-seed.

-यवः bamboo-seed.

-यष्टिः f. a bamboo-stick.

-वादः, -वादकः a piper, flute-player.

शतम् 1 A hundred; निःस्वो वष्टि शतम् Śānti.2.6; शतमेको$पि संधत्ते प्राकारस्थो धनुर्धरः Pt.1.229; (शत is used in the singular with a plural noun of any gender; शतं नराः; शतं गावः; or शतं गृहाणि, in which case it is treated as a numeral adjective; but sometimes in dual and plural also; द्वे शते, दश शतानि &c. It is also used with a noun in the genitive; गवां शतम्, वर्षाणां शतम् 'a century of cows, years' &c. At the end of comp., it may remain unchan- ged; भव भर्ता शरच्छतम् or may be changed into शती; as in आर्यासप्तशती a work of Govardhanāchārya.).

-2 Any large number; as in शतपत्र q. v.

-Comp. -अक्षी 1 night.

-2 the goddess Durgā.

-अङ्गः 1 a car, carriage; especially, a war chariot.

-2 N. of a tree (तिनिश).

-अनीकः 1 an old man.

-2 an army officer possessing a hundred footmen; (शतानां तु शतानीकः Śukra.2.14.

-अब्दम् a century.

-अरम्, -आरम् the thunderbolt of Indra.

-अरुस् n.,

-अरुषी a leprous disease of the skin.

-अवरः a fine of a hundred.

-(री) 1 N. of a plant.

-2 N. of the wife of Indra.

-आनकम् a cemetery.

-आनन्दः 1 N. of Brahman.

-2 of Viṣṇu or Kṛiṣṇa.

-3 of the car of Viṣṇu.

-4 of a son of Gau- tama and Ahalyā, the family-priest of Janaka; गौतमश्च शतानन्दो जनकानां पुरोहिताः U.1.16.

-आयुस् a. lasting or living for a hundred years.

-आवर्तः, -आवर्तिन् m. N. of Viṣṇu.

-ईशः 1 the ruler of a hundred.

-2 the ruler of a hundred villages; Ms.7.115.

-कर्मन् the planet Saturn.

-कुम्भः 1 N. of a mountain (where gold is said to be found).

-2 N. of a sacrifice; शतकुम्भं नाम यज्ञ- मनुभवितुं महर्षेर्धौम्यस्य आश्रमं गता इति Madhyamavyāyoga 1. (

-म्भम्) gold.

-कृत्वस् ind. a hundred times.

-कोटि a. hundred-edged. (

-टिः) Indra's thunderbolt; कराग्रजाग्र- च्छतकोटिः N.7.79. (-f.) a hundred crores; चरितं रघु- नाथस्य शतकोटिप्रविस्तरम् Rāma-rakṣā 1.

-क्रतुः an epithet of Indra; अपूर्णमेकेन शतक्रतूपमः शतं क्रतूनामपविघ्नमाप सः R.3.38.

-खण्डम् gold.

-गु a. possessed of a hundred cows.

-गुण, -गुणित a. a hundred-fold, increased a hundred times; अनुपनतमनोरथस्य पूर्वं शतगुणितेव गता मम त्रियामा V.3.22.

-ग्रन्थिः f. the Dūrvā grass.

-घ्नः N. of Śiva.

-घ्नी 1 a kind of weapon used as a missile (supposed by some to be a sort of rocket, but described by others as a huge stone studded with iron spikes and four tālas in length; शतघ्नी च चतुस्ताला लोहकण्टकसंचिता; or अथकण्टकसंच्छक शतघ्नी महती शिला); अयःशङ्कुचितां रक्षः शतघ्नीमथ शत्रवे (अक्षिपत्) R.12.95; Bhāg.9.15.3.

-2 a female scorpion.

-3 a disease of the throat.

-4 N. of a plant (करञ्ज).

-चन्द्रः a sword or shield adorned with a hundred moons (moon-like spots); ततः शरशतेनास्य शतचन्द्रं समाक्षिपत्त् Mb.7. 97.29. ˚वर्त्मन् a manner of brandishing the sword; तं श्येनवेगं शतचन्द्रवर्त्मभिश्चरन्तमच्छिद्रमुपर्यधो हरिः Bhāg.8.7.28.

-चरणा a centipede.

-छदः a kind of wood-pecker.

-जिह्वः an epithet of Śiva.

-तारका, -भिषज्, -भिषा f. N. of the 24th lunar mansion containing one hundred stars.

-दलम् a lotus-flower.

-दला the white rose.

-द्रुः f.

1 N. of a river in the Punjab now called Sutlej.

-2 N. of the Ganges.

-धामन् m. an epithet of Viṣṇu.

-धार a.

1 flowing in a hundred streams.

-2 having a hundred edges. (

-रम्) the thunderbolt of Indra.

-धृतिः 1 an epithet of Indra.

-2 of Brahman; गते शत- धृतौ क्षत्तः कर्दमस्तेन चोदितः Bhāg.3.24.21.

