क्षीणतमस्

m. N. of a Vihāra Rājat. I, 147.

परिणम् 1 U.

1 To stoop, bend down (as an elephant to strike with his tusks); विष्के नागः पर्यणंसीत् स्व एव Śi.18.27.

-2 To bend or bow down, be inclined; लज्जापरिणतैः (वदनकमलैः) Bh.1.4.

-3 To be changed or transformed into, assume the form of (with instr.); लताभावेन परिणतमस्या रूपम् V.4;4.28; क्षीरं जलं वा स्वयमेव दधिहिमभावेन परिणमते Ś. B.; स्रोतोमूर्त्या भुवि परिणतां रन्तिदेवस्य कीर्तिम् Me.47.

-4 To result; happen; सर्वं विपरीतं परिणमति Mk.1.

-5 To be developed or matured, be ripe; छन्नोपान्तः परिणतफलद्योतिभिः काननाम्रैः Me.18; शाखाभृतां परि- णमन्ति न पल्लवानि Ki.5.37; M.3.8; परिणतदलशाखाः (वृक्षाः) Ṛs.1.26; Mv.1.12; see परिणत below.

-6 To be advanced (in age), grow old, be aged, decay; परिणत- शरच्चन्द्रिकासु क्षपासु Me.112; so जरापरिणत &c.

-7 To set, decline in the west (as the sun); अनेन समयेन परिणतो दिवसः K.47.

-8 To be digested; ग्रस्तं परिणमेच्च यत् Mb.

-9 To be cooked or roasted; निष्टापस्विद्यदस्थ्नः क्वथनपरिणम- न्मेदसः प्रेतकायान् Māl.5.17.

-1 To elapse (as time). -Caus.

1 To make ripe, mature, develop, perfect.

-2 To pass (as the night); परिणाम्य निशां तत्र Rām. 3.8.1; तत्र काकसहस्राणि तां निशां पर्यणामयन् Mb.1.1.36.

-3 To stoop, bend oneself down.

भावः [भू-भावे घञ्]

1 Being, existing, existence; नासतो विद्यते भावः Bg.2.16.

-2 Becoming, occurring, taking place.

-3 State, condition, state of being; लताभावेन परिणतमस्या रूपम् V.4; U.6.23; so कातरभावः, विवर्णभावः &c.

-4 Manner, mode.

-6 Rank, station, position, capacity; देवीभावं गमिता K. P.1; so प्रेष्यभावम्, किंकरभावम् &c.

-6 (a) True condition or state, truth, reality; परं भावमजानन्तः Bg.7.24; इति मत्वा भजन्ते मां बुधा भावसम- न्विताः 1.8. (b) Sincerity, devotion; त्वयि मे भावनिबन्धना रतिः R.8.52;2.26.

-7 Innate property, disposition, nature, temperament; स तस्य स्वो भावः प्रकृतिनियतत्वादकृतकः U.6.14.

-8 Inclination or disposition of mind, idea, thought, opinion, supposition; हृदयनिहितभावा गूढमन्त्रप्रचाराः किमपि विगणयन्तो बुद्धिमन्तः सहन्ते Pt.3.43; Ms.8.25;4.65; निकृष्टोत्कृष्टयोर्भावं यास्तु गृह्णन्ति ताः स्त्रियः Bu. Ch.4.23.

-9 Feeling, emotion, sentiment; एको भावः Pt.3.66; Ku.6. 95; निर्विकारात्मके चित्ते भावः प्रथमविक्रिया S. D. (In the dramatic science or in poetic compositions generally, Bhāvas are either स्थायिन् primary, or व्यभिचारिन् subordinate. The former are eight or nine, according as the Rasas are taken to be 8 or 9, each rasa having its own स्थायिभाव. The latter are thirty-three of thirty four in number, and serve to develop and strengthen the prevailing sentiment; for definition and enumera- tion of the several kinds, see R. G. first ānana, or K. P.4).

-1 Love, affection; attachment; द्वन्द्वानि भावं क्रियया विवव्रुः Ku.3.35; कुमुद्वती भानुमतीव भावं (बबन्ध) R.6.36.

-11 Purport, drift, gist, substance; इति भावः (often used by commentators); जनको$प्युत्स्मयन् राजा भावमस्या विशेषयन् । प्रतिजग्राह भावेन भावमस्या नृपोत्तम Mb.12,32.18.

-12 Meaning, intention, sense, import; अन्योन्यभावचतुरेण सखीजनेन मुक्तास्तदा स्मितसुधामधुराः कटाक्षाः Māl.1.25.

-13 Resolution, determination.

-14 The heart, soul, mind; तयोर्विवृतभावत्वात् Māl.1.12; भावसंशुद्धिरित्येतत् तपो मानसमुच्यते Bg.17.16; स्व एव भावे विनिगृह्य मन्मथम् Bu. Ch.4.11.

