Перевод: со всех языков на все языки

со всех языков на все языки

अक्षयगुण

  • 1 अक्षयगुण


    a-kshaya-guṇa
    mfn. possessing imperishable qualities;

    m. Siva

    Sanskrit-English dictionary > अक्षयगुण

  • 2 विषयग्राम


    vishaya-grāma
    m. the multitude orﾠ aggregate of objects of sense Sāh.

    Sanskrit-English dictionary > विषयग्राम

  • 3 अष्टन् _aṣṭan

    अष्टन् num. a. [अश-व्याप्तौ कनिन् तुट् च Uṇ.1.154.] (nom., acc. अष्ट-ष्टौ) Eight. It often occurs in comp. as अष्टा with numerals and some other nouns; as अष्टादशन्, अष्टाविंशतिः, अष्टापद &c. [cf. L. octo; Gr. okto; Zend astani Pers. hasht.].
    -Comp. -अक्षर a. consisting of eight letters or parts; अष्टाक्षरं ह वा एकं गायत्र्यै पदम् Bṛi. Up.5.14.1. (
    -रः) N. of a metre.
    -अङ्ग a. consisting of eight parts or members.
    (-ङ्गम्) 1 the eight parts of the body with which a very low obeisance is performed; ˚पातः, -प्रणामः, साष्टाङ्गनमस्कारः a respectful obeisance made by the prostration of the eight limbs of the body; साष्टाङ्गपातं प्रणनाम fell prostrate on the ground in reverence; (जानुभ्यां च तथा पद्भ्यां पाणिभ्यामुरसा धिया । शिरसा वचसा दृष्टया प्रणामो$- ष्टाङ्ग ईरितः). cf. also उरसा शिरसा दृष्टया वचसा मनसा तथा । पद्भ्यां कराभ्यां जानुभ्यां प्रणामो$ष्टाङ्ग उच्यते ॥ The eight limbs of the body in नमस्कार.
    -2 the 8 parts of yoga or concen- tration; यमो नियमश्चासनं च प्राणायामस्ततः परम् । प्रत्याहारो धारणा च घ्यानं सार्धं समाधिना । अष्टाङ्गान्याहुरेतानि योगिनां योगसिद्धये ॥
    -3 materials of worship taken collectively, namely, water, milk, ghee, curds, दर्भ, rice, barley, mustard seed.
    -4 the eight parts of every medical science; (they are:-- शल्यम्, शालाक्यम्, कायचिकित्सा, भूतविद्या, कौमारभृत्यम्, अगदतन्त्रम्, रसायनतन्त्रम्, and वाजीकरणतन्त्रम्.)
    -5 the eight parts of a court; 1 the law, 2 the judge, 3 assessors, 4 scribe, 5 astrologer, 6 gold, 7 fire, and 8 water.
    -6 any whole consisting of eight parts.
    -7 a die, dice.
    -8 The eight functions of intellect (बुद्धि) are शुश्रूषा, श्रवण, ग्रहण, धारणा, चिन्तन, ऊहापोह, अर्थविज्ञान and तत्त्वज्ञान; बुद्धया ह्यष्टाङ्गया युक्तं त्वमेवार्हसि भाषितुम् Rām.6.113.24. ˚अर्घ्यम् an offering of eight articles. ˚धूपः a sort of medical incense removing fever. ˚मैथुनम् sexual enjoyment of 8 kinds'; the eight stages in the progress of a love suit; स्मरणं कीर्तनं केलिः प्रेक्षणं गुह्यभाषणम् । संकल्पो$ध्यवसायश्च क्रियानिष्पत्तिरेव च ॥
    ˚वैद्यकम् It is constituted of द्रव्याभिधान, गदनिश्चय, काय- सौख्य, शल्यादि, भूतनिग्रह, विषनिग्रह, बालवैद्यक, and रसायन. ˚हृदयम् N. of a medical work.
    -अधिकाराः जलाधिकारः, स्थलाधिकारः, ग्रामाधिकारः, कुललेखनम्, ब्रह्मासनम्, दण़्डविनि- योगः, पौरोहित्यम्.
    -अध्यायी N. of Pāṇinī's gramma- tical work consisting of 8 Adhyāyas or chapters.
    -अन्नानि The eight types of food भोज्य, पेय, चोष्य, लेह्य, खाद्य, चर्व्य, निःपेय, भक्ष्य.
    -अर a. having a wheel with 8 spokes.
    -अस्रम् an octagon.
    -अस्रः A kind of single-storeyed building octangular in plan.
    -अस्रिय a. octangular.
    -अह् (न्) a. lasting for 8 days.
    -आदिशाब्दिकाः the first eight expounders of the science of words (grammar); इन्द्रश्चन्द्रः काशकृत्स्नापिशली शाकटायनः । पाणिन्यमरजैनेन्द्रा जयन्त्यष्टादिशाब्दिकाः ॥
