तलत्र

mfn. (gaṇa tārakâ̱di) furnished with flowers, in flower MBh. Mṛicch. etc.

vasantá

m. (n. gaṇa ardharcâ̱di) « brilliant (season)», spring (comprising accord. toﾠ some, the months Caīra andﾠ Vaisākha orﾠ from the middle of March to that of May seeﾠ ṛitu;

mf (ā)n. cold, cool, cooling MBh. Kāv. etc.;

अन्त a. [अम्-तन् Uṇ.3.86]

1 Near.

-2 Last.

-3 Handsome, lovely; Me.23; दन्तोज्ज्वलासु विमलोपलमे- खलान्ताः Śi.4.4, (where, however, the ordinary sense of 'border' or 'skirt' may do as well, though Malli. renders अन्त by रम्य, quoting the authority of शब्दार्णव - 'मृताववसिते रम्ये समाप्तावन्त इष्यते').

-4 Lowest, worst.

-5 Youngest.

-तः (n. in some senses)

1 (a) End, limit, boundary (in time or space); final limit, last or extreme point; स सागरान्तां पृथिवीं प्रशास्ति H.4.5 bounded by the ocean, as far as the sea; अपाङ्गौ नेत्रयो- रन्तौ Ak.; उद्युक्तो विद्यान्तमधिगच्छति H.3.114 goes to the end of, masters completely; श्रुतस्य यायादयमन्तमर्भकस्तथा परेषां युधि चेति पार्थिवः (where अन्त also means end or destruction); जीवलोकसुखानामन्तं ययौ K.59 enjoyed all worldly pleasures; आलोकितः खलु रमणीयानामन्तः K.124 end, furthest extremity; दिगन्ते श्रूयन्ते Bv.1.2.

-2 Skirt, border, edge, precinct; a place or ground in general; यत्र रम्यो वनान्तः U.2.25 forest ground, skirts of the forest; ओदकान्तात् स्निग्धो जनो$नुगन्तव्यः Ś.4; उपवनान्तलताः R.9.35 as far as the borders or skirts; वृत्तः स नौ संगतयोर्वनान्ते R.2.58,2.19; Me.23. Upper part (शिरोभाग); महा- र्हमुक्तामणिभूषितान्तम् Rām.5.4.3.

-3 End of a texture, edge, skirt, fringe or hem of a garment; वस्त्र˚; पवनप्रनर्तितान्तदेशे दुकूले K.9 (by itself in Veda).

-4 Vicinity, proximity, neighbourhood, presence; नाधीयीत श्मशानान्ते ग्रामान्ते Ms. 4.116; Y.2.162; जलान्ते छन्दसां कुर्यादुत्सर्गं विधिवद् बहिः 1.143; गङ्गाप्रपातान्तविरूढशष्पम् (गह्वरम्) R.2.26; पुंसो यमान्तं व्रजतः P.2.115 going into the vicinity or presence of Yama; अन्योन्यामन्त्रणं यत्स्याज्जनान्ते तज्जनान्तिकम् S. D.; यां तु कुमारस्यान्ते वाचमभाषथास्तां मे ब्रूहि Śat. Br. (These four senses are allied).

-5 End, conclusion, termination (opp. आरम्भ or आदि); सेकान्ते R.1.51; दिनान्ते निहितम् R.4.1; मासान्ते, पक्षान्ते, दशाहान्ते &c.; एकस्य दुःखस्य न यावदन्तं गच्छाम्यहं पारमिवार्णवस्य Pt.2.175; व्यसनानि दुरन्तानि Ms.7.45; दशान्तमुपेयिवान् R.12.1 going to the end of the period of life (end of the wick); व्यसनं वर्धयत्येव तस्यान्तं नाधिगच्छति Pt.2.18; oft. in comp. in this sense, and meaning 'ending in or with', 'ceasing to exist with', 'reaching to the end'; तदन्तं तस्य जीवितम् H.1.91 ends in it; कलहान्तानि हर्म्याणि कुवाक्यान्तं च सौहृदम् । कुराजान्तानि राष्ट्राणि कुकर्मान्तं यशो नृणाम् ॥ Pt.5.76; विशाखान्ता गता मेघा प्रसूत्यन्तं च यौवनम् । प्रणामान्तः सतां कोपो याचनान्तंहि गौरवम् ॥ Subhā. फलोदयान्ताय तपःसमाधये Ku.5.6 ending with (lasting till) the attainment of fruit; यौवनान्तं वयो यस्मिन् Ku.6.44; R.11.62,14.41; विपदन्ता ह्यविनीतसंपदः Ki.2.52; युगसहस्रान्तं ब्राह्मं पुण्यमहर्विदुः Ms.1.73 at the end of 1 Yugas; प्राणान्तं दण़्डम् Ms.8.359 capital punishment (such as would put an end to life).