-3 heaven or Svarga.

-धौत a. perfectly clean.

-पत्रः 1 a peacock.

-2 the (Indian) crane.

-3 a wood-pecker.

-4 a par- rot or a species of it. (

-त्रा) a woman. (

-त्रम्) a lotus; आवृत्तवृन्तशतपत्रनिभम् (आननं) वहन्त्या Māl.1.22. ˚योनि an epithet of Brahman; कम्पेन मूर्ध्नः शतपत्रयोनिं (संभावयामास) Ku.7.46.

-पत्रकः the wood-pecker.

-पत्री, -पत्रिकः the white rose.

-पथब्राह्मणम् N. of a well-known Brāhma- ṇa attached to the Śukla Yajurveda; कृत्स्नं शतपथं चैव प्रणेष्यसि द्विजर्षभ Mb.12.318.11.

-पद्, -पाद् a. having a hundred feet.

-पदी, -पाद् f. a centipede.

-पद्मम् 1 a lotus with a hundred petals.

-2 the white lotus.

-पर्वन् -m. a bamboo. (f.)

1 the full-moon day in the month of Āśvina.

-2 Dūrvā grass.

-3 the plant Kaṭukā.

-4 orris root.

-5 the wife of Bhārgava or Śukra. ˚ईशः the planet Venus.

-पर्विका 1 Dūrvā grass.

-2 orris root.

-3 barley.

-पाक a. boiled a hundred times.

-पाकम् a particular unguent; शतपाकेन तैलेन महार्हेणोपतस्थतुः Mb. 13.53.9.

-पादः, -पाद् m.,

-पादी, -पादिका a centipede.

-पालः an overseer (of a hundred villages).

-पुष्पः epithet of the poet Bhāravi.

-पुष्पा, -प्रसूना Anethum Sowa (Mar. शोपा).

-पोना a sieve.

-प्रासः the Kara- vīra tree.

-फलिन् m. a bamboo.

-भिषज् see ˚तारका.

-भीरुः f. the Arabian jasmine.

-मखः, -मन्युः 1 epithets of Indra; प्रसहेत रणे तवानुजान् द्विषतां कः शतमन्युतेजसः Ki. 2.23; Bk.1.5; शतमखमुपतस्थे प्राञ्जलिः पुष्पधन्वा Ku.2. 64; R.9.13.

-2 an owl.

-मयूखः the moon.

-मानः, -नम् 1 a Pala of silver; धरणानि दश ज्ञेयः शतमानस्तु राजतः Ms.8.137; अष्टौ शाणाः शतमानं वहन्ति Mb.3.134.15.

-2 an Āḍhaka q. v.

-मार्जः an armourer.

-मुख a.

1 having a hundred ways.

-2 having a hundred outlets, mouths, or openings; विवेकभ्रष्टानां भवति विनिपातः शतमुखः Bh.2.1 (where the word has sense 1 also). (

-खम्) a hundred ways or openings. (

-खी) a brush, broom.

-मूर्धन् m. an ant-hill.

-मूला the Dūrvā grass,

-यज्वन् m. an epithet of Indra; उपतस्थुरास्थितविषादधियः शतयज्वनो वनचरा वसतिम् Ki.6.29.

-यष्टिकः a necklace of one hundred strings.

-रुद्रियम् 1 a Vedic text (रुद्राध्यायः -'नमस्ते रुद्रमन्यवे' इति याजुषः प्रपाठकः); गृणन्तौ वेदविद्वांसौ तद्व्रह शतरुद्रियम् Mb.7.81.13;7.22.12.

-2 a particular Śiva-stotra in the Mahābhārata; देवदेवस्य ते पार्थ व्याख्याः शतरुद्रियम् Mb.7.22.48.

-रूपा N. of a daughter of Brahman (who is supposed to be also his wife, from whose incestuous connection with her father is said to have sprung Manu Svāyambhuva).

-लुपः, -लुम्पक an epithet of the poet Bhāravi.

-लोचनः an epithet of Indra; कथं वा तस्य न जयो जोयते शतलोचन Mb.8.87.78.

-वर्ष a.

1 a century old.

-2 lasting for a hundred years. (

-र्षम्) one hundred years, a century.

-वीर्या 1 white flowering Dūrvā.

-2 the plant Śatāvarī.

-वेधिन् m. a kind of sorrel.

-शाख a.

1 various, multiform.

-2 having hundred, i. e. many branches.

-संधान a. fixing an arrow a hundred times.

-सहस्रम् 1 a hundred thousand.

-2 several hundreds, i. e. a large number.

-सुखम् endless delight.

-साहस्र a.

1 consisting of <?> containing a hundred thousand.

-2 bought with a hundred thousand.

-ह्रदा 1 lightning; दूरं पुरःक्षिप्तशतह्नदे Ku.7.39; Mk.5.48; V.4; प्रपतेदपि चाकाशं निपतेनु शतह्रदाः Śiva B.19.2.

-2 the thunderbolt of Indra.

-ह्रादा the thunderbolt.