    -आपाद्य Multiplied by eight. अष्टापाद्यं तु शूद्रस्य स्तेये भवति किल्बिषम् । Ms.8.337.
    -उपद्वीपानि स्वर्णप्रस्थ, चन्द्राशुक्ल, आवर्तन, रमणक, मन्दरहरिण, पाञ्चजन्य, सिंहल, and लङ्का.
    -कपाल a. (˚ष्टा˚) prepared or offered in 'eight' pans. (
    -लः) a sacrifice in which ghee is offered in eight pans.
    -कर्ण a. one who has the number eight as a mark burnt in his ears (P.VI.3.115). (
    -र्णः) eight- eared, an epithet of Brahmā. (
    -कर्मन् m.),
    -गतिकः a king who has 8 duties to perform; (they are:-- आदाने च विसर्गे च तथा प्रैषनिषेधयोः । पञ्चमे चार्थवचने व्यवहारस्य चेक्षणे ॥ दण्डशुद्धयोः सदा रक्तस्तेनाष्टगतिको नृपः ।
    -कुलम् (Probably) Village jury. (Bh. List No. 1267).
    -कुलाचलाः Eight principal mountains; नील, निषध, विन्ध्याचल, माल्यवान्, मलय, गंधमादन, हेमकूट, and हिमालय. (
    -मर्यादागिरयः) हिमालय, हेमकूट, निषध, गन्धमादन, नील, श्वेत, शृङ्गवार and माल्यवान्.
    -कृत्वस् ind. eight times. चतु- र्नमो अष्टकृत्वो भवाय Av.11.2.9.
    -कोणः 1 an octagon.
    -2 a kind of machine.
    -खण्डः a title of a collection of several sections of the Ṛigveda.
    -गन्धाः Eight fragrant substances (Mar. चन्दन, अगरु, देवदार, कोळिंजन, कुसुम, शैलज, जटामांसी, सुर-गोरोचन).
    -गवम् [अष्टानां गवां समाहारः] a flock of 8 cows.
    -गाढ् m.
    1 a fabulous animal supposed to have eight legs.
    -2 a spider.
    -गुण a. eightfold; अन्नादष्टगुणं चूर्णम्; दाप्यो$ष्टगुणमत्ययम् Ms.8.4. (
    -णम्) the eight qualities which a Brāhmaṇa should possess; दया सर्वभूतेषु, क्षान्तिः, अनसूया, शौचम्, अनायासः, मङ्गलम्, अकार्पण्यम्, अस्पृहा चेति ॥ Gautamasūtra. ˚आश्रय a. endowed with these eight qualities.
    -ष्ट (˚ष्टा˚) चत्वारिंशत् a. forty-eight.
    -तय a. eight-fold.
    -तारिणी the eight forms of the goddess तारिणी; तारा- चोग्रा महोग्रा च वज्रा काली सरस्वती । कावेश्वरी च चामुण्डा इत्यष्टौ तारिण्यो मताः ॥.
    -तालम् A kind of sculptural measure- ment in which the whole height of an idol is generally eight times that of the face.
    -त्रिंशत् -(˚ष्टा˚) a. thirty-eight.
    -त्रिकम् [अष्टावृत्तम् त्रिकम्] the number 24.
    -दलम् 1 a lotus having eight petals.
    -2 an octagon.
    -दशन् (˚ष्टा˚) see above after अष्टातय.
    -दिश् f. [कर्म˚ स. संज्ञात्वान्न द्विगुः दिक् सङ्ख्ये संज्ञायाम् P.II.1.5.] the eight cardinal points; पूर्वाग्नेयी दक्षिणा च नैर्ऋती पश्चिमा तथा । वायवी चोत्तरैशानी दिशा अष्टाविमाः स्मृताः ॥. ˚करिण्यः the eight female elephants living in the eight points; करिण्यो$भ्रमुकपिलापिङ्गलानुपमाः क्रमात् । ताम्रकर्णी शुभ्रदन्ती चाङ्गना चाञ्जनावती ॥ Ak. ˚पालाः the eight regents of the cardinal points; इन्द्रो वह्निः पितृपतिः (यमः) नैर्ऋतो वरुणो मरुत् (वायुः) । कुबेरे ईशः पतयः पूर्वादीनां दिशां क्रमात् ॥ Ak. ˚गजाः the eight elephants guarding the 8 quarters; ऐरावतः पुण्डरीको वामनः कुमुदो$ञ्जनः । पुष्पदन्तः सार्वभौमः सुप्रतीकश्च दिग्गजाः ॥ Ak.
    -देहाः (पिण्डब्रह्माण्डात्मकाः) Gross and subtle bodies; स्थूल, सूक्ष्म, कारण, महाकारण, विराट्, हिरण्य, अव्याकृत, मूलप्रकृति.
    -द्रव्यम् the eight materials of a sacrifice; अश्वत्थोदुम्बुरप्लक्षन्यग्रोधसमिधस्तिलाः । सिद्धार्थपायसाज्यानि द्रव्याण्यष्टौ विदुर्बुधाः ॥
    -धातुः the eight metals taken collectively; स्वर्णं रूप्यं च ताम्रं च रङ्गं यशदमेव च । शीसं लौहं रसश्चेति धातवो$ष्टौ प्रकीर्किताः ॥