-6 Death, destruc- tion; end or close of life; धरा गच्छत्यन्तं Bh.3.71 goes down to destruction; योगेनान्ते तनुत्यजाम् R.1.8; एका भवेत्स्वस्तिमती त्वदन्ते 2.48;12.75; ममाप्यन्ते Ś.6; अद्य कान्तः कृतान्तो वा दुःखस्यान्तं करिष्यति Udb.; औषध्यः फलपाकान्ताः Ms.1.46; अन्तं या To be destroyed, perish, be ruined.

-7 (In gram.) A final syllable or letter of a word; अजन्त ending in a vowel; so हलन्त, सुबन्त, तिडन्त &c.

-8 The last word in a compound.

-9 Ascertainment, or settlement (of a question); definite or final settle- ment; pause, final determination, as in सिद्धान्त; न चैव रावणस्यान्तो दृश्यते जीवितक्षये Rām.6.17.58 उभयोरपि दृष्टोन्तस्त्वनयोस्तत्त्वदर्शिभिः Bg.2.16 (सदसतोः इत्यर्थः).

-1 The last portion or the remainder (n. also); निशान्तः; वेदान्तः &c. वेदांश्चैव तु वेदाङ्गान् वेदान्तानि तथा स्मृतीः । अधीत्य ब्राह्मणः पूर्वं शक्तितो$न्यांश्च संपठेत् ॥ Bṛihadyogi- yājñavalkya Smṛiti 12.34.

-11 Underneath, inside, inner part; युष्मदीयं च जलान्ते गृहम् Pt.4 in water, underneath water; सुप्रयुक्तस्य दम्भस्य ब्रह्माप्यन्तं न गच्छति Pt.1.22 does not penetrate or dive into, sound, fathom; आशङ्कितस्यान्तं गच्छामि M.3 shall dive deep into, fully satisfy, my doubts.

-12 Total amount, whole number or quantity.

-13 A large number.

-14 Nature, condition; sort, species; मम मोक्षस्य को$न्तो वै ब्रह्मन्ध्यायस्व वै प्रभो Mb.12.282.32. एतदन्तास्तु गतयो ब्रह्माद्याः समुदाहृताः Ms.1.5.

-15 Disposition; essence; शुद्धान्तः

-16 Division (विभाग); ते$नया कात्यायन्या$न्तं करवाणीति Bri. Up.2.4.1. [cf. Goth. andeis, and; Germ. ende and ent; also Gr. anti; L. ante]. cf. अन्तस्तु भागे$- वसिते रचनायां च तत्परे । मृतौ निषेवणे रम्ये समाप्तावग्रमध्ययोः ॥ स्वरूपे च समीपे च पुंलिङ्गे$पि प्रकीर्तितः । Nm.

-Comp. -अवशा- यिन् m. [अन्ते पर्यन्तदेशे अवशेते] a chāṇḍāla.

-अवसायिन् [नखकेशानामन्तं अवसातुं छेत्तुं शीलमस्य, सो-णिनि]

1 a barber.

-2 a chāṇḍāla, low caste.

-3 N. of a sage, see अन्त्याव- सायिन् (अन्ते पश्चिमे वयसि अवस्यति तत्त्वं निश्चिनोति).

-उदात्त a. having the acute accent on the last syllable. (

-त्तः) the acute accent on the last syllable; P.VI,1.199.

-ओष्ठः The lower lip (अधरोष्ठ); रुधिरं न व्यतिक्रामदन्तोष्ठादम्ब मा शुचः Mb.11.15.16.