-15 Any existing thing, an object, a thing, substance; पश्यन्ती विविधान् भावान् Rām.2.94.18; जगति जयिनस्ते ते भावा नवेन्दुकलादयः Māl.1.17,36; R.3.41; U.3.32.

-16 A being, living creature.

-17 Abstract medita- tion, contemplation (= भावना q. v.).

-18 Conduct, movement.

-19 (a) Gesture, behaviour; अहिंसा समता... भवन्ति भावा भूतानाम् Bg.1.5. (b) Amorous gesture or expression of sentiment; gesture of love; कामं प्रिया न सुलभा मनस्तु तद्भावदर्शनाश्वासि Ś.2.1.

-2 Birth; तवाहं पूर्वके भावे पुत्रः परपुरंजय Rām.7.14.2.

-21 The world, universe.

-22 The womb.

-23 Will; घोरैर्विव्यधतुर्बाणैः कृतभावावुभौ जये Rām.6.9.38.

-24 Superhuman power; मिथो घ्नतं न पश्यन्ति भावैर्भावं पृथग्दृशः Bhāg.1.4.27.

-25 Advice, instruction.

-26 (In dramas) A learned or venerable man, worthy man, (a term of address); भाव अयमस्मि V.1; तां खलु भावेन तथैव सर्वे वर्ग्याः पाठिताः) Māl.1.

-27 (In gram.) The sense of an abstract noun, abstract idea conveyed by a word; भावे क्तः.

-28 A term for an impersonal passive or neuter verb.

-29 (In astr.) An astronomical house.

-3 A lunar mansion.

-31 An organ of sense.

-32 Welfare (कल्याण); भावमिच्छति सर्वस्य नाभावे कुरुते मनः Mb.5.36.16.

-33 Protection; द्रोणस्याभावभावे तु प्रसक्तानां यथा$भवत् Mb.7.25.64.

-34 Fate, destiny (प्रारब्ध); नातिप्रहीणरश्मिः स्यात्तथा भावविपर्यये Mb.5.77.14.

-35 Consciousness of past perceptions (वासना); येभ्यः सृजति भूतानि काले भावप्रचोदितः । महाभूतानि पञ्चेति तान्याहुर्भूतचिन्तिकाः ॥ Mb.12.275.4.

-36 Lordship (प्रभुत्व); ते$पि भावाय कल्पन्ते राजदण्डनिपीडिताः Rām.2.67. 32.

-37 The six states (अवस्थाषट्क); A, Rām.1.7.31.

-Comp. -अनुग a. not forced, natural. (

-गा) a shadow.

-अन्तरम् a different state.

-अद्वैतम् 1 a natu- ral cause.

-2 material cause (as thread of a cloth).

-3 identity of conception, oneness of view.

-अर्थः 1 the obvious meaning or import (of a word, phrase &c.).

-2 the subject matter; सर्वेषामपि वस्तूनां भावार्थो भवति स्थितः Bhāg.1.14.57.

-आकूतम् (secret) thoughts of the mind; हृदयनिहितं भावाकूतं वमद्भिरिवेक्षणैः Amaru.4.

-आख्यः One of the two types of creation according to the Sāṅkhya philosophy; लिङ्गाख्यो भावाख्यस्तस्माद् द्विविधः प्रवर्तते सर्गः Sāṅ. K.52.

-आत्मक a. real, actual.

-आभासः simulation of a feeling, a feigned or false emotion.

-आलीना a shadow.

- एकरस a. influenced solely by the sentiment of (sincere) love; ममात्र भावैकरसं मनः स्थितम् Ku.5.82.

-कर्तृकः an impersonal verb; Kāśi. on P. II.3.54.

-गतिः f. power to convey human feelings; भावगतिराकृतीनाम् Pratimā 3.

-गम्भीरम् ind.

1 heartily, from the bottom of the heart.

-2 deeply, gravely.

-गम्य a. conceived by the mind; ममत्सादृश्यं विरहतनु वा भावगम्यं लिखन्ती Me.87.

-ग्राहिन् a.

1 understanding the sense.

-2 appreciating the sentiment.

-ग्राह्य a. to be conceived with the heart; भावग्राह्यमनीडाख्यं भावाभावकरं शिवम् Śvet. Up.5.14.

-चेष्टितम् amorous gesture.

-जः 1 love.

-2 the god of love.

-ज्ञ, -विद् a. knowing the heart.

-दर्शिन् a. see भालदर्शिन्.

-निर्वृत्तिः the material creation (Sāṅ. phil.); न विना लिङ्गेन भावनिर्वृत्तिः Sāṅ. K.52.

-नेरिः a kind of dance.

-बन्धन a. enchanting or fettering the heart, linking together the hearts; रथाङ्गनाम्नोरिव भावबन्धनं बभूव यत्प्रेम परस्पराश्रयम् R.3.24.

-बोधक a. indicating or revealing any feeling.

-मिश्रः a worthy person, a gentleman (used in dramas); प्रसीदन्तु भावमिश्राः Ś.6.

-रूप a. real, actual.