    -नागाः (Serpents) अनन्त, वासुकि, तक्षक, कर्कोटक, शङ्ख, कुलिक, पद्म, and महापद्म.
    -नायिकाः (of श्रीकृष्ण) रुक्मिणी, सत्यभामा, जाम्बवती, कालिन्दी, मित्रवृन्दा, याज्ञजिती, भद्रा, and लक्ष्मणा. (of इन्द्र) उर्वशी, मेनका, रम्भा, पूर्वचिती, स्वयंप्रभा, भिन्नकेशी जनवल्लभा and घृताची (तिलोत्तमा). (In Erotics) वासकसज्जा, विरहोत्कण्ठिता, स्वाधीनभर्तृका, कलहान्तरिता, खण्डिता, विप्रलब्धा, प्रोषितभर्तृका, and अभिसारिका.
    -पक्ष a. Having eight side- pillars; अष्टपक्षां दशपक्षां शालाम् Av.9.3.21.
    -पद, -द् (˚ष्ट˚ or ˚ष्टा˚) a.
    1 eight-footed.
    -2 a term for a pregnant animal.
    -पदः (˚ष्ट˚)
    1 a spider.
    -2 a fabulous animal called Śarabha.
    -3 a worm.
    -4 a wild sort of jasmin.
    -5 a pin or bolt.
    -6 the mountain Kailāsa (the abode of Kubera). (
    -दः, -दम्) [अष्टसु धातुषु पदं प्रतिष्ठा यस्य Malli.]
    1 gold; आवर्जिताष्टापदकुम्भतोयैः Ku.7.1; Śi.3.28.
    -2 a kind of chequered cloth or a board for drafts, dice-board (Mar. पट); ˚परिचयचतुराभिः K.196. ˚पत्रम् a sheet of gold.
    -प (पा)दिका N. of a plant.
    -पदी (˚ष्ट-ष्टा˚)
    1 wild sort of jasmin (Mar. वेलमोगरी); श्यामान्वारणपुष्पांश्च तथा$- ष्टपदिका लताः Mb.13.54.6.
    -2 a variety of metre, often used in Jayadeva's Gītagovinda.
    -पलम् a kind of medicinal preparation of ghee.
    -पाद्य a. (˚ष्टा˚) eight-fold.
    -पुत्र a. Having eight sons; अष्टयोनिरदितिरष्ट- पुत्रा Av.8.9.21.
    -(देह)-प्रकृतयः पञ्चमहाभूतानि, मनः, बुद्धिः and अहङ्कारः.
    -प्रधानाः, वैद्य, उपाध्याय, सचिव, मन्त्री, प्रतिनिधि, राजाध्यक्ष, प्रधान and अमात्य. (of शिवाजी) प्रधान, अमात्य, सचिव, मन्त्री, डबीर, न्यायाधीश, न्यायशास्त्री and सेनापति.
    -भावाः (a) स्तम्भ, स्वेद, रोमाञ्च, वैस्वर्य, कम्प, वैवर्ण्य, अश्रुपात, and प्रलय (b) कम्प, रोमाञ्च, स्फुरण, प्रेमाश्रु, स्वेद, हास्य, लास्य, and गायन.
    -भैरवाः (शिवगणाः) असिताङ्ग, संहार, रुरु, काल, क्रोध, ताम्रचूड, चन्द्रचूड and महाभैरव, (इतरे- कपाल, रुद्र, भीषण उन्मत्त, कुपित इत्यादयः).
    -भोगाः अन्न, उदक, ताम्बूल, पुष्प, चन्दन, वसन, शय्या, and अलंकार.
    -मङ्गलः a horse with a white face, tail, mane, breast and hoofs. (
    -लम्) [अष्ट- गुणितं मङ्गलं शा. क. त.] a collection of eight lucky things; according to some they are:-- मृगराजो वृषो नागः कलशो व्यञ्जनं तथा । वैजयन्ती तथा भेरी दीप इत्यष्टमङ्गलम् ॥ according to others लोके$स्मिन्मङ्गलान्यष्टौ ब्राह्मणो गौर्हुताशनः । हिरण्यं सर्पि- रादित्य आपो राजा तथाष्टमः ॥
    -मङ्गलघृत Ghee mixed with Orris-root (Mar. वेखंड), Costus Arabicus (कोष्ट), ब्राह्मी Siphonanthus Indica, mustard, सैन्धव, पिप्पली, and (Mar. उपळसरी).
    -मधु Eight Kinds of honey माक्षिक, भ्रामर, क्षौद्र, पोतिका, छात्रक, अर्घ्य, औदाल, दाल.
    -महारसाः Eight रसs in Āyurveda, namely वैक्रान्तमणि, हिंगूळ, पारा, हलाहल, कान्तलोह, अभ्रक, स्वर्णमाक्षी, रौप्यमाक्षी.
    -महारोगाः वातव्याधि, अश्मरी, कुष्ट, मेह, उदक, भगन्दर, अर्श, and संग्रहणी.
    -महासिद्धयः (n.) अणिमा, महिमा, लघिमा, प्राप्ति, प्राकाश्य, ईशिता, वशिता, and प्राकाम्य. (b) अणिमा, महिमा, मघिमा, गरिमा, प्राप्ति, प्राकाम्य, ईशिता and वशिता.
    -मातृकाः ब्राह्मी, माहेश्वरी, कौमारी, वैष्णवी, वाराही, इन्द्राणी, कौबेरी, and चामुण्डा.
    -मुद्राः सुरभी, चक्र, ध्यान, योनि, कूर्म, पङ्कज, लिङ्ग and निर्याण.
    -मानम् one kuḍava.
    -मासिक a. occurring once in 8 months.
    -मुष्टिः a. measure called कुञ्चि; अष्टमुष्टिर्भवेत् कुञ्चिः कुञ्चयो$ष्टौ च पुष्कलः । हेमाद्रिः
    -मूत्राणि Urines of a cow, a sheep, a goat, a buffallo, a horse, an elephant, a camel, an ass.
    -मूर्तिः the 'eight-formed', an epithet of Śiva; the 8 forms being, the 5 elements (earth, water, fire, air and ether), the Sun and the Moon and the sacrificing priest; cf. Ś.1.1 -या सृष्टिः स्रष्टुराद्या वहति विधिहुतं या हविर्या च होत्री । ये द्वे कालं विधत्तः श्रुतिविषयगुणा या स्थिता व्याप्य विश्वम् । यामाहुः सर्वभूत- प्रकृतिरिति यया प्राणिनः प्राणवन्तः । प्रत्यक्षाभिः प्रपन्नस्तनुभिरवतु वस्ताभिरष्टाभिरीशः ॥; or briefly expressed, the names in Sanskrit (in the above order) are:-- जलं वह्निस्तथा यष्टा सूर्याचन्द्रमसौ तथा । आकाशं वायुरवनी मूर्तयो$ष्टौ पिनाकिनः ॥. ˚धरः 'having 8 forms', Śiva.
    -मूर्तयः Eight kinds of idols शैली, दारुमयी, लौही, लेप्या, लेख्या, सैकती, मनोमयी, and मणिमयी
    -योगिन्यः (Friends of पार्वती) (a) मङ्गला, पिङ्गला, धन्या, भ्रामरी, भद्रिका, उल्का, सिद्धा, and सङ्कटा. (b) मार्जनी, कर्पूर- तिलका, मलयगन्धिनी, कौमुदिका, भेरुण्डा, मातालि, नायकी and जया (शुभाचारा) (sometimes सुलक्षणा and सुनन्दा).
    -रत्नम् the eight jewels taken collectively; the title of a collection of 8 Ślokas on morality.
    -रसाः the 8 sentiments in dramas &c.; शृङ्गारहास्यकरुणरौद्रवीरभयानकाः । बीभत्साद्भुतसंज्ञौ चेत्यष्टौ नाटये रसाः स्मृताः ॥ K. P.4 (to which is sometimes added a 9th Rasa called शान्त; निर्वेदस्थायिभावो$स्ति शान्तो$पि नवमो रसः ibid.); ˚आश्रय a. embodying or representing the eight sentiments; V.2.18.
    -लवणानि अजमोदा, आम्लवेतस, एलची (cardamom), Black salt (Mar. पादेलोण), Garcinia Mangostona (Mar. आमसोल), Cinnamo- mum aromaticum (Mar. दालचिनी), Black peppar (Mar. मिरीं).
    -लोहकम् a class of 8 metals; सुवर्णं रजतं ताम्रं सीसकं कान्तिकं तथा । वङ्गं लौहं तीक्ष्णलौहं लौहान्यष्टाविमानि तु ॥
    -वर्गः 1 a sort of diagram (चक्र) showing the good or bad stars of a person.
    -2 the 8 classes of letters; (अवर्ग, क˚, च˚, ट˚, त˚, प˚, य˚, श˚,).
    -3 a class of three principal medicaments, Namely ऋषभ, जीवक, मेद, महामेद, ऋद्धि, वृद्धि, काकोली, and क्षीरकाकोली cf. जीवकर्षभकौ मेदौ काकोल्यावृद्धिवृद्धिकी.
    -वक्रः (ष्टा) See below.
    -वर्ष a. Eight years old; त्र्यष्टवर्षो$ष्टवर्षां वा धर्मे सीदति सत्वरः Ms.9.94.
    -वसु The eight वसुs in the present मन्वन्तर are (a) धर, ध्रुव, सोम, आप, अनिल, अनल, प्रत्यूष, प्रभास. (b) द्रोण, प्राण, ध्रुव, अर्क, अग्नि, दोष, वसु, विभावसु.
    -वायनानि हरिद्रा, पूगीफल, दक्षिणा, शूर्प, कङ्कण, काचमणि, धान्य, वस्त्र (Mar. खण).
    -विना- यकाः The eight Gaṇapatis at मोरगांव (Dist. Poona), पाली (Dist. कुलाबा), भढ (near Karjat, dist. कुलाब), थेऊर (near लोणी, dist. Poona), जुन्नर (dist. Poona), ओझर (near जुन्नर, Dist. Poona). रांजणगांव (Poona- Nagar Road). सिद्धटेक (near दौंड, Dist. Ahmednagar).
    -विवाहाः बाह्य, दैव, आर्ष, गान्धर्व, राक्षस, प्राजापत्य, आसुर, पैशाच.
    -विध a. [अष्टाविधाः प्रकाराः अस्य] eight-fold, of eight kinds.
    -विंशतिः f. (˚ष्टा˚) [अष्टाधिका विंशतिः शाक. त.] the number twentyeight.
    -शतम् 1 One hundred and eight.
    -2 eight hundred.
    -श्रवणः, -श्रवस् N. of Brahmā (having 8 ears or four heads.)
    -समाधयः यम, नियम, आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार, धारणा, ध्यान, and समाधि.
    -सिद्धयः (See --महा- सिद्धयः).

    Sanskrit-English dictionary > अष्टन् _aṣṭan

  • 4 आकाशः _ākāśḥ _शम् _śam

    आकाशः शम् [समन्तादाकाशन्ते सूर्यादयो$त्र Tv.]
    1 The sky आकाशभवा सरस्वती Ku.4.39; ˚ग, ˚चारिन् &c.
    -2 Ether (considered as the fifth element).
    -3 The subtle and ethereal fluid pervading the whole universe; one of the 9 dravyas or substances recognized by the Vaiśe- ṣikas. It is the substratum of the quality 'sound'; शब्दगुणमाकाशम्; cf. also श्रुतिविषयगुणा या स्थिता व्याप्य विश्वम् Ś.1.1; अथात्मनः शब्दगुणं गुणज्ञः पदं (scil. आकाशम्) विमानेन विगाहमानः R.13.1.
    -4 Free space or vacuity; यश्चायमन्त- रात्मन्नाकाशः Bṛi. Up.
    -5 Space, place in general; सपर्वत- वनाकाशां पृथिवीम् Mb.; भवनाकाशमजायताम्बुराशिः Bv.2.165. open space (not covered or surrounded by anything); मुनयः सलिलाहारा वायुभक्षास्तथापरे । आकाशनिलयाश्चैव तथा स्थण्डि- लशायिनः ॥ Rām.3.6.4.
    -6 Brahman (as identical with ether); आकाशस्तल्लिङ्गात् Br. Sūt.1.1.22; यावानयमाकाश- स्तावानयमन्तर्हृदयाकाशः Ch. Up.8.1.3.
    -7 Light, clearness.
    -8 A hole.
    -9 A dot, zero (in Math.). आकाशे in the air; आकाशे लक्ष्यं बद्ध्वा fixing the look on some object out of sight. आकाशे in the sense of 'in the air' is used in dramas as a stage-direction when a character on the stage asks questions to some one not on the stage, and listens to an imaginary speech supposed to be a reply, which is usually introduced by the words किं ब्रवीषि, किं कथयसि &c.; दूरस्थाभाषणं यत्स्यादशरीरनिवेदनम् । परोक्षान्तरितं वाक्यं तदाकाशे निगद्यते ॥ Bharata; cf. आकाशभाषितम् below; (आकाशे) प्रियंवदे, कस्येदमुशीरानुलेपनं मृणालवन्ति च नलिनीपत्राणि नीयन्ते । (श्रुतिमभिनीय) किं ब्रवीषि &c. Ś.3. This is a contri- vance used by poets to avoid the introduction of a fresh character, and it is largely used in the species of dramatic composition called भाण where only one character conducts the whole play by a copious use of आकाशभाषित.
    -Comp. -अनन्त्यायतनम् the abode of infinity or of infinite space; N. of a world with the Buddhists.
    -अस्तिकायः N. of a category with the Jainas; धर्माधर्माकाशास्तिकायास्ते Sarva. S.3.
    -ईशः 1 an epithet of Indra.
    -2 (in law) any helpless person (such as a child, a woman, a pauper) who has no other possession than the air. आकाशेशास्तु विज्ञेया बालवृद्धकृशातुराः Ms.4.184.
    -कक्षा 'the girdle of the sky', horizon.
    -कल्पः Brahman.
    -गः a. moving through the atmosphere. (
    -गः) a bird. (
    -गा) the heavenly Ganges.
    -गङ्गा [आकाशपथवाहिनी गङ्गा] the celestial Ganges; नदत्याकाशगङ्गायाः स्रोतस्युद्दामदिग्गजे R.1.78; cf. also उभौ यदि व्योम्नि पृथक् प्रवाहावाकाशगङ्गापयसः पतेताम् Si.3.8.
    -गर्भी m. N. of a Bodhisattva.
    -चमसः the moon.
    -ज a. produced in the sky.
    -जननिन् m. a casement, loophole, an embrasure (left in castle walls); प्रगण्डीः कारयेत्सम्यगाकाशजननीस्तदा Mb.12.69.43.
    -दीपः, -प्रदीपः 1 a lamp lighted in honour of Lakṣmī or Viṣṇu and raised on a pole in the air at the Divāli festival in the month of Kārtika.
    -2 a beacon-light, a lantern on a pole.
    -पथिकः The sun; Ks.
    -प्रतिष्ठितः N. of a Buddha.
    -बद्धलक्ष (in Nāṭaka) fixing the gaze on some object out of sight; ततः प्रविशति आकाशबद्धलक्षः उन्मत्तवेषो राजा V.4.
    -भाषितम् 1 speaking off the stage, a supposed speech to which a reply is made as if it had been actually spoken and heard; किं ब्रवीषीति यन्नाटये विना पात्रं प्रयुज्यते । श्रुत्वेवानुक्तमप्यर्थं तत्स्यादाकाशभाषितम् S. D.425.
    -2 a sound or voice in the air.
    -मण्डलम् the celestial sphere.
    -मांसी [आकाशभवा मांसी] N. of a plant क्षुद्रजटामांसी).
    -मुखिन् pl. N. of Śaiva sect, the adherents of which keep their faces turned towards the sky.
    -मुष्टिहननाय Ā. To be foolish like one who beats the air with his fist; Sarva. S.
    -मूली the equatic plant (कुम्भिका) Pistia Stratiotes (Mar. शेवाळ).
    -यानम् 1 a heavenly car, a balloon. cf. वायुबन्धकवस्त्रेण सुबद्धो यानमस्तके । उदानस्य लघुत्वेन बिभर्त्याकाशयानकम् ॥ गरुत्मद्धंसैः कङ्कालैरन्यैः पक्षिगणैरपि । आकाशे वाहयेद् यानं विमानमिति संज्ञितम् ॥ -अगस्त्यसंहिता.
    -2 moving or travelling through the sky; आकाशयानेन प्रविशति enter passing through the sky (frequently occurring in dramas).
    -3 one who moves through the air.
    -रक्षिन् m. a watchman on the outer battlements of a castle (आकाश इव अत्युच्चप्राचीरोपरि स्थित्वा रक्षति).
    -वचनम् = ˚भाषितम् q. v.
    -वर्त्मन् n.
    1 the firmament.
    -2 the atmosphere, air.
    -वल्ली a sort of creeper, a para- sitical plant (अमरवेल; Mar बांडगूळ).
    -वाणी a voice from heaven, an incorporeal speech (अशरीरिणी वाणी).
    -शयनम् Sleeping in the open air; निवृत्ताकाशशयनाः Rām.3.16.12.
    -सलिलम् rain; dew.
    -स्थ a. abiding in the sky. aerial.
    -स्फटिकः a kind of crystal supposed to be formed in the atmosphere (two kinds सूर्यकान्त and चन्द्रकान्त); hail (करका).

