आत्मवध्या

m. suicide MBh. I, 6228.

f. id. ib. 6227.

m. the murder of a Brāhman Cat.

f. id. MBh. ;

अवधिः [अव-धा-कि]

1 Application, attention.

-2 Boundary, limit exclusive or inclusive, (in time or space); conclusion, determination; एकैकस्य जगत्त्रयप्रमथनत्राणाव- धिर्योग्यता Mv.1.46; रवितेजसामवधिनाधिवेष्टितम् Ki.12.22.

-3 Furthest limit; दृष्ट आह्लादनीयानामवधिः K.124; स्मरशापाव- धिदां सरस्वतीम् Ku.4.43; conclusion; oft. at the end of comp., in the sense of 'ending with', 'as far as', 'till'; एष ते जीवितावधिः प्रवादः U.1. तत्प्रत्यागमनकालावधयो$पि तावत् ध्रियन्तां प्राणाः K.171; व्याडी रक्षतु मे देहं ततः प्रत्यागमावधि Ks.4.1; स्कन्धः स्यान्मूलाच्छाखावधिस्तरोः Ak.

-4 Period of time, time; सर्वे निदाघावधिना प्रमृष्टाः R.16.52; शेषान् मासान् विरहदिवसस्थापितस्यावधेर्वा Me.89; अपि समाप्तः वनवासस्यावधिः Mv.7,2.48; विवाहं मासावधिकमकल्पयत् Dk.54,174; K. 328; Ki.12.17; यदवधि-तदवधि from or ever since, till Bv.2.79; अथ चेदवधिः प्रतीक्ष्यते Ki.2.16.

-5 An engage ment, appointment; रमणीयो$वधिर्विधिना विसंवादितः Ś.6.

-6 A division, district, department; जनपदतदवध्योश्च P.IV.2.124.

-7 A hole, pit.

-8 Authority, standard (प्रमाण); वयं तु भरतादेशावधिं कृत्वा हरीश्वर Rām.4.18.25. ˚ता, ˚त्वम् limit, limitation.

-Comp. -ज्ञानम् The faculty of perceiving ever what is not within the reach of the senses; N. of the third degree of knowledge; (मतिज्ञान, श्रुतिज्ञान, अवधिज्ञान, मनःपर्यायज्ञान, केवलज्ञान Jaina).

(in comp. for ātmán;

अर्ध (Written also as अर्द्ध) a. [ऋध्-णिच्-अच्; according to Nir. from धृ, or ऋध्] Half, forming a half (divided into 2 parts); अर्ध-अर्ध the one half-the other half.

-र्धः [ऋध्-घञ्]

1 A place, region, country; house, habitation (Ved.).

-2 Increase (वृद्धि).

-3 Wind.

-4 A part, portion, side.

-र्धम्, -र्धः 1 A half, half portion; पचाति नेमो न हि पक्षदर्धः Rv.1.27.18. सर्वनाशे समुत्पन्ने अर्धं त्यजति पण्डितः, गतमर्धं दिवसस्य V.2; पूर्वार्धः first half; so उत्तर˚ latter half; दक्षिण˚ southern half (half on the right side); so अवर˚, जघन˚, पर˚, ग्राम˚ &c.; यदर्धे विच्छिन्नम् Ś.1.9 divided in half; ऋज्वायतार्धम् M.27; R.3.59; 12.99; रात्रौ तदर्धं गतम् Bh.3.17; one part of two, apart, partly (Ved.);

-2 Nearness, proximity; see अर्धदेव. (अर्ध may be compounded with almost every noun and adjective; as first member of compound with nouns it means 'a half of' and forms an एकदेशिसमास or तत्पुरुष; ˚कायः = अर्धं कायस्य; ˚पिप्पली, ˚मार्गः; ˚पुरुषः &c.; with adjectives, it has an adverbial force; ˚श्याम half dark; ˚भुक्त half eaten; so ˚पिष्ट, ˚पूर्ण &c.; with numeral adjectives it may mean either 'a half of' or 'with an additional half'; ˚शतम् half of 1 i. e. 5; or अर्धेन सहितं शतम् i. e. 15; with ordinal numerals 'with a half or that number'; ˚तृतीयम् containing two and the third only half; i. e. two and a half; so ˚चतुर्थ three and a half. cf. अर्धं खण्डे समांशके Nm.

-Comp. -अक्षि n. side-look, wink. नगरस्त्रीशङ्कितार्धाक्षिदृष्टम् Mk.8.42.

-अङ्गम् half the body.

-अन्तरम् half the distance; ˚एकपदता a fault in composition; see S. D. 575.

-अंशः a half, the half.

-अंशिन् a. sharing a half.

-अर्धः, -र्धम् 1 half of a half, quarter; च<?>रर्धार्धभागाभ्यां तामयोजयतामुभे R.1.56.

-3 half and half.

-अवभेदकः 1 pain in half the head, hemicrania (Mar. अर्धशिशी). (

-कम्) dividing in equal parts.

-अवशेष a. having only a half left.

-अकारः 1 half the letter अ.

-2 N. of अवग्रह q. v.

-असिः A sword with one edge, a small sword; अर्धासिभिस्तथा खङ्गैः Mb.7.137.15.

-आसनम् 1 half a seat; अर्धासनं गोत्रभिदो$धितष्ठौ R.6.73; मम हि दिवौकसां समक्षमर्धासनोपवेशितस्य Ś.7 (it being considered a mark of a very great respect to make room for a guest &c. on the same seat with oneself).

-2 greeting kindly or with great respect.

-3 exemption from censure.

-इन्दुः 1 the half or crescent moon.

-2 semicircular impresion of a finger-nail, crescent-shaped nail-print; कुचयोर्नखाङ्कैरर्धेन्दुलीलैः N.6.25.

-3 an arrow with a cre- scent-shaped head (= अर्धचन्द्र below.); ˚मौलि N. of Śiva तत्र व्यक्तं दृषदि चरणन्यासमर्धेन्दुमौलेः Me.57.

-इन्द्र a. that of which a half belongs to Indra.

-उक्त a. half said or uttered; रामभद्र इति अर्धोक्ते महाराज U.1.

-उक्तिः f. a broken speech; an interrupted speech.

-उदकम् water reaching half the body.

-उदयः 1 the rising of the half moon.

-2 partial rise.

-3 a kind of parvan; ˚आसनम् a sort of posture in meditatiou.

-उदित a.

1 half risen.

-2 half uttered.

-ऊरुक a. [अर्धमूरोः अर्धोरु तत्र काशते] reaching to the middle of the thighs.

(-कम्) 1 a short petti-coat (Mar. परकर); see चण्डातक.

-2 mantle, veil.

-कर्णः Radius, half the diameter.

-कृत a. half done, incomplete.

-केतुः N. of Rudra.

-कोशः a moiety of one's treasure.

-कौडविक a. measuring half a kuḍava.

-खारम्, -री a kind of measure, half a Khāri; P.V.4.11.

-गङ्गा N. of the river Kāverī; (स्नानादौ गङ्गास्नानार्धफलदायिनी); so ˚जाह्नवी

-गर्भ a. Ved.

1 in the middle of the womb; सप्तार्धगर्भा भुवनस्य रेतो Rv. 1.164.36.

-2 N. of the rays of the Sun.

-गुच्छः a necklace of 24 strings.

-गुञ्जा half a gunja.

-गोलः a hemisphere.

-चक्रवर्तिन्, -चक्रिन् m. N. of the nine black Vasudevas and the nine enemies of Viṣṇu.

-चन्द्र a. crescent-shaped. (

-न्द्रः)

1 the half moon, crescent moon; सार्धचन्द्रं बिभर्ति यः Ku.6.75.

-2 the semicircular marks on a peacock's tail.

-3 an arrow with a crescent-shaped head; अर्धचन्द्रमुखैर्बाणैश्चिच्छेद कदलीसुखम् R.12.96. cf. अर्धचन्द्रस्तदाकारे बाणे बर्हे शिखण्डिनः Nm.

-4 crescent-shaped nail-print.

-5 the hand bent into a semicircle, as for the purpose of seizing or clutching anything; ˚न्द्र दा to seize by the neck and turn out; दीयतामेतस्यार्धचन्द्रः Pt.1. (

-द्रा) N. of a plant (कर्णस्फोट).

-चन्द्राकार, -चन्द्राकृति a. half-moonshaped.

-चन्द्रकम् A semi-circular pearl. Kau. (

-रः, -ति f.) meniscus.

-चन्द्रिका N. of a climbing plant. (Mar. तिळवण).

-चित्र a. Half-transparent; A kind of marble; अर्धाङ्गदृश्यमानं च तदर्धचित्रमिति स्मृतम् Māna.51.1.

-चोलकः a short bodice.

-जरतीयन्यायः a kind of न्याय, न चेदानीमर्धजरतीयं लभ्यं वृद्धिर्मे भविष्यति स्वरो नेति MBh.4.1. 78. See under न्याय.

-जीविका, -ज्या The sine of an arc.

-तनुः f. half the body.

-तिक्तः N. of a plant (नेपालनिम्ब Mar. चिराईत).