-कर, -करण,-कारिन् a. causing death or destruction, fatal, mortal, destructive; क्षत्रिया- न्तकरणो$पि विक्रमः R.11.75 causing the destruction of; राज्यान्तकरणावेतौ द्वौ दोषौ पृथिवीक्षिताम् Ms.9.221; अहमन्तकरो नूनं ध्वान्तस्येव दिवाकरः Bk.

-कर्मन् n. death, destruction; षो अन्तकर्मणि Dhātupāṭha.

-कालः, -वेला time or hour of death; स्थित्वा स्यामन्तकाले$पि ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति Bg.2.72.

-कृत् m. death; वर्जयेदन्तकृन्मर्त्यं वर्जयेदनिलो$नलम् Rām.

-कृद्दशाः N. of the eighth of the twelve sacred Aṅga texts of the Jainas (containing ten chapters).

-ग a. having gone to the end of, thoroughly conversant or familiar with, (in comp.); शाखान्तगमथाध्वर्युम् Ms.3.145.

-गति, -गामिन् a. perishing. प्राप्तो$न्तगामी विपरीतबुद्धिः Rām.6.59.94.

-गमनम् 1 going to the end, finishing, completing; प्रारब्धस्य ˚नं द्वितीयं बुद्धिलक्षणम्

-2 death, perishing, dying.

-चक्रम् Reading of omens and augury; Kau. A.

-चर a.

1 walking about, going to the borders or frontiers.

-2 completing or finishing (as a business &c.).

-ज a. last born.

-दीपकम् a figure of speech (in Rhetoric).

-परिच्छदः a. cover, covering utensil. राजतान्तपरिच्छदां दिव्यपायससंपूर्णां पात्रीम् Rām.1.16.14.

-पालः 1 a frontier-guard, guarding the frontiers; विनीतैरन्तपालैश्च रक्षोभिश्च सुरक्षितम् Rām.5.6.9. ˚दुर्गे M.1; त्वदीयेनान्तपाले- नावस्कन्द्य गृहीतः ibid.

-2 a door-keeper (rare). सुद्युम्न- स्त्वन्तपालेभ्यः श्रुत्वा लिखितमागतम् Mb.12.23.29.

-भव, -भाज् a. being at the end, last.

-लीन a. hidden, con- cealed.

-लोपः dropping of the final of a word. (न्ते˚)

-वासिन् a. dwelling near the frontiers, dwelling close by. -m. [अन्ते गुरुसमीपे वस्तुं शीलं यस्य]

1 a pupil (who always dwells near his master to receive instruction); P.IV.3.14;VI.2.36.; Ms.4.33.

-2 a chāṇḍāla (who dwells at the extremity of a village).

-वेला = ˚कालः q. v.

-व्यापत्तिः f. change of the final syllable, as in मेघ from मिह् Nir.

-शय्या 1 a bed on the ground.

-2 the last bed, death-bed; hence death itself.

-3 a place for burial or burning.

-4 a bier or funeral pile.

-संश्लेषः union (सन्धि), joint; सुखदुःखान्तसंश्लेषम् (काल- चक्रम्) Mb.14.45.3.

-सत्क्रिया last rites, funeral ceremonies, obsequies.

-सढ् m. pupil; तमुपासते गुरुमिवा- न्तसदः Ki.6.34.

-स्वरितः the svarita accent on the last syllable of a word.

तल् 1 P., 1 U. (तलति, तालयति-ते)

1 To be full or complete.

-2 To fix, found, establish.

-3 To be fixed.

-4 To accomplish a vow.

तालः [तल् एव अण्]

1 The palmyra tree, Bhāg. 8.2.12; विधिवशात्तालस्य मूलं गतः Bh.2.9; R.15.23.

-2 A banner formed of the palm.

-3 Slapping or clapping the hands together, the noise made by it; तलतालांश्च वादयन् Mb.3.178.17; Māl.5.23.

-4 Flapping in general; विस्तारितः कुञ्जरकर्णतालैः R.7.39.

-5 Flapping of the ears of an elephant.

-6 Beating time (in music); करकिसलयतालैर्मुग्धया नर्त्यमानम् U.3.1; Me.81.

-7 A musical instrument made of bell-metal, Bhāg. 8.15.21; उषसि स गजयूथकर्णतालैः पटुपटहध्वनिभिर्विनीतनिद्रः R.9.71.

-8 The palm of the hand.

-9 A lock, bolt.

-1 The hilt of a sword.

