-
21 аркылы
I 1. прил.1) попере́чныйаркылы өрлек — попере́чная ба́лка
аркылы урам — попере́чная у́лица
аркылы сызыклар — попере́чные ли́нии
аркылы кисем — попере́чное сече́ние
аркылы бизәкле галстук — га́лстук с попере́чными узо́рами
2) в знач. нареч. аркылыга в попере́чинебуйга да, аркылыга да бер диярлек — почти́ одина́ково и в длину́, и в попере́чнике
3) в знач. сущ. аркылысы попере́чник, попере́чный разре́з; в попере́чнике, в попере́чном разре́зе (сече́нии)аркылысын үлчәү — изме́рить попере́чник
аркылысы да, буе да бертигез — у него́ и попере́чник, и длина́ одина́ковы; он одина́ков и в длину́, и в попере́чнике
2. нареч.чокырның аркылысы - дүрт, тирәнлеге өч метр — я́ма в попере́чнике - четы́ре, в глубину́ три ме́тра
1) обычно аркылыга поперёкбаланы диванга аркылы яткыру — уложи́ть ребёнка на дива́н поперёк
тау буйларын аркылыга сөрү — распа́хивать скло́ны гор поперёк
пыяла аркылыга ярылган — стекло́ тре́снуло поперёк
2) наперере́з ( чему)агымга аркылы йөзү — плыть наперере́з тече́нию
3) вширь; в ширину́аркылыга үлчәү — изме́рить в ширину́
елга аркылыга җәелгән — река́ разлила́сь вширь
аркылыга (аркылы) үсә башлаган шәһәр — го́род, кото́рый стал расти́ вширь
•- аркылы ату
- аркылы балта
- аркылы да торкылы
- аркылы кисеп чыгу
- аркылыга кисеп чыгу
- аркылы кисеп үтү
- аркылыга кисеп үтү
- аркылы кисү
- аркылыга кисү
- аркылы кичү
- аркылыга кичү
- аркылы пычкы
- аркылы сикерү
- аркылы ташлау
- аркылы чыгу
- аркылы чыгу урыны
- аркылы ыргыту
- аркылыга да, буйга да
- аркылыга үтү
- аркылыга узу
- аркылыга чыгу••аркылы җәелү — см. аркылыга җәелү
аркылыга җәелгән — ирон. разда́лся вширь прост. ( о толстом человеке)
аркылы сикерү — распоя́сываться/распоя́саться, разну́здываться/разнузда́ться (о самодурах, молодчиках и т. п.)
аркылы сызык — разг.; эвф. крест
аркылыга да, буйга да йөреп чыгу — см. аркылыга-буйга айкау 1), 3)
аркылы дан буйга әйләнеп чыгу — см. аркылыга-буйга айкау 1)-4)
аркылыдан буйга үтү (узу) — см. аркылыга-буйга 1), 3)
аркылысыннан көн (көн яктысы, күрше авыл) күренә — ирон. наскво́зь вида́ть (ви́дно, просве́чивает), че́рез него́... ви́дно (вида́ть) всё; прозра́чный (слишком тонко нарезанные ломтики, прозрачная материя, очень жидкий чай и т. п.)