-तूरः a kind of musical instrument.

-दिनम्, दिवसः 1 half a day, mid-day.

-2 a day of 12 hours.

-देवः 1 demi-god. इन्द्रं न वृत्रतुरमर्धदेवम् Rv. 4.42.8-9.

-2 Ved. being near the gods; (देवानां समीपे बर्तमानः Sāy.).

-द्रौणिक a. measuring a half droṇa.

-धारः a knife or lancet with a single edge (one of the 2 surgical instruments mentioned by Suśruta).

-नाराचः a crescent-shaped iron-pointed arrow; नाराचानर्धनाराचाञ्शस्त्राणि विविधानि च Mbh.2.51.35; गृध- लक्षवेधी अर्धनाराचः V.5.

-नारायणः a form of Viṣṇu.

-नारीशः, -नारीश्वरः, -नारी, -नटेश्वरः a form of Śiva, (half male and half female) cf.... पतिरपि जगता- मर्धनारीश्वरो$भूत् Sūkti.5.99.

-नावम् half a boat.

-निशा midnight.

-पञ्चम a. Four and half; युक्तश्छन्दांस्य- धीयीत मासान्विप्रो$र्धपञ्चमान् Ms.4.95.

-पञ्चशत् f. twenty five Ms.8.268.

-पणः a measure containing half paṇa Ms.8.44.

-पथम् half way. (

-पथे) midway भृतिमर्ध- पथे सर्वान्प्रदाप्य Y.2.198.

-पादः half a pāda or foot; अर्धपादं किष्कुविष्कम्भमुद्धृत्य Dk.19.

-पादा The plant भूम्यामलकी (Mar. भूईआवळी).

-पादिक a. having half a foot; सद्यः कार्यो$र्धपादिकः Ms.8.325.

-पाञ्चालिक a. born or produced in the ardhapanchāla.

-पारावतः a kind of pigeon (अर्धेनाङ्गेन पारावत इव). The fran- colin partridge.

-पुलायितः a half gallop, canter; चित्रं चकार पदमर्धपुलायितेन Śi.5.1.

-प्रहर half a watch, one hour and a half.

-प्राणम् A kind of joinery resembling the shape of a bisected heart; मूलाग्रे कीलकं युक्तमर्धप्राणमिति स्मृतम् । Māna.17.99.

-भागः a half, half a share or part; तदर्धभागेन लभस्व काङ्क्षितम् Ku.5.5; R.7.45.

-भागिक a. sharing a half; मृते पितरि कुर्युस्तं भ्रातरस्त्वर्धभागिकम्म् Y.2.134.

-भाज् a. sharing entitled to a half; अर्धभाग्रक्षणाद्राजा Ms.8.39.

-2 a companion, sharer; देवानामर्धभागासि Av.6.86.3.

-भास्करः mid-day.

-भेदः Hemiplegia (अर्धाङ्गवायुः); Suś.

-भोटिका a kind of cake.

-भ्रमः -मकः a kind of artificial composition; for instances see Ki.15.27; Śi.19.72. The Sar. K. describes it as a figure of speech thus:-- आहुरर्धभ्रमं नाम श्लोकार्धभ्रमणं यदि.

-मागधी N. of a dialect in which many of Jaina Canonical books are written. It is so named perhaps because many of the characteristics of Māgadhi are found in it.

-माणवकः, -माणवः a necklace of 12 strings (माणवक consisting of 24.)

-मात्रा 1 half a (short) syllable. अर्धमात्रालाघवेन पुत्रोत्सवं मन्यन्ते वैयाकरणाः Pari Sik.

-2 a term for a consonant (व्यञ्जनं चार्धमात्रकम्).

-मार्गे ind. mid-way; बन्दीकृता विबुधशत्रुभिरर्धमार्गे V.1.3.

-मासः half a month, a fortnight.

-मासतम = ˚मासिक see P.V.2.57.

-मासिक a.

1 happening every fortnight.

-2 lasting for a fortnight; ये$र्धमासाश्च च मासाश्च Mahānārā. 25. Y.2.177.

-मुष्टिः f. a half-clenched hand.

-यामः half a watch.

-रथः [अर्धः असंपूर्णः रथः रथी] a warrior who fights on a car with another (who is not so skilled as a रथी); रणे रणे$भिमानी च विमुखश्चापि दृश्यते । घृणी कर्णः प्रमादी च तेन मे$र्धरथो मतः Mb.

-रात्रः [अर्ध रात्रेः]

1 midnight; अथार्धरात्रे स्तिमितप्रदीपे R.16.4; स्थिते$र्धरात्रे Dk.19.

-2 a night containing half a whole day of 24 hours.

-रात्रार्धदिवसः equinox.

-लभ्मीहरिः Hari having a form half like Lakṣmī.

-विसर्गः, -विसर्ज- नीयः the Visarga sound before क्, ख्, प्, and फ्, so called because its sign (<?>) is the half of a Visarga (<?>).

-वीक्षणम् a side-look, glance, leer.

-वृद्ध a. middle-aged.

-वृद्धिः The half of the interest or rent; Ms.8.15.

-वैनाशिकः N. of the followers of Kaṇāda (arguing half perishableness).

-वैशसम् half or incomplete murder; विधिना कृतमर्धवैशसं ननु मां कामवधे विमुञ्चता Ku.4.31.

-व्यासः the radius of a circle.

-शतम् 1 fifty.

-2 One hundred and fifty; Ms.8.267.

-शनम् [अर्धमशनस्य शकन्ध्वा˚] half a meal.

-शफरः a kind of fish.

-शब्द a. having a low voice.

-शेष a. having only a half left.

-श्याम a. half clouded.

-श्लोकः half a śloka or verse.

-सम a. equal to a half. (

-मम्) N. of a class of metres in which the 1st and 3rd and 2nd and 4th lines have the same sylla- bles and Gaṇas; such as पुष्पिताग्रा.

-सस्य a. half the crops, half grown.

-सहः An owl.

-सीरिन् m.

1 a cultivator, ploughman who takes half the crop for his labour; शूद्रेषु दासगोपालकुलमित्रार्धसीरिणः Y.1.166.

-2 = अर्धिक q. v.

-हर, -हारिन् a. occupying the half (of the body); Ku.1.5; एको रागिषु राजते प्रियतमादेहार्ध- हारी हरः Bh.3.121.

-हारः a necklace of 64 strings. A half chain, a kind of ornament; नक्षत्रमालामपि चार्धहारं सुवर्णसूत्रं परितः स्तनाभ्याम् Māna.5.297-98. cf. also Kau. A.2.11.

-ह्रस्वः half a (short) syllable.

अवध्य a. Not to be killed, inviolable, sacred; यावानवध्यस्य वधे Ms.9.249. ˚ता, ˚भाव, ˚त्वम् exemption from death, inviolability; वधार्हाणामवध्यताम् R.17.19; सदैवावध्यभावेन यथार्थस्य हि वाचकः H.3.15; R.1.43.

अवध्य See under अवध.

अवधीर् 1 P. To disregard, disrespect, treat with contempt, slight; अवधीरितसुहृद्वचनस्य H.1; अवधीर्य धैर्यकलिता दयितम् Śi.9.59. Amaru.83; to despise, repudiate, repulse; तत्किमवधीरयति मामार्यपुत्रः M.5.

अवधू 5 U.

1 To shake, move, wave, cause to tremble; रेणुः पवनावधूतः R.7.43; लीलावधूतैः चामरैः Me. 37; Rs.6.15; Ki.6.3; Śi.13.36.

-2 To shake off or out, shake, toss (lit. and fig.), remove (fig. also); overcome, get the better of; राजसत्वमवधूय मातृकम् R.11. 9; सुरवधूरवधूतभयाः शरैः 9.19 removing the fears of; अवधूय तद्वयथाम् 3.61; व्रजन्ति शत्रूनवधूय निःस्पृहाः शमेन सिद्धिं मुनयो न भूभृतः Ki.1.42; रुषावधूय रक्षांसि Rām.

-3 To discard, spurn, reject or treat with contempt, dis- regard; चण्डी मामवधूय पादपतितम् V.4.67; Ku.3.8; अवधूत- प्रणिपाताः V.3.5; अवधूतदुहितृप्रार्थनस्य Dk.13. -Caus. (-धूनयति) To shake.

अवधृ 1 U.

1 (a) To determine, fix, resolve; इत्यव- धार्य Pt.1; यन्मया$वधारितम् Mk.4. चयस्त्विषामित्यवधारितं पुरा Śi.1.3; विदर्भगतमनुष्ठेयमवधारितम् M.5. (b) To ascertain, determine accurately, make out, know, perceive, understand; न विश्वमूर्तेरवधार्यते वपुः Ku.5,78; Mu.3.4.

-2 To consider or regard, think, look upon; मृतां मामवधारय Mb.; कुलीनेत्वधार्यताम् Ks.21.124; Śi. 9.22.

-3 To hear, listen to, become acquainted with; वानप्रस्थस्य धर्मं ते कथयाम्यवधार्यताम् Mārk. P.

-4 To reflect, consider, think; बालको$ यमित्यवधार्य Pt.4.

-5 To limit, restrict.