-11 An epithet of Śiva.

-12 (In prosody) A trochee.

-13 A particular measure of height; Rām.6.

-14 A short span; a span measured by the thumb and the middle finger.

-15 A dance; S. D.6.

-लम् 1 The nut of the palmyra tree.

-2 Yellow orpiment.

-Comp. -अङ्कः 1 N. of Balarāma; तालाङ्को मुसली हली Ak. ततः शिवमहीपालस्तालाङ्कानुज- बुद्धिमान् Parṇāl.5.47.

-2 the plam-leaf used for writing.

-3 a book.

-4 a saw.

-5 N. of Śiva.

-6 a man endowed with every fortunate mark or sign.

-अव (प) चरः a dancer, an actor; Rām.2.3.17.

-केतुः an epithet of Bhīṣma.

-क्षीरकम्, -गर्भः the exudation of the palm; toddy.

-जटा -प्रलम्बः the fibres of the palm tree (Mar. काथ्या).

-ज्ञ a. knowing the measure (in music); Y.3.115.

-धारकः a dancer.

-ध्वजः, -भृत् m. an epithet of Balarāma.

-नवमी The 9th day of the bright half of भाद्रपद.

-पत्रम् 1 the palm- leaf used for writing.

-2 a kind of ear-ornament (hollow cylinder of gold thrust through the lobe of the ear).

-पत्री f. A widow; L. D. B.

-फलम् the fruit of the plam tree; तालफलादपि गुरुमतिसरसम् । किं विफलीकुरुषे कुचकल- शम् ॥ Gīt.9.2.

-बद्ध, -शुद्ध a. measured, rhythmical, regulated by musical time.

-भङ्गः The loss of the measure (in music).

-मर्दलः a kind of musical instrument, a cymbal.

-यन्त्रम् 1 a kind of surgical instrument.

-2 a lock, a lock and key.

-रेचनकः a dancer, an actor.

-लक्षणः an epithet of Balarāma.

-वनम् a grove of trees.

-वृन्तम् a fan; Ś.3.21; Ku.2.35; तालवृन्तेन किं कार्यं लब्धे मलयमारुते Udb. also तालवृन्तकः.

मौलि a. [मूलस्यादूरभवः इञ्] Head, foremost, best; अखिलपरिमलानां मौलिना सौरभेण Bv.1.121.

-लिः 1 The head, the crown of the head; मौलौ वा रचयाञ्जलिम् Ve. 3.4; R.13.59; Ku.5.79.

-2 The head or top of anything, top-most point; U.2.3; देव्यग्रदीपमालाया मौलिदीपतुलां दधौ Parṇāl.

-3 The Aśoka tree.

-लिः (m., f.)

1 A crown, diadem, tiara; अलब्धशाणोत्कषणा नृपाणां न जातु मौलौ मणयो वसन्ति Bv.1.73.

-2 Hair on the crown of the head, tuft or lock of hair; जटामौलि Ku.2.26 (जटाजूट Malli.); पुष्पितलतान्तनियमितंविलम्बिमौलिना Ki.12.41.

-3 Braided hair, hair braided and orna- mented; दुःशासनेन कचकर्षणभिन्नमौलिः Ve.6.34.

-लिः, -ली f. The earth.

-Comp. -कफः the phlegm secreted in the head.

-पृष्ठम् the crown of the head.

-बन्धः a diadem for the head.

-मणिः, -रत्नम्*** a crest-jewel, a jewel worn in the crown.

-मण़्डनम् a head-ornament.

-मुकुटम् a crown, tiara.

लुल् 1 P. (लोलति, लुलित)

1 To roll, roll about, move to and fro, toss about; लुलितदृष्टि मदादिव चस्खले Ki.18.6; Śi.3.72;1.36.

-2 To shake, stir, agitate, make tre- mulous, disturb.

-3 To press down, crush; see लुलित below. -Caus. (लोलयति-ते) To shake, stir up; अनिलेन लोलितलताङ्गुलये Śi.9.4.

सह् I. 4 P. (सह्यति)

1 To satisfy.

-2 To be pleased.