- аркылы төшүаркылыга үсү — см. аркылыга җәелү 1), 2)
- аркылыга җәелү
- аркылы ятканны буйга алып салмау II послелог1) через (что-л., кого-л.)урам аркылы чыгу — переходи́ть че́рез у́лицу
ишек аркылы сөйләшү — разгова́ривать че́рез дверь
кеше аркылы бирү — переда́ть че́рез тре́тьего (челове́ка)
2) сквозь (что-л., кого-л.)карасы кәгазь аркылы үткән — черни́ла прошли́ сквозь бума́гу
томан аркылы күренми — сквозь тума́н не ви́дно
халык төркеме аркылы узу — пробира́ться сквозь толпу́
канау аркылы салынган такта — доска́, поло́женная поперёк кана́вы
телефон аркылы хәбәр итү — сообщи́ть по телефо́ну
5) посре́дством (чего-л.), при посре́дстве, че́рез; чрез книжн.; путём (чего) (установить связь с кем, чем); по ли́нии (чего, чьей)чагыштыру аркылы аңлау — постига́ть посре́дством (путём) сравне́ния
-
22 буй
I 1. сущ.1) длина́буе өч метр — три ме́тра в длину́ (три метра в высоту)
2) длина́, протяжённость; протяже́ниебакчаның буе ун метр — длина́ са́да де́сять ме́тров
3) рост; высота́озын буй — высо́кий рост, дли́нный рост
ул буйга зур түгел — он невысо́кого ро́ста
4) фигу́ра, телосложе́ниебуйга зифа кыз — де́вушка со стро́йной фигу́рой
5) текст. осно́ва || основно́йбуй сару — снова́ть осно́ву тка́ни
буй җеп— основна́я нить
6) полоса́ (земли)карабодай буе — полоса́ гречи́хи
арыш буе — полоса́ ржи
7) полоса́, поло́скакызыл буй төшкән күлмәклек — ткань в кра́сную поло́ску
буй күлмәк — полоса́тое пла́тье
8) в знач. послелога; в направит. п. буена к...урман буена кил — приходи́ к ле́су
күл буена килсәң иде — пришла́ бы к о́зеру
9) в знач. послелога; в местн.-вр.п. буенда у, о́коло, во́зле, ря́домюл буе — о́коло доро́ги
өй буе — у до́ма
10) в знач. послелога; в исх. п. буеннана) отяр буеннан ерак түгел — недалеко́ от бе́рега
б) см. буенча 1)2. прил.1) продо́льный, располо́женный в длину́, по длине́буй бүрәнә — продо́льное бревно́
бинаның буй ягы — продо́льная сторона́ зда́ния
2) паралле́льныйбуй урам — паралле́льная у́лица
3) ро́слый, высо́кийбуй камышлар — высо́кие камыши́
4) уже́ взро́слый, подро́сшийбуй кыз — уже́ взро́слая, совершенноле́тняя де́вушка; де́вушка на вы́данье
буй егет — уже́ взро́слый па́рень
•••буй ату — расти́, нача́ть расти́, вы́тянуться (в ро́сте)
буй бирмәү — не подчиня́ться ( кому), не счита́ться ( с кем), пренебрега́ть ( кем)
буй тарту — вы́тянуться, стать ро́слым, стать высо́ким
буй үстерү — стать ро́слым, высо́ким
буйга җиткән — взро́слый, совершенноле́тний
буйга калган (буйга узган) — бере́менная, забере́меневшая
буйга калу (буйга узу) — забере́менеть
- буй җитү- буй җитмәслек
- буйга җитү II сущ.; мор.буйга хәтле йөзү — плыть до бу́я
-
23 аркылысы-буе
сущ.; собир.1) длина́ и ширина́, ширина́ и длина́ (комнаты, площади, какой-л. поверхности)мәйданның аркылысын-буен үлчәү — изме́рить ширину́ и длину́ пло́щади
2) длина́ и попере́чник (бревна, бруска, столба, цилиндра); в длину́ и в попере́чникеаркылысы-буе бер диярлек бүкән — чурба́н, длина́ и попере́чник кото́рого почти́ одина́ковы
•• -
24 буй
буй Iхозяйственные заботы, житейские дела;жаман атың буйга мин, түнөп калган уйга мин фольк. на плохой своей лошадёнке ты поезжай по делам житейским, за заночевавшей (где-то) коровой поезжай;буй болуп кеттим мне очень надоело;буй кыл- привести в замешательство, в расстройство;ак марал айдап уй кылган, алышкан жоону буй кылган фольк. пригоняя белых оленей, делал их коровами, схватившегося (с ним) врага он приводил в замешательство.буй IIто же, что буйтка;буйга кир- прятаться в укромном месте.буй III:ай-буй см. ай III 2. -
25 вдоль
1) нареч. буйга2) предлог; с род. п. буйлап, буенча• -
26 возмужать
сов.1) ( достигнуть зрелости) буйга җитү, балигъ булу2) ( физически окрепнуть) өлкәнәеп җитү, өлкәнгә әйләнү -
27 долевой