    Sanskrit-English dictionary > आकाशः _ākāśḥ _शम् _śam

  • 5 विषयः _viṣayḥ

    विषयः 1 An object of sense; (these are five, corres- ponding to the five organs of sense; रूप, रस, गन्ध, स्पर्श and शब्द corresponding to the eye, tongue, nose, skin, and ear); श्रुतिविषयगुणा या स्थिता व्याप्य विश्वम् Ś.1.1.
    -2 A worldly object or concern, an affair, a transaction.
    -3 The pleasures of sense, worldly or sensual objects (usually in pl.); यौवने विषयैषिणाम् R.1.8; शब्दादीन् विषयान् भोक्तुम् 1.25; विषयव्यावृत्तकौतूहलः V.1.9; निर्विष्टविषयस्नेहः 12.1;3.7;8.1;19.49; विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः Bg.2.59.
    -4 An object, a thing, matter; नार्यो न जग्मुर्विषयान्तराणि R.7.12;8.89.
    -5 An object or thing aimed at, mark, object; भूयिष्ठ- मन्यविषया न तु दृष्टिरस्याः Ś.1.3; Śi.9.4.
    -6 Scope, range, reach, compass; सौमित्रेरपि पत्रिणामविषये तत्र प्रिये क्वासि भोः U.3.45; यस्मिन्नीश्वर इत्यनन्यविषयः शब्दो यथार्थाक्षरः V. 1.1; सकलवचनानामविषयः Māl.1.3,36; U.5.19; Ku.6. 17.
    -7 Department, sphere, province, field, element; सर्वत्रौदरिकस्याभ्यवहार्यमेव विषयः V.3.
    -8 A subject, subject- matter, topic; अयि मलयज महिमायं कस्य गिरामस्तु विषयस्ते Bv.1.11; so शृङ्गारविषयको ग्रन्थः 'treating of love'.
    -9 The topic or subject to be explained, general head; the first of the five members of an Adhikaraṇa q. v.
    -1 A place spot; परिसरविषयेषु लीढमुक्ताः Ki.5.38.
    -11 A country, realm, domain, territory, district, king- dom; 'विषयः स्यादिन्द्रियार्थे देशे जनपदे$पि च' इति विश्वः; अप्रविष्ट- विषयस्य सक्षसाम् R.11.18; Pt.2.2.
    -12 A refuge, an asylum.
    -13 A collection of villages.
    -14 A lover, husband.
    -15 Semen virile.
    -16 A religious observance.
    -17 A symbolical expression for the number 'five'. (विषये means 'with regard or reference to', 'in respect of', 'in the case of', 'regarding', 'concerning'; या तत्रास्ते युवतिविषये सृष्टिराद्येव धातुः Me.84; स्त्रीणां विषये; धनविषये &c.)
    -Comp. -अज्ञानम् sleepiness, exhaustion.
    -अधिकृतः the governor of a province.
    -अधिपतिः the king.
    -अभिरतिः 1 attachment to objects of sense or worldly pleasures; द्विषतां वधेन विषयाभिरतिम् (अभिलष्यति) Ki.6. 44; so अभिलाषः Ki.3.13.
    -आत्मक a.
    1 consisting of worldly objects.
    -2 carnal, sensual.
    -आसक्त, -निरत a. addicted to sensual objects, sensualist, worldly-minded.
    -आसक्तिः, -उपसेवा, -निरतिः f.,
    -प्रसंगः addiction to pleasures of sense, sensuality.
    -एषिन् a. addicted to worldly objects; यौवने विषयैषिणाम् R.1.8.
    -कर्मन् worldly business.
    -ग्रामः the collection of the objects of sense.
    -ज्ञः a specialist.
    -निरतिः attachment to sensual objects.
    -निह्नुतिः negation with regard to an object; शौशिर्यमभ्युपत्यैव परेष्वात्मनि कामिना । औष्ण्यंप्रकाशनात्तस्य सैषा विषयनिह्नुतिः ॥ Kāv.2.36.
    -पतिः the governor of a province.
    -पराङ्मुख a. averse from mundane affairs.
    -प्रवण a. attached to objects of sense; Kull. on Ms. 2.99.
    -लोलुप a. eager for sensual enjoyment.
    -संगः addiction to sensual objects; सो$नुभूयासुखोदर्कान् दोषान् विषयसंगजान् Ms.12.18.
    -सुखम् the pleasures of sense.
    -स्नेहः, -स्पृहा desire for sensual objects.

    Sanskrit-English dictionary > विषयः _viṣayḥ

  • 6 वैशेषिक _vaiśēṣika

    वैशेषिक a. (
    -की f.)
    1 Characteristic, special; विषये वर्तमानानां यं तं वैशेषिकैर्गुणैः (प्राहुर्विषयगोप्तारम्) Mb.12.47.7; 7.5.15.
    -2 Belonging to the Vaiśeṣika doctrine.
    -कः A follower of the Vaiśeṣika doctrine.
    -कम् [विशेषं पदार्थ- भेदमधिकृत्य कृतो ग्रन्थः ठञ्] One of the six principal Darśanas or systems of Hindu philosophy founded by Kaṇāda; it differs from the Nyāya philosophy of Gautama in that it recognizes only seven instead of sixteen categories or heads of predicables (the earlier writers e. g. Kaṇāda recognizing only six), and lays particular stress upon Viśeṣa.

    Sanskrit-English dictionary > वैशेषिक _vaiśēṣika

  • 7 व्याप् _vyāp

    व्याप् 5 P.
    1 To fill completely, pervade; श्रुतिविषयगुणा या स्थिता व्याप्य विश्वम् Ś.1.1; V.1.1; स्वेदापूरो युवतिसरितां व्याप गण्डस्थलानि Śi.7.74; इमांस्त्वं व्याप्य तिष्ठसि Bg.1.16; R.13.5;18.4; Bk.7.56.
    -2 To reach as far, extend to.

    Sanskrit-English dictionary > व्याप् _vyāp

  • 8 श्रुतिः _śrutiḥ

    श्रुतिः f. [श्रु-क्तिन्]
    1 Hearing; चन्द्रस्य ग्रहणमिति श्रुतेः Mu.1.7; R.1.27.
    -2 The ear; श्रुतिसुखभ्रमरस्वनगीतयः R.9.35; Śi.1.1; Ve.3.23.
    -3 Report, rumour, news, oral intelligence.
    -4 A sound in general; सा तु वेदश्रुतिं श्रुत्वा दृष्ट्वा वै तमसो निधिम् Rām.7.2.17; स वेत्ति गन्धांश्च रसान् श्रुतीश्च Mb.12.187.19.
    -5 The Veda (known by revelation, opp. स्मृति; see under वेद); श्रुतिस्तु वेदो विज्ञेयो धर्मशास्रं तु वै स्मृतिः Ms.2.1,14.
    -6 A Vedic or sacred text; इति श्रुतेः or इति श्रुतिः 'so says a sacred text'.
    -7 Vedic or sacred knowledge, holy learning; यत्रैषा सात्वती श्रुतिः Bhāg.1.4.7;11.3.46.
    -8 (In music) A divi- sion of the octavo, a quarter tone or interval; रणद्भिरा- घट्टनया नभस्वतः पृथग्विभिन्नश्रुतिमण्डलैः स्वरैः Śi.1.1;11.1; (see Malli. ad loc.).
    -9 The constellation Śravaṇa.
    -1 The diagonal of a tetragon, the hypotenuse of a trian- gle; cf. कर्ण.
    -11 Direct or expressed signification (opp. लक्षणा); श्रुतिलक्षणाविशये च श्रुतिर्न्याय्या न लक्षणा ŚB. on MS.6.2.2.
    -12 Speech (वाक्); विविक्तवर्णाभरणा सुखश्रुतिः Ki.14.3.
    -13 Name, fame (कीर्ति); हैरण्यौ भवतो बाहू श्रुतिर्भवति पार्थिवी Mb.3.35.9.
    -14 A word, saw, saying; Rām.2.72.25.
    -15 An explanation of ब्रह्म from the उपनिषद्s; विविधाश्चौपनिषदीरात्मसंसिद्धये श्रुतीः Ms.6.29 (com. श्रुतीरुपनिषत्पठितब्रह्मप्रतिपादकवाक्यानि).
    -16 Advantage, gain (फलश्रुति); उपोष्य संशितो भूत्वा हित्वा वेदकृताः श्रुतीः Mb.12. 265.7.
    -17 Name, title; बिभ्रत्यनन्यविषयां लोकपाल इति श्रुतिम् Kāv.2.331.
    -18 Learning.
    -19 Scholarship.
    -Comp. -अनुप्रासः a kind of alliteration; see K. P.9.
    -अर्थः the sense of a sentence derived on the strength of the श्रुतिप्रमाण as distinguished from लङ्ग, वाक्य and other प्रमाणs; यत्र श्रुत्यर्थो न सम्भवति तत्र वाक्यार्थो गृह्यते ŚB. on MS.6.2.14.
    -उक्त, -उदित a. enjoined by the Vedas; आचारः परमो धर्मः श्रुत्युक्तः स्मार्त एव च Ms.1.18.
    -कटः 1 a snake.
    -2 penance, expiation.
    -कटु a. harsh to hear. (
    -टुः) a harsh or unmelodious sound, regarded as a fault of composition.
    -कथित a. enjoined or prescribed by the Vedas.
    -चोदनम्, -नः a scriptural injunction, Vedic precept.
    -जातिविशारद a. familiar with different kinds of quarter tones; वीणावादनतत्त्वज्ञः श्रुतिजातिविशारदः । तालज्ञश्चाप्रयासेन मोक्षमार्गं नियच्छति ॥ Y.3.115.
    -जीविका a law-book or code of laws.
    -दूषक a. offending the ear.
    -द्वैधम् disagreement or contradiction of Vedas or Vedic precepts; श्रुतिद्वैधं तु यत्र स्यात्तत्र धर्माबुभौ स्मृतौ Ms.2.14.
    -धर a.
    1 hearing.
    -2 having a retentive memory; L. D. B.
    -निदर्शनम् evidence of the Vedas; कामकार- कृते$प्याहुरेके श्रुतिनिदर्शनात् Ms.11.45.
    -पथः 1 the range of the ear; तामाश्रित्य श्रुतिपथगतामास्थया लब्धमूलः M.4.1.
    -2 (pl.) tradition.
    -प्रसादन a. grateful to the ear.
    -प्रामाण्यम् authority or sanction of the Vedas.
    -प्रामाण्यतः ind. on the authority of the Veda; श्रुति- प्रामाण्यतो विद्वान् स्वधर्मे निविशेत वै Ms.2.8.
    -मण्डलम् 1 the outer ear.
    -2 the whole circle of the quarter-tones; Śi.1.1.
    -महत् a. rich in scriptural lore; सरस्वती श्रुतिमहतां महीयताम् Ś.7.35 (v. l. श्रुतमहताम्).
    -मूलम् 1 the root of the ear; लपितुं किमपि श्रुतिमूले Gīt.1.
    -2 a Vedic text.
    -मूलक a. founded on the Veda.
    -वचनम् a Ve- dic precept.
    -वर्जित a.
    1 deaf.
    -2 not knowing the Vedas.
    -विप्रतिपन्न a.
    1 not recognizing the authority of the scriptures, disregarding the Vedas.
    -2 contrary to the Vedas.
    -विवरम् the auditory passage.
    -विशेष- णार्थम् ind. for specialization in the Vedas; Svapna.1.
    -विषयः 1 the object of the sense of hearing i. e. sound; श्रुतिविषयगुणा या स्थिता व्याप्य विश्वम् Ś.1.1.
    -2 the reach or range of the ear; एतत् प्रायेण श्रुतिविषयमापतितमेव K.
    -3 the subject matter of the Veda.
    -4 any sacred ordi- nance.
    -वेधः boring the ear.
    -शिखरम्, -शिरस् 1 Upaniṣad or Vedānta; नमः सर्वेष्टाय श्रुतिशिखरदृष्टाय च नमः Viṣṇu-mahimna 3.
    -2 a leading text of the Veda.
    -सुख, -मनोहर a. agreeable to the ear, melodious; श्रुतिसुखमुपवीणितं सहायैः Ki.1.38.
    -स्फोटा Gynandropsis Pentaphylla (Mar. तिळवण).
    -स्मृति f. (dual) revela- tion and legal institutes, Veda and law; श्रुतिस्मृति- पुराणोक्तफलप्राप्त्यर्थम् Pūjā-mantra.
    -हारिन् a. captivating the ear.

    Sanskrit-English dictionary > श्रुतिः _śrutiḥ

  • 9 अक्षय


    a-kshaya
    mf (ā)n. exempt from decay, undecaying;

    m. N. of the twentieth year in the cycle of Jupiter;
    N. of a mountain Hariv. ;
    (ā) f. the seventh day of a lunar month, if it fall on Sunday orﾠ Monday;
    the fourth, if it fall on Wednesday
    - अक्षयगुण
    - अक्षयता
    - अक्षयत्व
    - अक्षयतृतीया
    - अक्षयनीवी
    - अक्षयपुरुहूत
    - अक्षयमति
    - अक्षयलोक

    Sanskrit-English dictionary > अक्षय

  • 10 विषय


    vishaya
    m. (ifc. f. ā;

    prob. either fr. 1. vish, « to act», orﾠ fr. vi + si, « to extend» cf. Pāṇ. 8-3, 70 Sch.)
    sphere (of influence orﾠ activity), dominion, kingdom, territory, region, district, country, abode (pl. = lands, possessions) Mn. MBh. etc.;
    scope, compass, horizon, range, reach (of eyes, ears, mind etc.) ṠāṇkhṠr. MBh. etc.;
    period orﾠ duration (of life) Pañcat. ;
    special sphere orﾠ department, peculiar province orﾠ tield of action, peculiar element, concern (ifc. = « concerned with, belonging to, intently engaged on» ;
    vishaye, with gen. orﾠ ifc. = « in the sphere of, with regard orﾠ reference to» ;
    atravishaye, « with regard to this object») MBh. Kāv. etc.;
    space orﾠ room (sometimes = fitness) for (gen.) Kāv. Pañcat. ;
    an object of sense (these are five in number, the five indriya, orﾠ organs of sense having each their proper vishaya orﾠ object, viz.
    1. ṡabda, « sound», for the ear cf. ṡruti-vishaya;
    2. sparṡa, « tangibility», for the skin;
    3. rūpa, « form» orﾠ « colour», for the eye;
    4. rasa, « savour», for the tongue;
    5. gandha, « odour» for the nose:
    andﾠ these five Vishayas are sometimes called the Guṇas orﾠ « properties» of the five elements, ether, air, fire, water, earth, respectively;
    cf. ṡruti-vishaya-guṇa) Yājñ. Ṡaṃk. Sarvad. IW. 83 ;
    a symbolical N. of the number « five» VarBṛS. ;
    anything perceptible by the senses, any object of affection orﾠ concern orﾠ attention, any special worldly object orﾠ aim orﾠ matter orﾠ business, (pl.) sensual enjoyments, sensuality KaṭhUp. Mn. MBh. etc.;
    any subject orﾠ topic, subject-matter MBh. Kāv. etc.;
    an object (as opp. to « a subject») Sarvad. ;
    a fit orﾠ suitable object (« for» dat. gen., orﾠ comp.) MBh. Kāv. etc.;
    (in phil.) the subject of an argument, category, general head (one of the 5 members of an Adhikaraṇa <q.v.>, the other 4 being viṡaya orﾠ saṉṡaya, pūrva-paksha, uttara-paksha orﾠ siddhâ̱nta, andﾠ saṉgati orﾠ nirṇaya) Sarvad. ;
    un-organic matter IW. 73 ;
    (in gram.) limited orﾠ restricted sphere (e.g.. chandasivishaye, « only in the Veda») Kāṡ. (ifc. = restricted orﾠ exclusively belonging to);
    (in rhet.) the subject of a comparison (e.g.. in the comp. « lotus-eye» the second member is the vishaya, andﾠ the first the vishayin) Kuval. Pratāp. ;
    a country with more than 100 villages L. ;
    a refuge, asylum W. ;
    a religious obligation orﾠ observance ib. ;
    a lover, husband ib. ;
    semen virile ib. ;
    - विषयकर्मन्
    - विषयकाम
    - विषयग्राम
    - विषयचन्द्रिका
    - विषयज्ञ
    - विषयज्ञान
    - विषयता
    - विषयत्व
    - विषयनिरति
    - विषयनिह्नुति
    - विषयपति
    - विषयपथक
    - विषयपराङ्मुख
    - विषयप्रत्यभिज्ञान
    - विषयप्रवण
    - विषयप्रसङ्ग
    - विषयलोलुप
    - विषयलौकिकप्रत्यक्षकार्यकारणभावरहस्य
    - विषयवत्
    - विषयवर्तिन्
    - विषयवाक्यदीपिका
    - विषयवाक्यसंग्रह
    - विषयवाद
    - विषयवासिन्
    - विषयविचार
    - विषयविषयिन्
    - विषयसङ्ग
    - विषयसप्तमी
    - विषयसुख
    - विषयस्नेह
    - विषयस्पृहा

    Sanskrit-English dictionary > विषय

  • 11 irregular

    adj.
    शास्त्र विरुद्ध, अनियमित, क्रम रहित, विधि विरुद्ध, टेढा, विषम, अव्यवस्थित, बेडौल, बेढब; विषयगामी, दुराचारी

    English-Hindi new dictionary > irregular

См. также в других словарях:

  • a-kshaya-guṇa — अक्षयगुण …   Indonesian dictionary

  • vishaya-grāma — विषयग्राम …   Indonesian dictionary

Поделиться ссылкой на выделенное

Прямая ссылка:
… Нажмите правой клавишей мыши и выберите «Копировать ссылку»