चण्डा ण्डी f.

1 An epithet of Durgā.

-2 A passion- ate or angry woman; चण्डी चण्डं हन्तुमभ्युद्यता माम् M.3.2; चण्डी मामवधूय पादपतितं जातानुतापेव सा V.4.38; R.12.5; Me.14.

-3 N. of plant.

-4 A kind of perfume (Mar. वाळा).

-ण्डी 1 A term of endearment applied to one's mistress.

-2 Hurt, injury.

-Comp. -ईशः, -ईश्वरः, -पतिः an epithet of Śiva; पुण्यं यायास्त्रिभुवनगुरीर्धाम चण्डीश्वरस्य Me.33. ˚मण्डनम् poison (कालकूटम्); मथ्यमानो$द्रिणा पूर्वं ददौ चण्डीशमण्डनम् Bm.1.13.

-कुसुमः red oleander.

पर a. [पॄ-भावे-अप्, कर्तरि अच्-वा] (Declined optional- ly like a pronoun in nom. voc. pl., and abl. and loc. sing. when it denotes relative position)

1 Other, differ- ent, another; see पर m also.

-2 Distant, removed, remote; अपरं भवतो जन्म परं जन्म विवस्वतः Bg.4.4.

-3 Beyond, further, on the other side of; म्लेच्छदेशस्ततः परः Ms.2.23;7.158.

-4 Subsequent, following, next to, future, after (usually with abl.); बाल्यात् परामिव दशां मदनो$ध्युवास R.5.63; Ku.1.31.

-5 Higher, superior; सिकतात्वादपि परां प्रपेदे परमाणुताम् R.15.22; इन्द्रियाणि पराण्याहु- रिन्द्रियेभ्यः परं मनः । मनसस्तु परा बुद्धिर्यो बुद्धेः परतस्तु सः ॥ Bg.3.42.

-9 Highest, greatest, most distinguished, pre-eminent, chief, best, principal; क्षत्रात् परं नास्ति Bṛi. Up.1.4.11. न त्वया द्रष्टव्यानां परं दृष्टम् Ś.2; Ki.5.18; परतो$पि परः Ku.2.14 'higher than the highest'; 6.19; Ś7.27.

-7 Having as a following letter or sound, followed by (in comp.).

-8 Alien, estranged, stranger.

-9 Hostile, inimical, adverse,

-1 Exceeding, having a surplus or remainder, left over; as in परं शतम् 'exceeding or more than a hundred.

-11 Final, last.

-12 (At the end of comp.) Having anything as the highest ob- ject, absorbed or engrossed in, intent on, solely devoted to, wholly engaged or occupied in; परिचर्यापरः R.1.91; so ध्यानपर, शोकपर, दैवपर, चिन्तापर &c.

-रः 1 Another person, a stranger, foreigner; oft. in pl. in this sense; यतः परेषां गुणग्रहीतासि Bv.1.9; Śi.2.74; see एक, अन्य also.

-2 A foe, an enemy, adversary; उत्तिष्ठमानस्तु परो नोपेक्ष्यः पथ्यभिच्छता Śi.2.1; Pt.2.158; R.3.21.

-3 The Almighty; तावदध्यासते लोकं परस्य परचिन्तकाः Bhāg.3.32.8.

-रम् 1 The highest point or pitch, culminating point.

-2 The Supreme Sprit; तेषामादित्यवज्ज्ञानं प्रकाशयति तत् परम् Bg.5.16.

-3 Final beatitude; असक्तो ह्याचरन् कर्म परमाप्नोति पूरुषः Bg.3.19.

-4 The secondary meaning of a word.

-5 (In logic) One of the two kinds of सामान्य or generality of notion; more extensive kind, (comprehending more objects); e. g. पृथ्वी is पर with respect to a घट).

-6 The other or future world; परासक्ते च वस्तस्मिन् कथमासीन्मनस्तदा Mb.6.14.55. Note-- The acc., instr. and loc. singulars of पर are used adverbi- ally; e. g. (a) परम्

1 beyond, over, out of (with abl.); वर्त्मनः परम् R.1.17.

-2 after (with abl.); अस्मात् परम् Ś.6.24; R.1.66;3.39; Me.12; भाग्यायत्त- मतः परम् Ś.4.17; ततः परम् &c.

-3 thereupon, there- after.

-4 but, however.

-5 otherwise.

-6 in a high degree, excessively, very much, completely, quite; परं दुःखितो$स्मि &c.

-7 most willingly.

-8 only.

-9 at the utmost. (b) परेण

1 farther, beyond, more than; किं वा मृत्योः परेण विधास्यति Māl.2.2.

-2 afterwards; मयि तु कृतनिधाने किं विदध्याः परेण Mv.2.49.

-3 after (with abl.) स्तन्यत्यागात् परेण U.2.7. (c) परे

1 afterwards, thereupon; अथ तेन दशाहतः परे R.8.73.

-2 in future.

-Comp. -अङ्गम् the hinder part of the body.

-अङ्गदः an epithet of Śiva.

-अणुः See परमाणु; Bhāg.1.14.11.

-अदनः a horse found in the country of Persia or Arabia.

-अधिकारचर्चा officiousness, meddlesomeness.

-अधीन a. dependent on another, subject, subservient; अन्नमेषां पराधीनं देयं स्याद्भिन्नभाजने Ms.1.54,83; H.1.119.

-अन्तः final death. (

-ताः) m. (pl.) N. of a people.

-अन्तकः an epithet of Śiva.

-2 a frontier.

-अन्तकालः the time of death; ते ब्रह्मलोकेषु परान्तकाले परामृताः परिमुच्यन्ति सर्वे Muṇḍ.3.2.6.

-अन्न a. living or subsisting on another's food. (

-न्नम्) the food of another; परगृहललिताः परान्नपुष्टाः Mk.4.28. ˚परिपुष्टता being fed with the food of others; Y.3.241. ˚भोजिन् a. subsisting on the food of others; रोगी चिरप्रवासी परान्नभोजी परावसथशायी । यज्जीवति तन्मरणं यन्मरणं सो$स्य विश्रामः ॥ H.1.12.

- अपर a.

1 far and near, remote and proximate.

-2 prior and posterior.

-3 before and beyond, earlier and later.

-4 higher and lower, best and worst. (

-रः) a Guru of an intermediate class. (

-रम्) (in logic) a property intermediate between the greatest and smallest numbers, a species (as existing between the genus and individual); e. g. पृथ्वी which is पर with 1respect to a घट is अपर with respect to द्रव्य; द्रव्यत्वादिक- जातिस्तु परापरतयोच्यते Bhāṣā. P.8.

-अभिध्यानम् self-conceit; high opinion for self or body (देहाभिमान); स्वयं पराभिध्यानेन विभ्रंशितस्मृतिः Bhāg.5.14.1.

-अमृतम् rain.

- अयण (अयन) a.

1 attached or devoted to, adhering to.

-2 depending on, subject to.

-3 intent on, solely devoted to or absorbed in (at the end of comp.); प्रभुर्धनपरायणः Bh.2.56; so मोह˚; अथ मोहपरायणा सती विवशा कामवधूर्विबोधिता Ku.4.1; अग्निहोत्र˚ &c.

-4 connected with.

-5 being a protector (त्राता); अबर्हाश्चरणैर्हीनाः पूर्वेषां वः परायणाः Mb.1.23.4.

-6 leading or conducive to.

-(णम्) 1 the principal or highest objest, chief aim, best or last resort; एतत् परायणम् Praśna Up.1.1; तपसश्च परायणम् Rām.1.21.1; Mb.12.179.12.

-2 essence, sum.

-3 Ved. going away, departure, exit.

-4 firm devotion.

-5 a universal medicine, panacea.

-6 a religious order.

-अर्थ a.

1 having another aim or meaning.

-2 intended or designed for another, done for another.

(-र्थः) 1 the highest interest or advan- tage.

-2 the interest of another (opp. स्वार्थ); स्वार्थो यस्य परार्थ एव स पुमानेकः सतामग्रणीः Subhāṣ.; R.1.29.

-3 the chief or highest meaning.

-4 the highest object (i.e. sexual intercourse).

-5 the supreme good (मोक्ष); ज्ञात्वा प्रजहि कालेन परार्थमनुदृश्य च Mb.12.288.9.

-6 Something else. Hence परार्थता or परार्थत्व means 'being subsidiary to something else; परार्थता हि गुणभावः ŚB. on MS.4.3.

-7 an object which is meant for another's use (Sāṅ. Phil.); सङ्घातपरार्थत्वात् त्रिगुणादिविपर्ययादधिष्ठानात् Sāṅ. K.17. ˚वादिन् a. speaking for another; mediator, substitute.

-अर्थिन् a. striving for the supreme good. (

-र्थम् -र्थे) ind. for the sake of another.

-अर्धम् 1 the other part (opp. पूर्वार्ध); the latter half; दिनस्य पूर्वार्धपरार्धभिन्ना छायेव मैत्री खलसज्जनानाम् Bh.2.6.

-2 a particular high number; i. e. 1,,,,,; एकत्वादिपरार्धपर्यन्ता संख्या T. S.