-3 To endure, bear. -II. 1 Ā. (सहते, epic Paras. also; सोढ; the स् of सह् is changed to ष् after prepositions ending in ह, as नि, परि, वि, except when ह् is changed for ढ्)

1 (a) To bear, endure, suffer, put up with; खलोल्लापाः सोढाः Bh.3.6; पदं सहेत भ्रमरस्य पेलवं शिरीषपुष्पं न पुनः पतत्रिणः Ku.5.4; so दुःखम्, संपातम्, क्लेशम् &c.; R.12.63;.11.52; Bk.17.59. (b) To tolerate, allow; प्रकृतिः खलु सा महीयसः सहते नान्यसमुन्नतिं यया KI.2.21; Me. 17; R.14.63.

-2 To forgive, forbear; वारंवारं मयैतस्याप- राधः सोढः H.3; प्रियः प्रियायार्हसि देव सोढुम् Bg.11.44.

-3 To wait, be patient; द्वित्राण्यहान्यर्हसि सोढुमर्हन् R.5.25;15. 45.

-4 To bear, support, bear up; क इदानीं सहकारमन्तरेण पल्लवितामतिमुक्तलतां सहेत Ś.3.

-5 To conquer, defeat, oppose, be able to resist.

-6 To suppress, stop.

-7 To be able (with inf.) -Caus. (साहयति-ते)

1 To cause to bear or suffer.

-2 To make bearable or supportable; गुर्वपि विरहदुःखमाशाबन्धः साहयति Ś.4.16. -Desid. (सिसहिषते) To wish to bear &c.

सह a. [सहते सह्-अच्]

1 Bearing, enduring, suffering.

-2 Patient.

-3 Able; see असह; चरतस्तपस्तव वनेषु सहा न वयं निरूपयितुमस्य गतिम् Ki.6.36.

-4 Overpowering, vanquishing.

-5 Defying, equal to.

-6 Exerting.

-हः 1 The month मार्गशीर्ष.

-2 N. of Śiva.

-हः, -हम् Power, strength.

-हम् A kind of salt; L. D. B.

सह ind.

1 With, together with, along with, accom- panied by (with instr.); शशिना सह याति कौमुदी सह मेघेन तडित् प्रलीयते Ku.4.33.

-2 Together, simultaneously, at the same time; अस्तोदयौ सहैवासौ कुरुते नृपतिर्द्विषाम् Subhāṣ. (The following senses are given of this word:-- साकल्य, सादृश्य, यौगपद्य, विद्यमानत्व, समृद्धि, संबन्ध and सामर्थ्य.)

-Comp. -अध्ययनम् 1 studying together; U.2.

-2 fellow- studentship.

-अध्यायिन् m. a fellow-student.

-अपवाद a. disagreeing.

-अर्थ a.

1 having the same object.

-2 sy- nonymous. (

-र्थः) the same or common object.

-अर्ध a. together with a half.

-आलापः conversation with.

-आसनम् sitting on the same seat.

-आसिका company, sitting together; समुद्रः सहासिकां यां सुमतिः प्रतीच्छति Rām. ch.2.85.

-उक्तिः f. a figure of speech in Rhetoric; सा सहोक्तिः सहार्थस्य बलादेकं द्विवाचकम् K. P.1; e.g. पपात भूमौ सह सैनिकाश्रुभिः R.3.61.

-उटजः a hut made of leaves.

-उत्थायिन् a. rising or conspiring together.

-उदरः a uterine brother, brother of whole blood; जनन्यां संस्थितायां तु समं सर्वे सहोदराः Ms.9.92; सहोदरा कुङ्कुमकेसराणां भवन्ति नूनं कविताविलासाः Vikr.1.21.

-उपमा a kind of Upamā.

-ऊढः, -ऊढजः the son of a woman pregnant at marriage; (one of the 12 kinds of sons recognized in old Hindu law); या गर्भिणी संस्क्रियते ज्ञाताज्ञातापि वा सती । वोढुः स गर्भो भवति सहोढ इति चोच्यते ॥ Ms.9.173.

-एकासनम् see सहासनम् Y.2.284.

-कर्तृ m. a co-worker, assistant; तस्य कर्मानुरूपेण देर्यो$शः सहकर्तृभिः Ms.8.26.

-कारः 1 co-operation.

-2 a mango tree; क इदानीं सहकारमन्तरेण पल्लवितामतिमुक्तलतां सहेत Ś.3. ˚भञ्जिका a kind of game.