I -ая; -оебуй, буйга...II -ая; -оеөлешләп [бүленә торган]долевое участие (в чём-л.) — ( берәр нәрсәдә) өлешләп катнашу, өлешкә керү
-
28 килевой
-
29 перерасти
сов.1) ( кого-что) [буйга] үсеп үзып китүсын перерос отца — малае [буйга] үсеп әтисеннән узып киткән
2) перен. ( кого-что) (акыл үсеше ягыннан) узып китү, үсеп узып китү3) ( во что) үсеп...га әверелү4) яше узу, яше чыгу -
30 прочеркнуть
сов.( что) [буйдан-буйга] сызу, [буйдан-буйга] сызып чыгу -
31 созревать
несов.1) пешү, өлгерү, җитешү, җитү, пешеп (өлгереп, җитешеп, җитеп) килү2) ( о человеке) буйга җитү, буйга җитеп килү, җитлегү, җитлегеп килү3) перен. (о плане, решении и т. п.) туу, туып килү, барлыкка килү; ( о таланте) үсү, үсеп килү, җитлегү, җитлегеп килү4) спец. өлгерү, өлгереп килү -
32 буй җитү
1) достава́ть/доста́ть, дотя́гиваться/дотяну́ться до чего-л.2) см. буйга җитү3) достига́ть/дости́чь, дости́гнуть кого-л.; чего-л. -
33 буй пычкы
продо́льная пила́буйга салукласть, положи́ть вдоль (по длине́) -
34 буйдан-буй
нареч.; см. буйдан-буйга -
35 гел
нареч.1) всегда́, всё вре́мя; ча́стомин гел сине уйлыйм — я всегда́ ду́маю о тебе́
ул гел өйдә утыра — он всё вре́мя сиди́т до́ма
сине монда гел телгә алалар — здесь тебя́ ча́сто вспомина́ют
гел генә бал да май булып тормый — (погов.) не всё коту́ ма́сленица (букв. не всегда́ тебе́ мёд да ма́сло)
2) постоя́нно, непреры́вно, беспреры́вно; всё, непреста́нно, беспреста́ннояңгыр гел ява да ява — беспреры́вно льёт дождь
гел тиргәү — постоя́нно руга́ть, пили́ть
ул гел яза — он всё пи́шет
3) диал.а) совсе́м, соверше́нно; оконча́тельно; точь-в-то́чьбуйга гел атасы — по ро́сту весь в отца́
б) соверше́нно, совсе́м; оконча́тельномашинаны гел эштән чыгарганнар — оконча́тельно испо́ртили маши́ну
төзәткәч, гел яңа булган — по́сле ремо́нта совсе́м как но́вый
в) во́всемин аны гел сөймим — я его́ во́все не люблю́
4) все; оди́н, то́лькомонда гел бала-чага — здесь одни́ дети́шки
өйләр юк, гел сарай да бакча — нет домо́в, только сады́ да сара́и
анда гел читләр — там все чужи́е
-
36 гына
I частица; = генә; кына II; кенә1) огранич.а) указывает на время то́лько, то́лько что, неда́внобылтыр гына — (ведь) то́лько в про́шлом году́
кичә гына — то́лько вчера́
әле гына, яңа гына — то́лько, то́лько что; то́лько-то́лько
б) указывает на место то́лько; где́-то здесь (ря́дом); недалеко́күрше гына — по сосе́дству, ря́дом
якын гына — где́-то здесь (ря́дом), вблизи́
в) указывает на причину то́лько из-за, лишь из-за, по причи́неяратканга гына — то́лько любя́
көнчелектән гына — лишь из-за ре́вности
г) в составе обстоятельства то́лько, лишь, то́лько лишьшуышып гына үтәргә мөмкин — мо́жно пробра́ться то́лько ползко́м
яшертен гына карап алу — взгляну́ть лишь укра́дкой, исподтишка́; лишь бро́сить взгляд
д) после глагола изъявительного наклонения то́лько, то́лько что; вот-во́ткызы мәктәпне тәмамлады гына — его́ (её) дочь то́лько что ко́нчила шко́лу
сез кайткансыз гына, ахры? — ка́жется, вы то́лько что возврати́лись?
е) после глагола условного наклонения е́сли, е́сли то́лько, лишь то́лько, то́лько тогда́, е́сли; то́лько в том слу́чае, е́слийөгерсәң гына (куып) җитәрсең — е́сли то́лько побежи́шь - дого́нишь
эшең бетсә, гына уйнарга чык — е́сли то́лько заверши́шь рабо́ту - выходи́ (мо́жешь вы́йти) игра́ть
2) выделительно-огранич.а) то́лько, лишь, то́лько лишь, лишь то́лькосинең өчен гына — то́лько (лишь) ра́ди тебя́
хезмәттә гына бәхетеңне табарсың — лишь то́лько в труде́ найдёшь своё сча́стье
б) выделяет количество то́лько, всего́, всего́ то́лько, всего́ лишьбер гына кеше кирәк — тре́буется то́лько оди́н челове́к
киткәненә ярты гына ел — всего́ лишь полго́да, как он уе́хал
в) то́лько, оди́н и то́лькоүзе гына — то́лько сам, то́лько он; үзең гынаме? ты (сам) оди́н?