-वचनम् denoting an abstract idea, conveying the abstract notion of a verb.

-वाचकम् an abstract noun.

-विकारः a property of a being; षड् भावविकारा भवन्तीति वार्ष्यायणिः । जायते$स्ति विपरिणमते वर्धते$पक्षीयते नश्यति ।

-वृत्तः an epithet of Brahman.

-शबलत्वम् a mixture of various emotions (भावानां बाध्यबाधकभावमापन्नानामुदासीनानां वा व्यामिश्रणम् R. G., vide examples given ad loc.).

-शुद्धिः f. purity of mind, honesty, sincerity.

-शून्य a. devoid of real love; उपचारविधिर्मनस्विनीनां न तु पूर्वाभ्यधिको$पि भावशून्यः M.3.3.

-संधिः the union or co-existence of two emotions (भावसंधिरन्योन्यानभिभूतयोरन्योन्याभिभावनयोग्ययोः सामानाधिकरण्यम् R. G., see the examples there given).

-समाहित a. abstracted in mind, devout.

-सर्गः the mental or intellectual creation; i. e. the creation of the faculties of the human mind and their affections (opp. भौतिकसर्ग or material creation).

-स्थ a. attached; devoted (to one); न वेत्सि भावस्थमिमं कथं जनम् Ku.5.58.

-स्थिर a. firmly rooted in the heart; Ś.5.2.

-स्निग्ध a. affection- ately disposed, sincerely attached; भावस्निग्धैरुपकृतमपि द्वेष्यतां याति किंचित् Pt.1.285.

-भावंगम a. charming, lovely.

लता [लत्-अच्]

1 A creeper, creeping plant; लताभावेन परिणतमस्या रूपम् V.4; लतेव संनद्धमनोज्ञपल्लवा R.3.7 (often used as the last member of compounds, especially with words meaning 'arm', 'eyebrow', 'lightning', to denote beauty, tenderness, thinness &c.; भुजलता, बाहुलता, भ्रूलता, विद्युल्लता; so खड्ग˚, अलक˚, &c.; cf. Ku.2. 64; Me.49; Ś.3.14; R.9.46.

-2 A branch; मधुसुरभिणि षट्पदेन पुष्पे मुख इव शाललतावधूश्चुचुम्बे Ki.1.34; Rām. 2.8.6.

-3 The creeper called Priyaṅgu.

-4 The Mādhavī creeper.

-5 Musk-creeper.

-6 A whip or the lash of a whip.

-7 A string of pearls.

-8 A slender woman.

-9 A woman in general.

-1 The Dūrvā grass.

-Comp. -अङ्गुलिः f. a branch serving as a finger.

-अन्तम् a flower. ˚बाणः the god of love; लतान्त- बाणंबाणलक्ष्यतामयासिषम् Dk.1.4.

-अम्बुजम् a kind of cucumber.

-अर्कः a green onion.

-अलकः an elephant.

-आननः a particular position of the hands in dancing.

-उद्गमः the upward winding or climbing of a creeper.

-करः a particular position of the hands in dancing.

-कस्तूरिका, कस्तूरी musk-creeper; लताकस्तूरिका तिक्ता हृद्या शीतास्यरोगहृत् Rājavallabha.

-गृहः, -हम् a bo- wer surrounded with creepers, an arbour; लतागृहद्वारगतो $थ नन्दी Ku.3.41.

-जिह्वः, -रसनः a snake.

-तरुः, -द्रुमः 1 the Sāla tree.

-2 the Tāla tree.

-3 the orange tree.

-पनसः the water-melon.

-पर्णः N. of Viṣṇu.

-प्रतानः the tendril of a creeper; लताप्रतानोद्ग्रथितैः स केशैरधिज्यधन्वा विचचार दावम् R.2.8.

-भवनम् an arbour, a bower.

-मणिः coral.

-मण्डपः a bower, an arbour.

-मृगः a monkey.

-यष्टिः f. Bengal madder.

-यावकम् a shoot, sprout.

-रदः an elephant.

-वलयः, -यम् an arbour.

-वृक्षः 1 the cocoa-nut tree.

-2 the Sāla tree.

-वेष्टः a kind of coitus or mode of sexual enjoyment; बाहुभ्यां पाद- युग्माभ्यां वेष्टयित्वा स्त्रियं रमेत् । लघुलिङ्गताडनं योनौ तल्लतावेष्टमुच्यते ॥ Rasamañjarī.

-वेष्टनम्, -वेष्टितकम् a kind of embrace; अपि भ्रमी भङ्गिभिरावृताङ्गं वासो लतावेष्टितकप्रवीणम् N.7.97 ('उपविष्टं प्रियं कान्ता सुप्ता वेष्टयते यदि । तल्लतावेष्टितं ज्ञेयं कामानुभव- वेदिभिः Narāyaṇa's com.).

mfn. diminished, wasted, expended, lost, destroyed, worn away, waning (as the moon) ṠBr. MuṇḍUp. ṠvetUp. Mn. etc.;