- कारिन्, -कृत्, -कृत्वन् a. co-operating. (-m.) a co- adjutor, associate, colleague.

-कृत a. co-operated with, assisted or aided by.

-क्रिया simultaneous performance; स हि न्यायः संभूयकारिणां सहक्रियेति सर्वत्रैव ŚB. on MS.11.1. 57.

-खट्वासनम् sitting together on a bed; Ms.8.357; see सहैकासनम्.

-गमनम् 1 accompanying.

-2 a woman's burning herself with her deceased husband's body, self-immolation of a widow.

-चर a. accompanying, going or living with; यानि प्रियासहचरश्चिरमध्यवात्सम् U.3.8.

(-रः) 1 a companion, friend, associate; श्मशानेष्वाक्रीडा स्मरहर पिशाचाः सहचराः Śiva-mahimna 24.

-2 a follower, ser- vant.

-3 a husband.

-4 a surety. (

-री f.)

1 a famale companion.

-2 a wife, mate; प्रेक्ष्य स्थितां सहचरीं व्यवधाय देहम् R.9.57.

-चरित a.

1 accompanying, attending, associating with.

-2 Congruent, homogeneous,

-चारः 1 accompaniment.

-2 agreement, harmony.

-3 (in logic) the invariable accompaniment of the hetu (middle term) by the sādhya (major term).

-4 right course (opp. व्यभिचार).

-चारिन् see सहचर.

-ज a.

1 inborn, natural, innate; सहजं कर्म कौन्तेय सदोषमपि न त्यजेत् Bg.18. 48; सहजामप्यपहाय धीरताम् R.8.43.

-2 hereditary; सहजं किल यद्विनिन्दितं न खलु तत्कर्म विवर्जनीयम् Ś.6.1.

(-जः) 1 a brother of whole blood; तृतीयो मे नप्ता रजनिचरनाथस्य सहजः Mv.4.7.

-2 the natural state or disposition. ˚अरिः a natural enemy. ˚उदासीनः a born neutral. ˚मित्रम् a natural friend.

-जात a.

1 natural; see सहज.

-2 born together, twin-born.

-जित् a. victorious at once; स्वर्णेता सहजिद् बभ्रुरिति राजाभिधीयते Mb.3.185.28.

-दार a.

1 with a wife.

-2 married.

-देवः N. of the youngest of the five Pāṇḍavas; the twin brother of Nakula, born of Mādrī by the gods Aśvins. He is regarded as the type of manly beauty.

-धर्मः same duties. ˚चारिन् m. a husband. ˚चारिणी

1 a lawful wife, one legally married (also सहधर्मिणी in this sense).

-2 a fellow-worker.

-पथिन् m.,

-पन्थाः m., f. a fellow-traveller.

-पांशुक्रीडिन, पांशुकिल m a friend from the earliest childhood.

-भावः 1 companionship.

-2 concomitance.

-भाविन् m. a friend, partisan, follower.

-भू a. natural, innate; औत्सुक्येन कृतत्वरा सहभुवा व्यावर्तमाना ह्रिया Ratn.1.2.

-भोजनम् eating in company with friends.

-मनस् a. with intelligence.

-मरणम् see सह- गमन.

-मृता a woman who has burnt herself with her husband.

-युध्वन् m. a brother in arms.

-रक्षस् m. one of the three kinds of sacrificial fires.

-वसतिः, -वासः dwelling together; सहवसतिमुपेत्य यैः प्रियायाः कृत इव मुग्धविलोकितोपदेशः Ś.2.3.

-वासिन् m. a fellow-lodger.

-वीर्यम् fresh butter.

-संसर्गः carnal contact.

-सेविन् a. having intercource with.

-स्थः a companion.

सुधित a. Nectar-like; गौप्यः स्फुरत्पुरटकुण्डलकुन्तलत्विङ्गण्ड- श्रिया सुधितहासनिरीक्षणेन Bhāg.1.33.23.

mfn. counted, numbered, reckoned, calculated MBh. BhP. Vet. ;

m. the mango tree MBh. R. Ṡak. etc. (cf. kapi-);

mf (ā orﾠ háriṇī) n. yellowish, pale yellow, fallow, pale red, pale ( alsoﾠ, « pale with fright»), greenish, green ( alsoﾠ;