шушы гынамы? — то́лько э́то? то́лько и всего́?
г) ра́зве то́лько, лишь то́лькоярдәмче итеп алсам гына инде — ра́зве то́лько помо́щником приму́
д) указывает на ослабление качества прил. и нареч. дово́льно; -енько, -енькийматур гына рәсем — дово́льно краси́вая (краси́венькая) карти́на (рису́нок)
әкрен гына барабыз — дви́жемся дово́льно ме́дленно (потихо́ньку)
тыныч гына утыралар — сидя́т споко́йненько
3) усилительнаяа) то́лько, сплошь, одни́; совсе́маяк асты су гына — под нога́ми сплошь вода́
актан гына киенгән — оде́та то́лько в бе́лое
б) то́лько быегылмасам гына ярар иде — то́лько бы не упа́сть
безнекеләр җиңсен гына иде — то́лько бы победи́ли на́ши
в) то́лько, то́лько попро́буй, то́лько посме́й; пусть то́лькокагылып гына кара — то́лько тронь, (то́лько) попро́буй тро́нуть
уйлап гына кара — поду́май то́лько
г) между компонентами составного глагола... гына тора... за...бәла килеп гына тора — беда́ за бедо́й
яңа бәхет явып гына тора — уда́ча за уда́чей
д) при мест. то́лькокем гына юк анда — кого́ там то́лько нет
ниләр гына алмаган — чего́ то́лько не накупи́л
нинди гына телдә сөйләшмиләр анда — на како́м то́лько языке́ не говоря́т там
4) в знач. суфф.; ласк. -енький; -енькоап-ак гына — бе́ленький
йомшак гына — мя́гонький; мя́гонько
матур гына — краси́венький, краси́венько
5) в песнях или стихах употр. для дополнения слогов и для сохранения ритма ой, айII союз; = генә; кына II; кенәтөннәр уртасында гына үкереп елый, буйга гына җиткән кыз бала (песня) — средь ноче́й да ой пла́чет заневе́стившаяся де́вушка
1) опред. то́лько, как, как то́лько, лишь сто́лько, едва́ то́лько, чуть то́лькоөйдән гына чыктык, коеп яңгыр ява башлады — то́лько вы́шли из до́му, как начался́ проливно́й дождь
яктыра гына башлый, авыл халкы инде аяк өстендә — чуть то́лько рассвета́ет, вся дере́вня уже́ на нога́х
2) против.а) с отриц. словом түгел не то́лько..., но изурлар гына түгел, балалар да — не то́лько взро́слые, но и де́ти
син гына түгел, башкалар да — не то́лько ты оди́н, но и други́е
б) в сочет. с союзами бары, тик, бары тик и то́лькобары кырый йорт тәрәзәсендә гына ут күренә — и то́лько в са́мом кра́йнем до́ме све́тится окно́
тик кичкә таба гына көн бераз сүрелә — то́лько к ве́черу жара́ немно́го спада́ет
-
37 иңе-буе
-
38 иңләү
перех.1) простира́ться в ширь чего-л., располага́ться, охва́тывая всю ширину́күкне иңлә́п болыт килә — охва́тывая всё не́бо, идёт туча
2) занима́ть (какое-л. место, пространство)бәрәңге кыры 10 гектар җирне иңлә́п тора — карто́фельное по́ле занима́ет пло́щадь в 10 га
3) исходи́ть, объезжа́ть/объе́хатьилне аркылыга-буйга иңлә́ү — объе́хать страну́ вдоль и поперёк
4) измеря́ть/изме́рить (длину, ширину, объём и т. д.)адымлап иңлә́ү — изме́рить шага́ми
5) обступа́ть/обступи́ть, охва́тывать/охвати́ть со всех сторо́н (о деревьях, горах, строениях)беседканы төрле яктан сирень куагы иңлә́п алган — куст сире́ни охвати́л бесе́дку со всех сторо́н
6) перен. охва́тывать/охвати́ть, включа́ть в сфе́ру своего́ де́йствиязабастовкалар бөтен Россияне диярлек иңлә́п алды — забасто́вки охвати́ли почти́ всю Росси́ю
7) охва́тывать/охвати́ть кого-л.; что-л. глаза́ми, взо́ром, взгля́дом; оки́дывать что-л. (горизонт, ширину реки и т. д.)8) застила́ть, закрыва́ть, завола́кивать/заволо́чь, обвола́кивать/обволо́чь, затя́гивать/затяну́ть || завола́кивание, обвола́киваниекүкне болытлар иңлә́п алды — не́бо заволокло́ ту́чами