-अर्धक a. One half of anything.

-अर्ध्य a.

1 being on the farther side or half.

-2 most distant in number; हेमन्तो वसन्तात् परार्ध्यः Śat. Br.

-3 most excellent, best, most exalted, highly esteemed, highest, supreme; R.3.27;8.27;1.64;16;39; आबद्धप्रचुरपरार्ध्यकिंकिणीकः Śi.8.45.

-4 most costly; Śi.4.11; श्रियं परार्ध्यां विदधद् विधातृभिः Bu. Ch.1.1.

-5 most beautiful or lovely, finest; R.6.4; परस्परस्पर्धिपरार्ध्यरूपाः पौरस्त्रियो यत्र विधाय वेधाः Śi.3.58.

-6 Divine: असावाटीत् सङ्ख्ये परार्ध्यवत् Bk.9.64.

(-र्ध्यम्) 1 a maximum.

-2 an infinite number.

- अवर a.

1 far and near; परावराणां स्रष्टारं पुराणं परमव्ययम् Mb.1.1.23.

-2 earlier and later.

-3 prior and posterior or subsequent.

-4 higher and lower.

-5 traditional; पुनाति पङ्क्तिं वंश्यांश्च सप्त सप्त परावरान् Ms.1. 15.

-6 all-including; परावरज्ञो$सि परावरस्त्वम् Mb.3.232. 18. (

-रा) descendants.

(-रम्) 1 cause and effect.

-2 the whole extent of an idea.

-3 the universe.

-4 totality. ˚ज्ञ, ˚दृश् a. knowing both the past and the future; परावरज्ञो ब्रह्मर्षिः Mb.1.6.5.

-अवसथ- शायिन् a. sleeping in another's house; H.1.12.

-अहः the next day.

-अह्णः the afternoon, the latter part of the day.

-आगमः attack of an enemy.

-आचित a. fostered or brought up by another. (

-तः) a slave.

-आत्मन् m. the Supreme Spirit.

-आयत्त a.

1 depend- ent on another, subject, subservient; परायत्तः प्रीतेः कथमिव रसं वेत्तु पुरुषः Mu.3.4.

-2 Wholly subdued or over- whelmed by.

-आयुस् m. an epithet of Brahman; नाहं परायुर्ऋषयो न मरीचिमुख्या जानन्ति यद्विरचितं खलु सत्त्वसर्गाः Bhāg.8.1.12.

-आविद्धः 1 an epithet of Kubera.

-2 of Viṣṇu.

-आश्रय a. dependent upon another.

(-यः) 1 dependence upon another.

-2 the retreat of enemies. (

-या) a plant growing on another tree.

-आसङ्गः dependence upon another.

-आस्कन्दिन् m. a thief, robber.

- इतर a.

1 other than inimical; i. e. friendly, kind.

-2 one's own; विधाय रक्षान् परितः परेतरान् Ki.1.14.

-ईशः 1 an epithet of Brahman.

-2 of Viṣṇu.

-इष्टिः N. of Brahman.

-इष्टुका a cow which has often calved.

-उत्कर्षः another's prosperity.

-उद्वहः the Indian cuckoo.

-उपकारः doing good to others, benevolence, beneficence, charity; परोपकारः पुण्याय पापाय परपीडनम्.

-उपकारिन् a. benevolent, kind to others.

-उपजापः causing dissension among enemies; परोपजापात् संरक्षेत् प्रधानान् क्षुद्रकान् अपि Kau. A.1.13.

-उपदेशः advising others; परोपदेशे पाण्डित्यम्.

-उपरुद्ध a. besieged by an enemy.

-उपसर्पणम् approaching another; begging.

-ऊढा another's wife.

-एधित a. fostered or brought up by another.

(-तः) 1 a servant.

-2 the (Indian) cuckoo.

-कर्मन् n. service for another. ˚निरतः a servant.

-कलत्रम् another's wife. ˚अभिगमनम् adultery; वरं क्लैब्यं पुसां न च परकलत्राभिगमनम् H.1.116.

-कायप्रवेशनम् entering another's body (a supernatural art).

-कारः The deeds of the enemy; राज्ञः समीपे परकारमाह प्रज्ञापनैषा विबि- धोपदिष्टा Kau. A.2.1.

-कार्यम् another's business or work. ˚निरतः

1 a benevolent man.

-2 a slave, servant.

-काल a. relating to a later time, mentioned later.

-कृतिः an example or precedent, a passage descriptive of the doings of men; MS.6.7.26.

-क्रमः doubling the second letter of a conjunction of consonants.

-क्रान्तिः f. inclination of the ecliptic.

-क्षेत्रम् 1 another's body.

-2 another's field; ये$क्षेत्रिणो बीजवन्तः परक्षेत्रप्रवापिणः । ते वै सस्यस्य जातस्य न लभन्ते फलं क्वचित् ॥ Ms.9.49.

-3 another's wife; तौ तु जातौ परक्षेत्रे Ms.3.175.

-गामिन् a.

1 being with another.

-2 relating to another.

-3 beneficial to another.

-गुण a. beneficial to another. (

-णः) the virtue of another; परगुणपरमाणून् पर्वतीकृत्य नित्यम् Bh.2.78.

-ग्रन्थिः joint (as of a finger); an articu- lation.

-ग्लानिः f. subjugation of an enemy; आत्मोदयः परग्लानिर्द्वयं नीतिरितीयती Śi.2.3.

-चक्रम् 1 the army of an enemy.

-2 invasion by an enemy, one of the six itis q. v.

-3 a hostile prince.

-छन्द a. dependent.

(-दः) 1 the will of another.

-2 dependence. ˚अनुवर्तनम् following the will of another.

-छिद्रम् a weak or vulnerable point of another, a defect in another.

-ज a.

1 stranger.

-2 coming from a foe.

-3 inferior.

-जनः a stranger (opp. स्वजन); शक्तः परजने दाता Ms.11.9.

-जन्मन् n. a future birth.

-जात a.

1 born of another.

-2 dependent on another for livelihood. (

-तः) a servant.

-जित a.

1 conquered by another.

-2 main- tained by another. (

-तः) the (Indian) cuckoo.

-तन्त्र a. dependent on another, dependent, subservient.

-तन्त्रम् (a common group of) subsidiaries belonging to another; जैमिनेः परतन्त्रापत्तेः स्वतन्त्रप्रतिषेधः स्यात् MS.12.1.8. (see तन्त्रम्).

-तर्ककः a suppliant, beggar; Dānasāgara, Bib- liotheca Indica, 274, Fascicule 1, p.15; also परतर्कुक.

-तल्पगामिन् m. One who approaches another man's wife.

-तार्थिकः The adherent of another sect.

-दाराः m. (pl.) another's wife; ˚अभिगमनम्, ˚अभिमर्षः Adultery.

-दारिन् m. an adulterer.

-दुःखम् the sorrow or grief of another; विरलः परदुःखदुःखितो जनः; महदपि परदुःखं शीतलं सम्यगाहुः V.4.13.

-देवता the Supreme Being.

-देशः a hostile or foreign country.

-देशिन् m. a foreigner.

-द्रोहिन्, -द्वेषिन् a. hating others, hostile, inimical.

-धनम् another's property.

-धर्मः 1 the religion of another; स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावहः Bg.3.35.

-2 another's duty or business.

-3 the duties of another caste; परधर्मेण जीवन् हि सद्यः पतति जातितः Ms.1.97.

-ध्यानम् absolute meditation or contemplation; ध्येये मनो निश्चलतां याति ध्येयं विचिन्तयत् । यत् तद् ध्यानं परं प्रोक्तं मुनिभिर्ध्यानचिन्तकैः ॥ Garuḍa P.

-निपातः the irregular posteriority of a word in a compound; i. e. भूतपूर्वः where the sense is पूर्वं भूतः; so राजदन्तः, अग्न्याहितः &c.

-निर्वाणम् the highest निर्वाण; (Buddh.).

-पक्षः the side or party of an enemy.

-पदम् 1 the highest position, eminence.

-2 final beati- tude.

-परिग्रह a. see पराधीन; स्ववीर्यविजये युक्ता नैते पर- परिग्रहाः Mb.7.144.22.

-हः another's property (as wife &c); यथा बीजं न वप्तव्यं पुंसा परपरिग्रहे Ms.9.42-3.

-परिभवः humiliation or injury suffered from others.

-पाकनिवृत्त a. One who does not depend on others for his sustenance and performs the पञ्चयज्ञs faultlessly and takes food in his own house.

-पाकरत a. one who depends upon others for his sustenance but performs the usual ceremonies before cooking; पञ्चयज्ञान् स्वयं कृत्वा परान्नमुपजीवति । सततं प्रातरुत्थाय परपाकरतस्तु सः ॥

-पाकरुचिः having a liking for others' food; परपाकरुचिर्न स्यादनिन्द्या- मन्त्रणादृते Y.1.112.

-पिण्डः another's food, food given by another. ˚अद् a., ˚भक्षक a. one who eats another's food or one who feeds at the cost of another; यादृशो$हं परपिण्डभक्षको भूतः Mk.8.25/26; (-m.) a servant. ˚रत a. feeding upon another's food; परपिण्डरता मनुष्याः Bh.

-पुरञ्जयः a conqueror, hero.

-पुरुषः 1 another man, a stranger.

-2 the Supreme Spirit, Viṣṇu.

-3 the hus- band of another woman.

-पुष्ट a.

1 fed or nourished by another.

-2 Stranger. (

-ष्टः) the (Indian) cuckoo. ˚महोत्सवः the mango tree.

-पुष्टा 1 the (Indian) cuckoo.

-2 a parasitical plant.

-3 a harlot, prostitute.

-पूर्वा a woman who has or had a former husband; Ms.3.166; पतिं हित्वा$पकृष्टं स्वमुत्कृष्टं या निषेवते । निन्द्यैव सा भवेल्लोके परपूर्वेति चोच्यते Ms.5.163.

-प्रतिनप्तृ m. son of the great grand son.

-प्रपौत्रः (see प्रतिनप्तृ).

-प्रेष्यः a servant, menial, slave.

-ब्रह्मन् n. the Supreme Spirit; cf. लीने परे ब्रह्मणि Bh. परे ब्रह्मणि को$पि न लग्नः Śaṅkara (चर्पटपञ्जरिका 7).

-भागः 1 another's share.

-2 superior merit.

-3 good fortune, prosperity.

-4 (a) excellence, superority, supremacy; दुरधिगमः परभागो यावत् पुरुषेण पौरुषं न कृतम् Pt.1.33;5.34. (b) excess, abundance, height; स्थलकमलगञ्जनं मम हृदय- रञ्जनम् जनितरतिरङ्गपरभागम् Gīt.1; आभाति लब्धपरभागतया- धरोष्ठे R.5.7; Ku.7.17; Ki.5.3;8.42; Śi.7.33; 8.51;1.86;12.15.

-5 the last part, remainder.

-भाव a. loving another.

-भावः the being second member in a compound.

-भाषा a foreign tongue.

-भुक्त a. enjoyed or used by another; परभुक्तां च कान्तां च यो भुङ्क्ते स नराधमः । स पच्यते कालसूत्रे यावच्चन्द्रदिवाकरौ ॥ Brav. P.

-भूत a. following, subsequent (as words).

-भृत् m. a crow (said to nourish the cuckoo).

-भृत a. nourished by another.

-भृतः, -ता the (Indian) cuckoo; (so called because she is nouri- shed by another i. e. by a crow); प्रागन्तरिक्षगमनात्- स्वमपत्यजातमन्यैर्द्विजैः परभृताः खलु पोषयन्ति Ś.5.22; Ku.6.2; R.9.43; Ś.4.1.

-भतम् 1 another's opinion.

-2 dif- ferent opinion or doctrine; heterodoxy.

-मर्मज्ञ a. knowing the secrets of another.

-मृत्युः a crow.

-रमणः a married woman's gallant or paramour; स्वाधीने पररमणे धन्यास्तारुण्यफलभाजः Pt.1.18.

-लोकः the next (or fur- ture) world; परलोकनवप्रवासिनः प्रतिपत्स्ये पदवीमहं तव Ku. 4.1. ˚गमः, ˚यानम् death. ˚विधि funeral rites; परलोक- विधौ च माधव स्मरमुद्दिश्य (निबपेः सहकारमञ्जरीः) Ku.4.38.

-वश, -वश्य a. subject to another, dependent, depen- dent on others; सर्वं परवशं दुःखं सर्वमात्मवशं सुखम्.

-वाच्यम् a fault or a defect of another; प्रकटान्यपि नैपुणं महत् परवाच्यानि चिराय गोपितुम् Śi.16.3.

-वाणिः 1 a judge.

-2 a year.

-3 N. of the peacock of Kārtikeya.

-वादः 1 rumour, report.

-2 Objection, controversy.

-वादिन् m. a disputant, controversialist.

-वेश्मन् n. the abode of the Supreme Being.

-व्रतः an epithet of Dhṛitarāṣṭra.

-शब्दः a word expressive of something else; परशब्दस्य परत्र वृत्तौ तद्वद् भावो गम्यते ŚB. on MS.7.2.1.

-श्वस् ind. the day after tomorrow.

-संगत a.

1 asso- ciated with another.

-2 fighting with another.

-संज्ञकः the soul.

-सवर्ण a. homogeneous with a following letter (in gram.).

-सात् ind. into the hands of an- other. ˚कृता a woman given in marriage.

-सेवा service of another.

-स्त्री another's wife.

-स्वम् another's pro- perty; व्यावृता यत् परस्वेभ्यः श्रुतौ तस्करता स्थिता R.1.27; Ms.7.123. ˚हरणम् seizing another's property.

-हन् a. killing enemies.

-हित a.

1 benevolent.

-2 profitable to another.

-तम् the welfare of another; सन्तः स्वयं परहिताभिहिताभियोगाः Bh.

प्रति ind.

1 As a prefix to verbs it means (a) towards, in the direction of; (b) back, in return, again; तष्ठेदानीं न मे जीवन् प्रतियास्यसि दुर्मते Rām.7.18.13; (c) in opposition to, against, counter; (d) upon, down upon; (see the several roots with this preposition).

-2 As a prefix to nouns not directly derived from verbs it means (a) likeness, resemblance, equality; (b) opposite, of the opposite side; प्रतिबल Ve.3.5. 'the opposing force'; so प्रतिद्विपाः Mu.2.13; (c) rivalry; as in प्रतिचन्द्रः 'a rival moon'; प्रतिपुरुषः &c.

-3 As a separable preposition (with acc.) it means (a) towards, in the direction of, to; तौ दम्पती स्वां प्रति राजधानीं प्रस्थापयामास वशी वसिष्ठः R.2.7;1. 75; प्रत्यनिलं विचेरु Ku.3.31; वृक्षं प्रति विद्योतते विद्युत् Sk.; (b) against, counter, in opposition to, opposite; तदा यायाद् रिपुं प्रति Ms.7.171; प्रदुदुवुस्तं प्रति राक्षसेन्द्रम् Rām.; ययावजः प्रत्यरिसैन्यमेव R.7.55; (c) in comparison with, on a par with, in proportion to, a match for; त्वं सहस्राणि प्रति Ṛv.2.1.8; (d) near, in the vicinity of, by, at, in, on; समासेदुस्ततो गङ्गां शृङ्गवेरपुरं प्रति Rām.; गङ्गां प्रति; (e) at the time, about, during; आदित्यस्योदयं प्रति Mb; फाल्गुनं वाथ चैत्रं वा मासौ प्रति Ms.7.182; (f) on the side of, in favour of, to the lot of; यदत्र मां प्रति स्यात् Sk.; हरं प्रति हलाहलं (अभवत्) Vop.; (g) in each, in or at every, severally (used in a distributive sense); वर्षं प्रति, प्रतिवर्षम्; यज्ञं प्रति Y.1.11; वृक्षं वृक्षं प्रति सिञ्चति Sk.; (h) with regard or reference to, in relation to, regarding, concerning, about, as to; न हि मे संशीतिरस्या दिव्यतां प्रति K.132; चन्द्रोपरागं प्रति तु केनापि विप्रलब्धासि Mu.1; धर्मं प्रति Ś.5.18; मन्दौत्सुक्यो$स्मि नगरगमनं प्रति Ś.1; Ku.6.27; 7.83; त्वयैकमीशं प्रति साधु भाषितम् 5.81; Y.1.218; R.6. 12;1.29;12.51; (i) according to, in conformity with; मां प्रति in my opinion; (j) before, in the presence of; (k) for, on account of.

-4 As a separable preposi- tion (with abl.) it means either (a) a representative of, in place of, instead of; प्रद्युम्नः कृष्णात् प्रति Sk.; संग्रामे यो नारायणतः प्रति Bk.8.89; or (b) in exchange or return for; तिलेभ्यः प्रति यच्छति माषान् Sk.; भक्तेः प्रत्यमृतं शंभोः Vop.

-5 As the first member of Avyayībhāva compound it usually means (a) in or at every; as प्रतिसंवत्सरम् 'every year', प्रतिक्षणम्, प्रत्यहम् &c.; (b) towards, in the direction of; प्रत्यग्नि शलभा डयन्ते.

-6 प्रति is sometimes used as the last member of Avyayī. comp. in the sense of 'a little'; सूपप्रति, शाकप्रति. [ Note:-- In the com- pounds given below all words the second members of which are words not immediately connected with verbs, are included; other words will be found in their proper places.]

-Comp. -अंशम् ind. on the shoulders.

-अक्षरम् ind. in every syllable or letter; प्रत्यक्षरश्लेषमयप्रबन्ध Vās.

-अग्नि ind. towards the fire.

-अग्र = प्रत्यग्र q. v.

-अङ्गम् 1 a secondary or minor limb (of the body), as the nose.

-2 a division, chapter, section.

-3 every limb.

-4 a weapon. (

-ङ्गम्) ind.

1 on or at every limb of the body; as in प्रत्यङ्ग- मालिङ्गितः Gīt.1.

-2 for every subdivision.

-3 in each case (in grammar).

-अधिदेवता a tutelary deity who stays in front or near one; Hch.

-अधिष्ठानम्, -आधानम् the principal place of residence; Bṛi. Up.2.2.1.

-2 repository.

-अनन्तर a.

1 being in immediate neigh- bourhood; दानमानादिसत्कारैः कुरुष्व प्रत्यनन्तरम् Rām.4.15.27. (com. प्रत्यनन्तरं स्वाधीनम्).

-2 standing nearest (as an heir).

-3 immediately following, closely connected with; जीवेत् क्षत्रियधर्मेण स ह्यस्य (ब्राह्मणस्य) प्रत्यनन्तरः; Ms.1. 82;8.185. (

-रम्) ind.

1 immediately after.

-2 next in succession.

-रीभू to betake oneself close to; P. R.

-अनिलम् ind. towards or against the wind.

-अनीक a

1 hostile, opposed, inimical.

-2 resisting, opposing.

-3 opposite.

-4 equal, vying with. (

-कः) an enemy.

(-कम्) 1 hostility, enmity, hostile attitude or position; न शक्ताः प्रत्यनीकेषु स्थातुं मम सुरासुराः Rām.

-2 a hostile army; यस्य शूरा महेष्वासाः प्रत्यनीकगता रणे Mb.; ये$वस्थिताः प्रत्यनीकेषु योधाः Bg.11.32. (प्र˚ may have here sense 1 also).

-3 (in Rhet.) a figure of speech in which one tries to injure a person or thing connected with an enemy who himself cannot be injured; प्रतिपक्षमशक्तेन प्रतिकर्तुं तिरस्क्रिया । या तदीयस्य तत्स्तुत्यै प्रत्यनीकं तदुच्यते K. P.1.

-अनुप्रासः a kind of alliteration.

-अनुमानम् an opposite conclusion.

-अन्त a. contiguous, lying close to, adjacent, bordering.

(-न्तः) 1 a border, frontier; स गुप्तमूलप्रत्यन्तः R.4.26.

-2 a bordering country; especi- ally, a country occupied by barbarian or Mlechchhas. ˚देशः a bordering country. ˚पर्वतः an adjacent hill; पादाः प्रत्यन्तपर्वताः Ak.

-अन्धकार a. spreading shadow; Buddh.

-अपकारः retaliation, injury in return; शाम्येत् प्रत्यप- कारेण नोपकारेण दुर्जनः Ku.2.4.

-अब्दम् ind. every year

-अमित्र a. hostile. (

-त्रः) an enemy. (

-त्रम्) ind. towards as enemy.

-अरिः 1 a well-matched opponent.

-2 the 9th, 14th or 23rd asterism from the जन्मनक्षत्र.

-3 a particular asterism; दारुणेषु च सर्वेषु प्रत्यरिं च विवर्जयेत् Mb.13.14.28 (com. प्रत्यरिं स्वनक्षत्राद् दिननक्षत्रं यावद् गणयित्वा नवभिर्भागे हृते पञ्चमी तारा प्रत्यरिः ।).

-अर्कः a mock sun; parhelion.

-अर्गलम् the rope by which a churning stick is moved.

-अवयवम् ind.

1 in every limb.

-2 in every particular, in detail.

- अवर a.

1 lower, less honoured; पुरावरान् प्रत्यवरान् गरीयसः Mb.13.94.12.

-2 very low or degrading, very insignificant; Ms.1.19.

-अश्मन् m. red chalk.

-अष्ठीला a kind of nervous disease.

-अहम् ind. every day, daily; day by day; गिरिशमुपचचार प्रत्यहं सा सुकेशी Ku.1.6.

-आकारः a scabbard, sheath.

-आघातः 1 a counter-stroke.

-2 reaction.

-आचारः suitable conduct or behaviour.

-आत्मम् ind. singly, severally.

-आत्मक a. belonging to oneself.

-आत्म्यम् similarity with oneself.

-आत्मेन ind. after one's own image; स किंनरान् कुंपुरुषान् प्रत्यात्म्येना- सृजत् प्रभुः Bhāg.3.2.45.

-आदित्यः a mock sun.

-आरम्भः 1 recommencement, second beginning.

-2 pro- hibition.

-आर्द्र a. fresh.

-आशा 1 hope, expectation; न यत्र प्रत्याशामनुपतति नो वा रहयति Māl.9.8.

-2 trust, con- fidence.

-आसङ्गः Connection, contact; अथ प्रत्यासङ्गः कमपि महिमानं वितरति Mv.1.12.

-आस्वर 1 returning.

-2 reflecting; Ch.Up.1.3.2.

-आह्वयः echo, resonance; छाया प्रत्याह्वयाभासा ह्यसन्तो$प्यर्थकारिणः Bhāg.11.28.5.

-उत्तरम् a reply, rejoinder.

-उलूकः 1 a crow; मृत्युदूतः कपोतो$यमुलूकः कम्पयन्मनः । प्रत्युलूकश्च कुह्वानैरनिद्रौ शून्यमिच्छतः ॥ Bhāg.1.14.14.

-2 a bird resembling an owl.

-ऋचम् ind. in each Rik.

-एक a. each, each one, every single one. (

-कम्) ind.

1 one at a time, severally; singly, in every one, to every one; oft. with the force of an adjective; विवेश दण्डकारण्यं प्रत्येकं च सतां मनः R.12.9. 'entered the mind of every good man'; 12.3;7.34; Ku.2.31.

-एनस् m.

1 an officer of justice (who punishes criminals); Bṛi. Up.4.3.7.

-2 a heir responsible for the debts of the deceased; surety.

-कञ्चुकः 1 an adversary.

-2 a critic.

-कण्ठम् ind.

1 severally, one by one.

-2 near the throat.

-कलम् ind. constantly, perpetually.

-कश a. not obeying the whip.

-कष्ट a. comparatively bad.

-कामिनी a female rival; Śi.

-कायः 1 an effigy, image, picture, likeness.

-2 an adversary; स वृषध्वजसायकावभिन्नं जयहेतुः प्रतिकाय- मेषणीयम् Ki.13.28.

-3 a target, butt, mark.

-कितवः an opponent in a game.

-कुञ्जरः a hostile elephant.

-कूपः a moat, ditch.

-कूल a.

1 unfavourable, adverse, contrary, hostile, opposite, प्रतिकूलतामुपगते हि विधौ विफलत्व- मेति बहुसाधनता Śi.9.6; Ku.3.24.

-2 harsh, discordant. unpleasant, disagreeable; अप्यन्नपुष्टा प्रतिकूलशब्दा Ku.1. 45.

-3 inauspicious.

-4 contradictory.

-5 reverse, inverted.

-6 perverse, cross, peevish, stubborn. ˚आचार- णम्, ˚आचरितम् any offensive or hostile action or conduct; प्रतिकूलाचरितं क्षमख मे R.8.81. ˚उक्तम्, -क्तिः f. a contra- diction. ˚कारिन्, -कृत, -चारिन्, -वत्ति a. opposing. ˚दर्शन a. having an inauspicious or ungracious appearance. ˚प्रवर्तिन्, -वर्तिन् a. acting adversely, taking an adverse course. ˚भाषिन् a. opposing, contradicting. ˚वचनम् dis- agreeable or unpleasant speech. ˚वादः contradiction. (प्रतिकूलता, -त्वम् adverseness, opposition, hostility. प्रति- कूलयति 'to oppose'.).

-कूल ind.

1 adversely, contrarily.

-2 inversely, in inverted order.

-कूलय Den. P. to resist, oppose.

-कूलिक a. hostile, inimical.

-क्षणम् ind. at every moment or instant, constantly; प्रतिक्षणं संभ्रमलोलदृष्टि- र्लीलारविन्देन निवारयन्ती Ku.3.56.

-क्षपम् ind. everynight.

-गजः a hostile elephant

-गात्रम् ind. in very limb.

-गिरिः 1 an opposite mountain.

-2 an inferior mountain.

-गृहम्, -गेहम् ind. in every house.

-ग्रामम् ind. in every village.

-चक्रम् a hostile army.

-चन्द्रः a mock moon; paraselene.

-चरणम् ind.

1 in every (Vedic) school or branch.

-2 at every foot-step.

-छाया, -यिका 1 a reflected image, reflection, shadow; रूपं प्रतिच्छायिक- योपनीतम् N.6.45.

-2 an image, picture.

-जङ्घा the forepart of the leg.

-जिह्वा, -जिह्विका the soft palate,

-तन्त्रम् ind. according to each Tantra or opinion.

-तन्त्र- सिद्धान्तः a conclusion adopted by one of the disputants only; (वादिप्रतिवाद्येकतरमात्राभ्युपगतः).

-त्र्यहम् ind. for three days at a time.

-दण्ड a. Ved. disobedient.

-दिनम् ind. every day; राशीभूतः प्रतिदिनमिव त्र्यम्बकस्याट्टहासः Me.6.

-दिशम् ind. in every direction, all round, every- where.

-दूतः a messenger sent in return.

-देवता a corresponding deity; गताः कलाः पञ्चदश प्रतिष्ठा देवाश्च सर्वे प्रतिदेवतासु Muṇḍa.3.2.7.

-देशम् ind. in every country.

-देहम् ind. in every body.

-दैवतम् ind. for every deity.

-द्वन्द्वः 1 an antagonist, opponent, adversary, rival.

-2 an enemy. (

-द्वम्) opposition, hostility.

-द्वन्द्विन् a.

1 hostile, inimical.

-2 adverse (प्रतिकूल); कृतान्तदुर्वृत्त इवापरेषां पुरः प्रतिद्वन्द्विनि पाण्डवास्त्रे Ki.16.29.

-3 rivalling, vying with; किसलयोद्भेदप्रतिद्वन्दिभिः (करतलैः) Ś.4.5. (-m.) an opponent, adversary, rival; तुल्यप्रति- द्वन्द्वि बभूव युद्धम् R.7.37.;15.25.

-द्वारम् ind. at every gate.

-धुरः a horse harnessed by the side of another.

-नप्तृ m. great-grandson, a son's grandson.

-नव a.

1 new, young, fresh.

-2 newly blown budded; सान्ध्यं तेजः प्रतिनवजपापुष्परक्तं दधानः Me.38.

-नाडी a branch-vein.

-नायकः the adversary of the hero of any poetic com- position; धीरोद्धतः पापकारी व्यसनी प्रतिनायकः S. D., as रावण in the Rāmāyaṇa, शिशुपाल in Māgha-Kāvya &c.

-नारी, -पत्नी, -युवतिः a female rival; Śi.7.45.

-निनादः = प्रतिध्वनिः q. v.

-न्यायम् ind. in inverted order; पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्याद्रवति स्वप्नायैव Bṛi. Up.4.3.15.

-पक्ष a. like, similar.

(-क्षः) 1 the opposite side, party or faction, hostility; विमृश्य पक्षप्रतिपक्षाभ्यामवधारणं नियमः Gaut. S,

-2 an adversary, enemy, foe, rival; प्रति- पक्षकामिनी, -लक्ष्मी 'a rival wife'; Bv.2.64; दासीकृतायाः प्रति- पक्षलक्ष्याः Vikr.1.73; प्रतिपक्षमशक्तेन प्रतिकर्तुम् K. P.1; Vikr.1.7; often used in comp. in the sense of 'equal' or 'similar'.

-3 remedy, expiation; यादवस्य पापस्य प्रतिपक्षमुपदिशामि Nāg.5.

-4 a defendant or respondent (in law). ˚ता

1 hostility, opposition.

-2 obstacle.

-पक्षित a.

1 containing a contradiction.

-2 nullified by a contradictory premise; (as a hetu in न्याय); cf. सत्प्रतिपक्ष.

-पक्षिन् m. an opponent, adversary.

-पण्यम् merchandise in exchange; Buddh.

-प्रथम् ind. along the road, towards the way; प्रतिपथगतिरासीद् वेगदीर्घीकृताङ्गः Ku.3.76.

-पदम् ind.

1 at evry stop.

-2 at every place, everywhere.

-3 expressly.

-4 in every word; प्रतिपदाख्याने तु गौरवं परिहरद्भिर्वृत्तिकारैः सर्वसामान्यः शब्दः प्रति- गृहीतः प्रकृतिवदिति ŚB. on MS.8.1.2.

-पल्लवः an opposite or outstretched branch; R.

-पाणः 1 a stake.

-2 a counter-pledge.

-3 a counter-stake; Mb.3.

-पादम् ind. in each quarter.

-पात्रम् ind. with regard to each part, of each character; प्रतिपात्रमाधीयतां यत्नः Ś.1 'let care be taken of each character'.

-पादपम् ind. in every tree.

-पाप a. returning sin for sin, requiting evil for evil.

-पु(पू)रुषः 1 a like or similar man.

-2 a substitute, deputy.

-3 a companion.

-4 the effigy of a man pushed by thieves into the interior of a house before entering it themselves (to ascertain if any body is awake).

-5 an effigy in general. (

-षम्) ind. man by man, for each man.

-पुस्तकम् a copy of an original manuscript.

-पूर्वाह्णम् ind. every forenoon.

-प्रति a. counter-balancing, equal to.

-प्रभातम् ind. every morning.

-प्रसवः 1 (As opposed to अनुप्रसव) tracing causes back to the origin as -- a pot, a lump of mud, mud, clay, Pātañjala Yogadarśana.

-2 Negation of (or exception to) a negation. The force of a प्रतिप्रसव is positive, limiting as it does the scope of a प्रतिषेध or negation. Hence it is just the opposite of परिसंख्या whose force is negative or exclusive since it limits the scope of a positive statement. प्रतिप्रसवो$यं न परिसंख्या ŚB. on MS.1.7.45.

-प्रकारः an outer wall or rampart.

-प्रियम् a kindness or service in return; प्रतिप्रियं चेद् भवतो न कुर्यां वृथा हि मे स्यात् स्वपदोपलब्धिः R.5.56.

-बन्धुः an equal in rank or station; Mb.5.121.13.

-बलः a.

1 able, powerful.

-2 equal in strength, equally matched or powerful.

(-लम्) 1 a hostile army; अस्त्रज्वालावलीढप्रतिबलजलधेरन्तरौर्वायमाणे Ve.3.7.

-2 strength.

-बाहु 1 the forepart of the arm.

-2 an opposite side (in a square or polygon).

-बि (वि) म्बः, -म्बम् 1 a reflection, reflected image; ज्योतिषां प्रतिबिम्बानि प्राप्नु- वन्त्युपहारताम् Ku.6.42; Śi.9.18.

-2 an image, a picture.

-बीजम् a rotten seed.

-भट a. vying with, rivalling; घटप्रतिभटस्तनि N.13.5.

(-टः) 1 a rival, an opponent; निवासः कन्दर्पप्रतिभटजटाजूटभवने G. L.21.

-2 a warrior on the opposite side; समालोक्याजौ त्वां विदधति विकल्पान् प्रतिभटाः K. P.1.

-भय a.

1 fearful, formidable, terrible, frightful.

-2 dangerous; स्वगृहोद्यानगते$पि स्निग्धैः पापं विशङ्क्यते मोहात् । किमु दृष्टबह्वपायप्रतिभयकान्तारमध्यस्थे ॥ Pt.2.171; Nāg.5.1.; Bhāg.1.6.14. (

-यम्) a danger; सुनन्द, श्रुतं मया संनिहितगरुडप्रतिभयमुद्देशं जामाता जीमूतवाहनो गतः Nāg.5.

-भैरव a. dreadful.

-मञ्चः a kind of measure (in music.)

-मञ्चाः Platforms opposite to each other; दशभागिकौ द्वौ प्रतिमञ्चौ Kau. A.2.3.21.

-मण्डलम् 1 a secondary disc (of the sun &c.).

-2 an eccentric orbit.

-मन्दिरम् ind. in every house.

-मल्लः an antagonist, a rival; उपेयिवांसं प्रतिमल्लतां रयस्मये जितस्य प्रसभं गरुत्मतः N.1.63; पातालप्रतिमल्लगल्ल &c. Māl.5.22.

-मानना worship (पूजा); स्पर्शमशुचिवपुरर्हति न प्रतिमाननां तु नितरां नृपोचिताम् Śi.15.35.

-माया a counter-spell or charm; प्रतिमाया कृतं च तत् Mb.1.34.22.

-मार्गः the way back; Mb.4.

-मार्गम् ind. back, back- wards.

-माला capping verses (Mar. भंडी).

-मासम् ind. every month, monthly.

-मित्रम् an enemy, adversary.

-मुख a. standing before the face, facing; प्रतिमुखागत Ms.8.291.

-2 near, present. (

-खम्) a secondary plot or incident in a drama which tends either to hasten or retard the catastrophe; see S. D.334 and 351-364. (

-खम्) ind.

1 towards.

-2 in front, before.

-मुखरी a particular mode of drumming.

-मुद्रा 1 a counter- seal.

-2 the impression of a seal.

-मुहूर्तम् ind. every moment.

-मूर्तिः f. an image, a likeness.

-मूषिका f. a musk-rat (Mar. चिचुंदरी).

-यूथपः the leader of a hostile herd of elephants.

-रथः an adversary in war (lit. in fighting in a war-chariot); दौष्यन्तिमप्रतिरथं तनयं निवेश्य Ś.4.2.

-रथ्यम् in every road; अस्मिन् नगरे प्रतिरथ्यं भुजङ्गबद्धसंचारे Udb.

-रवः, -ध्वनिः 1 an echo; प्रतिरवविततो वनानि चक्रे Ki.1.4.

-2 quarrel; controversy.

-3 (Ved.) life (प्राण).

-रसितम् an echo; केनास्मत् सिंह- नादप्रतिरसितसखो दुन्दुभिस्ताड्यते$यम् Ve.1.22.

-राजः a hostile king.

-रात्रम् ind. every night.

-रूप a.

1 corresponding, similar, having a counter-part in; अग्निर्यथैको भुवनं प्रविष्टो रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव Kaṭh.2.2.9.

-2 beautiful.

-3 suitable, proper; इदं न प्रतिरूपं ते स्त्रीष्वदाक्षिण्यमीदृशम् Bu. Ch.4.66; आत्मनः प्रतिरूपं सा बभाषे चारुहासिनी Rām.4. 19.17.

-4 facing (अभिमुख); प्रतिरूपं जनं कुर्यान्न चेत् तद् वर्तते यथा Mb.12.97.16 (com. प्रतिरूपं युद्धाभिमुखम्).

(-पम्) 1 a picture, an image, a likeness.

-2 a mirror-like reflecting object; अदर्शनं स्वशिरसः प्रतिरूपे च सत्यपि Bhāg. 1.42.28.

-4 an object of comparison (उपमान); भवान्मे खलु भक्तानां सर्वेषां प्रतिरूपधृक् Bhāg.7.1.21.

-रूपक a. resembling, similar (at the end of comp.); जहीमान् राक्षसान् पापानात्मनः प्रतिरूपकान् Mb.3.29.11; चेष्टाप्रतिरूपिका मनोवृत्तिः Ś.1.

(-कम्) 1 a picture, an image; अग्निदैर्गर- दैश्चैव प्रतिरूपककारकैः Mb.12.59.49.

-2 a forged edict; जर्जरं चास्य विषयं कुर्वन्ति प्रतिरूपकैः Mb.12.56.52.

-3 a reflec- tion.

-लक्षणम् a mark, sign, token.

-लिपिः f. a tran- script, a written copy.

-लेखः a writ of reply; प्रावृत्तिकश्च प्रतिलेख एव Kau. A.2.1.28.

-लोम a.

1 'against the hair or grain', contray to the natural order, inverted, reverse (opp. अनुलोम); नववर्षसहस्राक्षः प्रतिलोमो$भवद् गुरुः Bhāg.12.14.15.

-2 contrary to caste (said of the issue of a woman who is of a higher caste than her husband).

-3 hostile.

-4 low, vile, base.

-5 left (वाम).

-6 obstinate, perverse; अपरिचितस्यापि ते$प्रतिलोमः संवृत्तः Ś.7.

-7 disagreeable, unpleasant. (

-मम्) any injurious or unpleasant act. (

-मम्) ind. 'against the hair or grain', inversely, invertedly. ˚ज a. born in the inverse order of the castes; i. e. born of a mother who is of a higher caste than the father; cf. Ms.1.16,25.

-लोमक a. reverse, inverted; राजन्यविप्रयोः कस्माद् विवाहः प्रतिलोमकः Bhāg.9.18.5.

-कम् inverted order.

-लोमतः ind.

1 in consequence of the inverted order or course; Ms.1.68.

-2 in an unfriendly manner; यदा बहुविधां वृद्धिं मन्येत प्रतिलोमतः Mb.12.13.39.

-वत्सरम् ind. every year.

-वनम् ind. in every forest.

-वर्णिक a. similar, corresponding.

-वर्धिन् a. being a match for.

-वर्षम् ind. every year.

-वस्तु n.

1 an equivalent, a counter- part.

-2 anything given in return.

-3 a parallel. ˚उपमा a figure of speech thus defined by Mammaṭa:-- प्रतिवस्तूपमा तु सा ॥ सामान्यस्य द्विरेकस्य यत्र वाक्यद्वये स्थितिः । K. P.1; e. g. तापेन भ्राजते सूर्यः शूरश्चापेन राजते Chandr.5. 48.

-वातः a contrary wind; प्रतिवाते$नुवाते च नासीत गुरुणा सह Ms.2.23. (

-तम्) ind. against the wind; चीनांशुक- मिव केतोः प्रतिवातं नीयमानस्य Ś.1.33.

-वारणः a hostile elephant.

-वासरम् ind. every day.

-विटपम् ind.

1 on every branch.

-2 branch by branch.

-विषम् an anti- dote. (

-षा) a birch tree.

-विष्णुकः a Muchakunda tree.

-वीरः an opponent, antagonist.

-वीर्यम् being equal to or a match for.

-वृषः a hostile bull.

-वेलम् ind. at each time, on every occasion.

-वेशः 1 a neighbouring house, neighbourhood.

-2 a neighbour.

-वेशिन् a. a neigh- bour; दृष्ट्वा प्रभातसमये प्रतिवेशिवर्गः Mk.3.14.

-वेश्मन् n. a neighbour's house.

-वेश्यः a neighbour.

-वैरम् re- quital of hostilities revenge.

-शब्दः 1 echo, reverbera- tion; वसुधाधरकन्दराभिसर्पी प्रतिशब्दो$पि हरेर्भिनत्ति नागान् V. 1.16; Ku.6.64; R.2.28.

-2 a roar.

-शशिन् m. a mock-moon.

-शाखम् ind. for every branch or school (of the Veda).

-शाखा a side-branch; महाभूतविशेषश्च विशेषप्रतिशाखवान् Mb.14.35.21.

-संवत्सरम् ind. every year.

-सङ्गक्षिका 1 a cloak to keep off the dust; Buddh.

-संदेशः a reply to the message; दर्पसारस्य प्रति- संदेशमावेदयत् D. K.2.1.

-सम a. equal to, a match for.

-सव्य a. in an inverted order.

-सामन्तः an enemy.

-सायम् ind. every evening.

-सूर्यः, -सूर्यकः 1 a mock-sun.

-2 a lizard, chameleon; 'कृकलासस्तु सरटः प्रतिसूर्यः शयानकः ।' Hemchandra; तृष्यद्भिः प्रतिसूर्यकैरजगरस्वेदद्रवः पीयते U.2.16.

-सेना, सैन्यम् a hostile army; निहतां प्रतिसैन्येन वडवामिव पातिताम् Rām.2.114.17.

-स्थानम् ind. in every place, everywhere.

-स्मृतिः N. of parti- cular kind of magic; गृहाणेमां मया प्रोक्तां सिद्धिं मूर्तिमतीमिव । विद्यां प्रतिस्मृतिं नाम Mb.3.36.3.

-स्रोतस् ind. against the stream; सरस्वतीं प्रतिस्रोतं ययौ ब्राह्मणसंवृतः Bhāg.1.78. 18. -a. going against the stream; अथासाद्य तु कालिन्दी प्रतिस्रोतः समागताम् Rām.2.55.5.

-हस्तः, -हस्तकः a deputy, an agent, substitute, proxy; आश्रितानां भृतौ स्वामिसेवायां धर्मसेवने । पुत्रस्योत्पादने चैव न सन्ति प्रतिहस्तकाः ॥ H.2.33.

-हस्तीकृ to take; Pratijñā 3.

-हस्तिन् the keeper of a brothel; Dk.2.2.

विबुध् 1 P., 4 Ā.

1 To wake up, awake; निमील्य नेत्रे सहसा व्यबुध्यत Ku.5.57.

-2 To become conscious.

-3 To observe, perceive; find out. -Caus.

1 To awaken, rouse.

-2 To restore to consciousness; अथ मोहपरायणा सती विवशा कामवधूर्विबोधिता Ku.4.1.

विमुच् 6 P.

1 To free, liberate.

-2 To loosen, unbind, unfasten, untie; ततो विमुक्त्वा सशरं शरासनम् Rām.6.111.124; आसीद्विवृत्तवदना च विमोचयन्ती (वल्कलम्) Ś.2.13.

-3 To give up, lay aside, abandon, quit; विमुच्य रोषं रिपुनिग्रहात्ततः Rām.6.111.124; विमुच्य वासांसि गुरूणि सांप्रतम् Ṛs.1.7.

-4 To let go, let loose; Bk.7.5.

-5 To except, set aside, set apart; ननु मां कामवधे विमुञ्चता Ku.4.31.

-6 To shed, pour down (tears); चिरमश्रूणि विमुच्य राघवः R.8.25.

-7 To throw, cast.

-8 To take off (clothes), undress oneself.

-9 To stop, cease.

-1 To take, assume; समाविशति संसृष्टस्तदा मूर्ति विमुञ्चति Ms.1.56.

-11 To utter (a sound).

-12 To lay (eggs). -Pass.

1 To be deprived of, be freed from.

-2 To drop, be expelled (as a fœtus).

विवश a.

1 Uncontrolled, independent, unsubdued.

-2 Having lost control over oneself, dependent, subject, under control (of another), helpless; विवशां धर्षयित्वा च कां त्वं प्रीतिमवाप्स्यसि Mb.3.281.22; परीता रक्षोभिः श्रयति विवशा कामपि दशाम् Bv.1.83; मित्रस्नेहाद्विवशमधुना साहसे मां नियुङ्क्ते Mu.6.18; जातं जातमवश्यमाशु विवशं मृत्युः करोत्यात्मसात् Bh. 3.15; Śi.2.58; सोद्योगं नरमायान्ति विवशाः सर्वसंपदः H. 1.151; Mv.6.32,63; Bhāg.1.1.14.

-3 Insensible, not master of oneself; विवशा कामवधूर्विबोधिता Ku.4.1.

-4 Dead, perished; उपलब्धवती दिवशच्युतं विवशा शापनिवृत्ति- कारणम् R.8.82.

-5 Desirous or apprehensive of death.