9) перере́зать, проходи́ть (идти, пролегать) поперёк чего-л.10) диал. охва́тывать/охвати́ть, обхва́тывать/обхвати́ть || обхва́т, охва́тагач кәүсәсен иңлә́п алу — обхвати́ть (рука́ми) ствол де́рева
-
39 исәр
-
40 йөреп чыгу
= йөреп әйләнү обой`ти́, исходи́ть, изъе́здить, исколеси́ть чтоилне аркылыга-буйга йөреп чыгу — изъе́здить всю страну́
См. также в других словарях:
буй — 1. Аркылының киресе булган юнәлеш, озын як 2. Озынлык, киресе: иң 3. Гәүдә, сын зифа буй 4. Сузылып киткән җир мәйданы, җир өстендәге ара 5. Берәр нәрсәнең янәшә тирәсе, аңа чиктәш тирәлек; шул яклар чишмә буе 6. Берәр нәрсәнең өстендә, берәр… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
рәт — I. 1. Берсе янына берсе урнашкан, бер бер артлы яки бер сафка тезелгән кешеләр, әйберләр җыелмасы. Саф, шеренга. Театр, кино һ. б. ш. урыннарда бер буйга тезеп куелган урындыклар. Бер төрле товарлар сату өчен базарда бер буйга урнашкан ларек яки… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
сырт — 1. Хайваннарда: арка. сөйл. Кешедә: арка 2. Арткы, уч төбенә каршы ягы (кулның, бармакның яки кул киеменең) 3. Йөзнең каршы, кире ягы (гадәттә үткен коралларда) пычкы сырты 4. Буйга сузылган тау түбәсе. Буйга сузылган калку җир 5. с. Калкып… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
байбәтчә — Байның буйга җиткән улы (гадәттә тәкәббер азгын итеп сүрәтләнә) … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
буе — бәйл. 1. Буйга таба юнәлештә; буенча, буйлап урам буе чабып 2. Озынлыгы, буйлыгы, биеклеге кеше буе иген 3. Шул вакыт дәвамында гомер буе … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
буена — сөйл. Буйга таба юнәлештә, буйлап авыл б. чабып йөри 2. БУЕНА – Күрсәтелгән барлык вакыт дәвамында 3. Берәр нәрсәдән, җайланмадан файдаланып, шуның ярдәмендә; белән, аркылы, аша колга б. менү 4. Берәр нәрсә нигезендә, шуңа таянып, карап, шуны… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
буенча — сөйл. Буйга таба юнәлештә, буйлап авыл б. чабып йөри 2. БУЕНА – Күрсәтелгән барлык вакыт дәвамында 3. Берәр нәрсәдән, җайланмадан файдаланып, шуның ярдәмендә; белән, аркылы, аша колга б. менү 4. Берәр нәрсә нигезендә, шуңа таянып, карап, шуны… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
буйлау — 1. Җирне урынны, мәйданны буйга үтү, бер башыннан икенчесенә таба бару 2. Төпкә басып атлап бару (суда) 3. Әйбернең буй юнәлешендә берәр нәрсә (тасма һ. б. ш.) тоту, тегү 4. Тотучыга буйсынмыйча чабу (ат тур.) … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
буйлый — сөйл. Буйга таба юнәлештә, буйлап авыл б. чабып йөри 2. БУЕНА – Күрсәтелгән барлык вакыт дәвамында 3. Берәр нәрсәдән, җайланмадан файдаланып, шуның ярдәмендә; белән, аркылы, аша колга б. менү 4. Берәр нәрсә нигезендә, шуңа таянып, карап, шуны… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
буйлык — 1. Төзелештә: буйга салына куела, шуңа китә торган материал (агач һ. б. ш.) 2. Киндер сугуда: буй җеп; киресе: Аркаулык … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
егет — 1. Үсмерлектән өлгергәнлек чорына күчкән, буйга җиткән яшь ир кеше. Өйләнмәгән, буйдак ир кеше (төрле яшьтәге). Гомумән ир кеше. тарт. форм. Сөйгән яр мәгънәсендә сүз биргән егетем бар. Эндәш сүз, күплек санда: иптәшләр, дуслар мәгънәсендә. 2.… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге