सोमसद्

m. seated (with others) at a meal, companion at table RV.

n. commensality RV. VIII, 43, 19

mfn. companion at a meal RV. VI, 4, 4.

mfn. dwelling in (my-) self AV. V, 9, 8.

mfn. abiding orﾠ residing in villages MānGṛ.

mfn. (said of the manes) sitting near the fire orﾠ living in the heat (of the sky) RV. X, 15, 9 f.

m. « lotus-dweller»

mfn. sitting in a region of fire orﾠ light RV. VI, 73, 1 ( Sāy.)

mfn. dwelling in the sky RV. VS. ;

mfn. sitting behind a shelter orﾠ screen RV.

m. pl. N. of the Pitṛis of the Sādhyas Mn. III, 195.

(in comp. for adman)

अद्मन् n. Ved. Eating, a meal; a house (?) आ स्वमद्म युवमानो अजरस्तृष्वविष्यन्नतसेषु तिष्ठति Rv.1.58.2.

-सद् m. (also

-सद्वन्) a. companion at a meal; अद्मा हि सूनो अद्मसद्वा Rv.VI.4.4.

अपि ind. (Sometimes with the अ dropped according to the opinion of Bhāguri; वष्टि भागुरिरल्लोपमवाप्योरुपसर्गयोः; पिधा, पिधान &c.)

1 (Used with roots and nouns in the sense of) Placing near or over, taking towards, uniting with; reaching or going up to, proximity, nearness &c. [cf. Gr. epi, Zend api, Germ. and Eng. be]. (Note:- अपि, as a prefix to roots, occurs mostly in Veda, its place being taken by अभि in classical literature).

-2 (As a separable adverb or conjunction) And, also, too, moreover, besides, in addition, having a cumulative force (समुच्चय); अस्ति मे सोदरस्नेहो$प्येतेषु; Ś.1 on one's part, in one's turn; विष्णुशर्मणा$पि राजपुत्राः पाठिताः Pt.1; राजा$पि मुनिवाक्यमङ्गीकृत्यातिष्ठत् Dk.2; अपि-अपि or अपि च as well as, and also; अपि स्तुहि, अपि सिञ्च P.I.4.46 Sk., न नापि-न चैव, न वा$पि, नापि वा चापि neither-nor; न चापि काव्यं नवमित्यवद्यम् M.1.2 nor; वा$पि or; अल्पो$प्येवं महान् वा$पि Ms.3.53 whether small or great.

-3 It is often used to express emphasis in the sense of 'too', 'even', 'very'; विधुरपि विधियोगाद् ग्रस्यते राहुणा$सौ H.1.19 the very moon; यूयमप्यनेन कर्मणा परिश्रान्ताः Ś.1 even you, you also; अन्यदपि also another; अद्यापि even, yet, still, even now; इदानीमपि even now; मुहूर्तमपि even for a moment, for one moment at least; नाद्यापि not yet; यद्यपि though, although, even if; तथापि still, यद्यपि बहु नाधीषे तथापि पठ पुत्र व्याकरणम्; nevertheless, notwithstanding, yet; sometimes यद्यपि is understood, तथा$पि only being used; as in भवादृशेषु प्रमदाजनोदितं भवत्यधिक्षेप इवानुशासनम् । तथा$पि वक्तुं व्यवसाययन्ति मां निरस्तनारीसमया दुराधयः Ki 1.28.

-4 Though (oft. translatable by 'even', 'even if'); सरसिजमनुविद्धं शैवलेनापि रम्यम् Ś.1.2 though over-spread &c.; इयमधिकमनोज्ञा वल्कलेनापि तन्वी ibid. though in her bark dress; बलवदपि शिक्षितानाम् 1.2 though ever so learned. In this sense अपि is most frequently used by writers to show real or imaginary opposition (विरोध); कृष्णमपि असुदर्शनम्, पुष्पवत्यपि पवित्रा &c.

-5 But however.

-6 Used at the beginning of sen- tences अपि introduces a question; अपि सन्निहितो$त्र कुलपतिः Ś.i; अपि क्रियार्थं सुलभं समित्कुशं...अपि स्वशक्त्या तपसि प्रवर्तसे Ku.5.33,34,35; अप्यग्रणीर्मन्त्रकृतामृषीणां कुशाग्रबुद्धे कुशली गुरुस्ते R.5.4.

-7 Hope, expectation (usually with the potential mood); कृतं रामसदृशं कर्म । अपि जीवेत्स ब्राह्मणशिशुः U.2 I hope the Brāhmaṇa boy comes to life. Note-- In this sense अपि is frequently used with नाम and has the sense of (a) 'is it likely', 'may it be'; (b) 'perhaps', 'in all probabi- lity' or (c) 'would that', 'I wish or hope that'; अपि नाम कुलपतेरियमसवर्णक्षेत्रसंभवा स्यात् Ś.1; Ś.7; तदपि नाम मनागवतीर्णो$सि रतिरमणबाणगोचरम् Māl.1 perhaps, in all probability; अपि नाम तयोः कल्याणिनोः अभिमतः पाणिग्रहः स्यात् ibid.; अपि नाम रामभद्रः पुनरपीदं वनमलङ्कुर्यात् U.2; 'is it likely', 'I wish'; यथा वनज्योत्स्नानुरूपेण पादपेन संगता अपि नाम एवमहमप्यात्मनो$नुरूपं वरं लभेयेति Ś.1 would that; अपि नामाहं पुरूरवा भवेयम् V.2 I wish I were P.

-8 Affixed to inter- rogative words, अपि makes the sense indefinite, 'any', 'some'; को$पि some one; कीमपि something; कुत्रापि some- where; कदा$पि at any time; कथमपि any how &c. के$पि एते प्रवयसः त्वां दिदृक्षवः U.4 some people. It may often be translated by 'unknown', 'indescribable', 'inexpres- sible' (अनिर्वाच्य); व्यतिषजति पदार्थानान्तरः को$पि हेतुः U.6.12. तत्तस्य किमपि द्रव्यं यो हि यस्य प्रियो जनः 2.19; Mu.3.22; K.143; को$पि महिमा स्यात् U.6,6.11,7.12; Māl.1.26; R.1.46.

-9 After words expressing number, अपि has the sense of 'totality', 'all'; चतुर्णामपि वर्णानाम् of all the 4 castes; सर्वैरपि राज्ञां प्रयोजनम् Pt.1.

-1 It sometimes ex- presses 'doubt' or 'uncertainty', 'fear' (शङ्का); अपि चोरो भवेत् G. M. there is perhaps a thief.

-11 (with pot. mood) It has the sense of संभावना 'possibility', 'sup- position'; P.I.4.96;III.3.154; अपि स्तुयाद्विष्णुम्, अपि स्तुयाद्राजानम्, अपि गिरिं शिरसा भिन्द्यात् Sk.; सो$यमपि सिञ्चेत्सहस्रं द्राक्षाणां क्षणेनैकेन Dk.127.

-12 Contempt, censure, or re- proof; P.I.4.96,III.3.142; धिग्देवदत्तमपि स्तुयाद् वृषलम्; धिग्जाल्मं देवदत्तमपि सिञ्चेत् पलाण्डुम्; अपि जायां त्यजसि जातु गणिका- माधत्से गर्हितमेतत् Sk. shame to &c. or fie upon, Deva- datta &c.

-13 It is also used with the Imperative mood to mark 'indifference on the part of the speaker', where he permits another to do as he likes, (अन्ववसर्ग or काम- चारानुज्ञा, the imperative being softened;) अपि स्तुहि Sk. you may praise (if you like); अपि स्तुह्यपि सेधा$स्मांस्तथ्यमुक्तं नराशन Bk.8.92.

-14 अपि is sometimes used as a particle of exclamation,

-15 Rarely in the sense of 'there- fore', 'hence' (अत एव).

-16 Used as a separable preposition with gen. it is said to express the sense of a word understood (पदार्थ), and is treated as a कर्म- प्रवचनीय P.I.4.96; the example usually given is सर्पि- षो$पि स्यात् where some word like बिन्दुरपि 'a drop,' 'a little' &c. has to be understood, 'there may perhaps be a drop of ghee', 'I presume there may be at least a drop' &c. अपि संभावनाप्रश्नशङ्कागर्हासमुच्चये । तथायुक्तपदार्थेषु कामचारक्रियासु च ॥ Viśva.; अपिः पदार्थसंभावनान्ववसर्गगर्हासमुच्चयेषु P.I.4.96. G. M. adds the sense of आशिस् 'blessing' (भद्रमपि), मृति 'death' (मरणमपि) and भूषा 'decoration' (अपि नह्यति हारं). cf. also...अपिः प्रश्नविरोधयोः । संभावनायां गर्हायां समुच्चयवितर्कयोः । Nm.

आत्मन् m. [अत्-मनिण् Uṇ 4.152 said to be from अन् to breathe also] 'आत्मा यत्नो धृतिर्बुद्धिः स्वभावो ब्रह्मवर्ष्म च' इत्यमरः

1 The soul, the individual soul, the breath, the principle of life and sensation; किमात्मना यो न जितेन्द्रियो भवेत् H.1; आत्मानं रथिनं विद्धि शरीरं रथमेव तु Kaṭh.3.3. (In आत्मा नदी संयमपुण्यतीर्था H.4.87 आत्मन् is compared to a river).

-2 Self, oneself; in this sense mostly used reflexively for all three persons and in the singular number, masculine gender, whatever be the gender or number of the noun to which it refers; अनया चिन्तयात्मापि मे न प्रतिभाति Ratn.1; आश्रमदर्श- नेन आत्मानं पुनीमहे Ś.1; गुप्तं ददृशुरात्मानं सर्वाः स्वप्नेषु वामनैः R.1.6,4.35,14.57; Ku.6.2; देवी... प्राप्तप्रसवमात्मानं गङ्गादेव्यां विमुञ्चति U.7.2; गोपायन्ति कुलस्त्रिय आत्मानमात्मना Mb.; K.17; sometimes used in pl. also; आत्मनः स्तुवन्ति Śi.17.19; Māl.8.

-3 Supreme deity and soul of the universe, Supreme Soul, Brahman; तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशः संभूतः T. Up.2.1.1; Ms.1.15,12.24.

-4 Essence, nature; काव्यस्यात्मा ध्वनिः S. D., see आत्मक below.

-5 Character, peculiarity; आत्मा यक्ष्मस्य नश्यति Rv.1. 97.11.

-6 The natural temperament or disposition; Bhāg.11.22.2.

-7 The person or whole body (con- sidered as one and opposed to the separate members of it); स्थितः सर्वोन्नतेनोर्वीं क्रान्त्वा मेरुरिवात्मना R.1.14; योस्या- त्मनः कारयिता Ms.12.12; Ki.9.66.

-8 Mind, intellect; मन्दात्मन्, नष्टात्मन्, महात्मन् &c. अथ रामः प्रसन्नात्मा श्रुत्वा वायु- सुतस्य ह Rām.6.18.1.

-9 The understanding; cf. आत्म- संपन्न, आत्मवत् &c.

-1 Thinking faculty, the faculty of thought and reason.

-11 Spirit, vitality, courage; त्यक्त्वा$$त्मानमथाब्रवीत् Mb.12.18.6.

-12 Form, image; आत्मानमाधाय Ku.3.24 assuming his own form; 2.61; संरोपिते$प्यात्मनि Ś.6.24 myself being implanted in her.

-13 A son; 'आत्मा वै पुत्रनामासि' इति श्रुतेः । तस्यात्मा शितिकण्ठस्य Śi.2.61.

-14 Care, efforts, pain.

-15 The sun.

-16 Fire.

-17 Wind, air.

-18 Mental quality; बाहुश्रुत्यं तपस्त्यागः श्रद्धा यज्ञक्रिया क्षमा । भावशुद्धिर्दया सत्यं संयमश्चात्मसंपदः ॥ Mb.12.167.5. आत्मन् is used as the last member of comp. in the sense of 'made or consisting of'; see आत्मक. The form त्मन् is also found to be used; कृतार्थं मन्यते त्मानं Mb. [cf. Gr. atmos, aitmen]

-Comp. -अधीन a.

1 dependent on oneself, independent.

-2 sentient, existing.

(-नः) 1 a son.

-2 a wife's brother.

-3 the jester or विदूषक (in dramatic literature).

-अनुरूप a. worthy of oneself; तस्यामात्मानुरूपायामात्मजन्मसमुत्सुकः Ku. 1.18; R.1.33.

-अनुगमनम् peronal attendance; शश्वदा- त्मानुगमनेन गाम् R.1.88.

-अपहारः concealing oneself; कथं वा आत्मापहारं करोमि Ś.1.

-अपहारकः one who pre- tends to belong to a higher class than his own, an impostor, a pretender; यो$न्यथा सन्तमात्मानमन्यथा सत्सु भाषते । स पापकृत्तमो लोके स्तेन आत्मापहारकः ॥ Ms.4.255.

-आदिष्ट a. self-counselled. (

-ष्टः) a treaty dictated by the party wishing it himself; स्वसैन्येन तु संघानमात्मादिष्ट उदाहृतः H.4.121.

-आनन्द a. Rejoicing in the soul or Supreme Spirit; आत्ममिथुनः आत्मानन्दः Ch. Up.7.25.2.

-आराम a.

1 striving to get knowledge; (as an ascetic or योगिन्), seeking spiritual knowledge; आत्मारामा विहितरतयो निर्विकल्पे समाधौ Ve.1.23.

-2 selfpleased, delighted in self; आत्मारामः फलाशी. see आत्मानन्द Bh.3.93; cf. Bg.5.24.

-आशिन् m. a fish supposed to feed on its young, or on the weakest of its species; cf. मत्स्या इव जना नित्यं भक्षयन्ति परस्परम् Rām.

-आश्रय a.

1 dependent on oneself or on his own mind.

-2 About or relating to oneself; कौलीनमात्माश्रयमाचचक्षे R.14.36.

(-यः) 1 self dependence.

-2 innate idea, abstract knowledge independent of the thing to be known.

-ईश्वर a. Self-possessed, master of self; आत्मेश्वराणां न हि जातु विघ्नाः समाधिभेदप्रभवो भवन्ति Ku.3.4.

-उदयः self-exaltation or elevation; आत्मोदयः परज्यानिर्द्वयं नीतिरितीयति Śi.2.3

-उद्भव a. born or produced from oneself.

(-वः) 1 a son; आत्मोद्भवे वर्णचतुष्टयस्य R.18.12.

-2 Cupid.

-3 sorrow, pain.

(-वा) 1 daughter.

-2 intellect.

-3 N. of a plant (माषपर्णी; Mar. रानउडीद).

-उपजीविन् m.

1 one who lives by his own labour; Ms.7.138.

-2 a day-labourer.

-3 one who lives by his wife (Kull. on Ms.8.362).

-4 an actor, public performer.

-उपनिषद् f. N. of an उपनिषद् which treats of the Supreme Spirit.

- उपम a. like oneself. (

-मः) a son.

-औपम्यम् Likeness to self. आत्मौपम्येन सर्वत्र Bg.6.32.

-कर्मन् One's own duty; आत्मौपकर्मक्षमं देहं क्षात्रो धर्म इवाश्रितः R.

-काम a.

1 loving oneself, possessed of self-conceit, proud; आत्मकामा सदा चण्डी Rām.2.7.1.

-2 loving Brahman or the Supreme Spirit only; भगवन् वयमात्मकामाः Maitr. Up.7.1.

-कार्यम् one's own business, private affair.

-कृत a.

1 self-executed, done by oneself; पौरा ह्यात्मकृताद्दुःखाद्विप्रमोच्या नृपात्मजैः Rām.2.46.23.

-2 done against one's own self; Vāj.8.13.

-गत a. produced in one's mind; ˚तो मनोरथः Ś.1. (

-तम्) ind. aside (to oneself) being considered to be spoken privately (opp. प्रकाशम् aloud); frequently used as a stage-direction in dramas; it is the same as स्वगतम् which is thus defined; अश्राव्यं खलु यद्वस्तु तदिह स्वगतं मतम् S. D.6.

-गतिः f.

1 course of the soul's existence.

-2 one's own course; Bhāg.5.17.3. ˚गत्या by one's own act.

-गुप्ता The plant Mucuna Pruritus Hook (Mar. कुयली).

-गुप्तिः f. a cave, the hiding place of an animal, lair.

-ग्राहिन् a. selfish, greedy.

-घातः 1 suicide.

-2 heresy.

-घातकः, -घातिन् 1 a suicide, a self-destroyer; K.174; व्यापादयेद् वृथात्मानं स्वयं यो$गन्युदका- दिभिः । अवैधेनैव मार्गेण आत्मघाती स उच्यते ॥

-2 a heretic.

-घोषः 1 a cock (calling out to himself).

-2 a crow.

-3 One who flatters himself. cf. आत्मघोषो वायसे स्यादात्म- स्तुतिपरे$पि च Nm.

-जः, -जन्मन् m.

-जातः, -प्रभवः, -संभवः, -समुद्भवः 1 a son; यः स वासवनिर्जेता रावणस्यात्म- संभवः Rām.6.86.33; हतान्निहन्मेह नरर्षभेण वयं सुरेशात्मसमु- द्भवेन Mb.7.118.2; तमात्मजन्मानमजं चकार R.5.36; तस्यामात्मानुरूपायामात्मजन्मसमुत्सुकः R.1.33; Māl.1; Ku.6.28.

-2 Cupid; ममायमात्मप्रभवो भूयस्त्वमुपयास्यति Rām.4.1.34.

-3 a descendant; मृगयां वि<?>रन्काश्चिद्विजने जनकात्मजः Mb.12.39.1.

-जा 1 a daughter; वन्द्यं युगं चरणयोर्जनकात्मजायाः R.13.78; cf. नगात्मजा &c.

-2 the reasoning faculty, understanding.

-जयः 1 one's own victory.

-2 victory over oneself, self-denial or abnega- tion.

-ज्योतिस् n. The light of the soul or Supreme Spirit (चैतन्य); कौस्तुभव्यपदेशेन स्वात्मज्योतिर्बिभर्त्यजः Bhāg. 12.11.1.

-ज्ञः, -विद् m. a sage, one who knows himself; तस्मादात्मज्ञं ह्यर्चयेद्भूतिकामः Muṇḍ.3.1.1.

-ज्ञानम् 1 self-knowledge.

-2 spiritual knowledge, knowledge of the soul or the Supreme Spirit; सर्वेषामपि चैतेषामात्मज्ञानं परं स्मृतम् Ms.12.85,92.

-3 true wisdom.

-तत्त्वम् 1 the true nature of the soul or the supreme spirit; यदात्म- तत्त्वेन तु ब्रह्मतत्त्वं प्रपश्येत Śvet.2.15.

-2 the highest thing. ˚ज्ञः a sage versed in the Vedānta doctrines.

-तृप्त a. Self-satisfied; आत्मतृप्तश्च मानवः Bg.3.17.

-तुष्टि a. self-satisfied. (

-ष्टिः f.) self-satisfaction.

-त्यागः 1 self-sacrifice.

-2 suicide.

-त्यागिन् m. a.

1 suicide; आत्मत्यागिन्यो नाशौचोदकभाजनाः Y.3.6.

-2 a heretic, an unbeliever.

-त्राणम् 1 self-preservation.

-2 a body-guard; Rām.5.

-दर्शः a mirror; प्रसादमात्मीयमिवात्म- दर्शः R.7.68.

-दर्शनम् 1 seeing oneself.

-2 spiritual knowledge, true wisdom; सर्वभूतात्मदर्शनम् Y.3.157; cf. Ms.12.91. see आत्मयाजिन.

-दा a. Ved. granting one's existence or life; य आत्मदा बलदा यस्य विश्व Rv.1.121.2.

-दानम् self-sacrifice, resigning oneself.

-दूषि a. Ved. corrupting the soul; self-destroying; Av.16.1.3.

-देवता a tutelary deity.

-द्रोहिन् a.

1 self-tormenting, fretful.

-2 suicide.

-नित्य a. being constantly in the heart, greatly endeared to oneself.

-निन्दा self-reproach.

-निवेदनम् offering oneself (as a living sacrifice to the deity).

-निष्ठ a. one who constantly seeks for spiritual knowledge.

-पराजित a. one who has lost himself (Ved.) Av.5.18.2.

-पुराणम् N. of a work elucidating the Upaniṣads (consisting of 18 chapters).

-प्रत्ययिक a. knowing from one's experience; आत्मप्रत्ययिकं शास्त्रमिदम् Mb.12.246.13.

-प्रबोधः 1 cognition of the soul; self-consciousness.

-2 title of an उपनिषद्.

-प्रभ a. self-illuminated.

-प्रवादः 1 conversation about the Supreme Spirit.

-2 N. of the seventh of the fourteen Pūrvas of the Jainas.

-प्रशंसा self-praise.

-बन्धुः, -बान्धवः 1 one's own kinsman; आत्ममातुः स्वसुः पुत्रा आत्मपितुः स्वसुः सुताः । आत्ममातुलपुत्राश्च विज्ञेया ह्यात्मबान्धवाः Śabdak. i. e. mother's sister's son, father's sister's son, and mother's brother's son.

-2 the soul, the self.

-बोधः 1 spiritual knowledge.

-2 knowledge of self.

-3 N. of a work of Śaṅkarāchārya.

-भावः 1 existence of the soul; संयोग एषां न तु आत्मभावात् Śvet.1.2.

-2 the self proper, peculiar nature.

-3 the body.

-भू a. self-born, self-existent. (

-भूः) वचस्यवसिते तस्मिन् ससर्ज गिरमात्मभूः Ku.2.53,3.16,5.81.

-योनिः 1 N. of Brahmā;

-2 N. of Viṣṇu.

-3 N. of Śiva; Ś.7.35.

-4 Cupid, god of love.

-5 a son. (

-भूः f.)

1 a daughter.

-2 talent, understanding.

-भूत a.

1 self-produced; peculiar, belonging to.

-2 attached, devoted, faithful; तत्रात्मभूतैः कालज्ञैरहार्यैः परिचारकैः Ms.7.217 (Kull. = आत्मतुल्य).

(-तः) 1 a son.

-2 Cupid.

(-ता) 1 a daughter.

-2 talent.

-भूयम् 1 peculiarity, own nature.

-2 Brahman.

-मात्रा a portion of the Supreme Spirit.

-मानिन् a. self-respecting, respectable.

-2 arro- gant, proud; विवेकशून्यः प्रभुरात्ममानी, महाननर्थः सुहृदां बतायम् Bk.12.83.

-मूर्तिः 1 a brother; भ्राता स्वमूर्तिरात्मनः

-2 soul, Supreme Spirit.

-मूल a. self-luminous, shining (God); स आत्ममूलो$वतु मां परात्परः Bhāg.8.3.4.

-मूलि n. the universe.

-मूली N. of a plant (दूरालभा; Mar. धमासा).

-याजिन् 1 sacrificing for oneself or himself. m. a learned man who studies his own nature and that of the soul (of others) to secure eternal felicity, one who looks upon all beings as self; सर्व- भूतेषु चात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि । समं पश्यन्नात्मयाजी स्वाराज्यम- धिगच्छति ॥ Ms.12.91.

-योनिः = ˚भू m. a. v. ददर्श चक्रीकृतचारुचापं प्रहर्तुमभ्युद्यतमात्मयोनिम् Ku.3.7.

-रक्षा 1 N. of a plant (इन्द्रवारुणीवृक्ष).

-2 self protection.

-लाभः birth, production, origin; यैरात्मलाभस्त्वया लब्धः Mu.3.1, 5.23; Ki.3.32,17.19,18.34; K.239.

-लोमन् 1 the hair of the body.

-2 the beard.

-वञ्चक a. self-deceiver.

-वञ्चना self-delusion; self-deception.

-वधः, -वध्या, -हत्या suicide.

-वर्ग्य a. of one's party or class; उद्बाहुना जुहुविरे मुहुरात्मवर्ग्याः Śi.5.15.

-वश a. depending on one's own will; यद्यत्परवशं कर्म तत्तद्यत्नेन वर्जयेत् । यद्यदात्मवशं तु स्यात्तत्तत्सेवेत यत्नतः ॥ Ms.4.159, सर्वमात्मवशं सुखम् 16.

(-शः) 1 self-control, self-government.

-2 one's control, subjection; ˚शं नी, ˚वशीकृ to reduce to subjection, win over.

-वश्य a. having control over self, self-possessed, self-restrained; आत्मवश्यैर्विधेयात्मा Bg.2.64.

-विक्रयः sale of oneself or one's own liberty; Ms.11.59.

-विद् m.

1 a wise man, sage; as in तरति शोकमात्मवित्; सो$हं भगवो मन्त्रविदेवास्मि नात्मविच्छ्रुत<?>ह्येव Ch. Up.7.1.3.

-2 knowing one's own self (family &c.); य इहात्मविदो विपक्षमध्ये Śi.2.116.

-3 N. of Śiva.

-विद्या knowledge of the soul, spiritual knowledge; आन्वीक्षिकीं चात्मविद्याम् Ms.7.43.

-विवृद्धिः, -वृद्धिः f. self-exaltation.

-वीर a.

1 mighty, powerful, strong.

-2 appropriate, suitable, good for oneself (as diet &c.).

-3 existent, sentient.

(-रः) 1 a son.

-2 wife's brother.

-3 a jester (in dramas); आत्मवीरः प्राणवति श्यालके च विदूषके.

-वृत्तम्, -वृत्तान्तः account of one's own self, autobiography.

-वृत्ति a. dwelling in Atman or soul. (

-त्तिः f.)

1 state of the heart; किमेभिराशोपहतात्मवृत्तिभिः Ku.5.76.

-2 action as regards oneself, one's own state or circum- stance; विस्माययन् विस्मितमात्मवृत्तौ R.2.33.

-3 practising one's own duties or occupation.

-शक्तिः f. one's own power or ability, inherent power or effort; दैवं निहत्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या Pt.1.361 to the best of one's power.

-2 illusion.

-शल्या N. of a plant (शतावरी).

-शुद्धिः f. self-purification; Ms.11.164; योगिनः कर्म कुर्वन्ति संगं त्यक्त्वा$त्मशुद्धये Bg.5.11.

-श्लाघा, -स्तुतिः f. self-praise, boasting, bragging.

-संयमः self-restraint; आत्मसंयमयो- गाग्नौ जुह्वति ज्ञानदीपिते Bg.4.27.

-संस्थ a. Based upon or connected with the person; आत्मसंस्थं मनःकृत्वा Bg.6.25.

-सतत्त्वम् See आत्मतत्त्वम्; आत्मसतत्त्वं विगणयतः Bhāg.5.13.24.

-सद् a. Ved. dwelling in oneself; आत्मसदौ स्तं मा मा हिंसिष्टम् Av.5.9.8.

-संतुष्ट a. self-sufficient.

-सनि a. Ved. granting the breath of life.

-सम a. worthy of oneself, equal to oneself; कार्ये गुरुण्यात्मसमं नियोक्ष्ये Ku.3.13.

-संदेहः 1 internal or personal doubt.

-2 risk of life, personal risk.

-संभवः, -समुद्भवः 1 a son; चकार नाम्ना रघुमात्मसंभवम् R.3.21,11.57,17.8.

-2 Cupid, god of love.

-3 epi- thet of Brahmā, Viṣṇu, or Śiva.

-4 the Supreme Being (परमात्मन्).

(-वा) 1 a daughter.

-2 understanding, intellect.

-संपन्न a.

1 self-possessed; Pt.1.49.

-2 talented, intelligent; तमात्मसंपन्नमनिन्दितात्मा कृत्वा युवानं युवराजमेव R.18.18.

-संभावना self-conceit; K.

-सिद्धिः f. self-aggrandizement, attainment of object or purpose; आगच्छदात्मसिद्ध्यर्थं गोकर्णस्याश्रमं शुभम् Rām.7.9.47.

-सुख a. self-delighted. (

-खम्) the highest bliss.

-स्थ a. At one's own disposal (स्वाधीन); तावदेव मया सार्धमात्मस्थं कुरु शासनम् Rām.2.21.8.

-हन् a.

1 one who kills his own soul (neglects its welfare &c.); ये के चात्महनो जनाः Śvet.3.

-2 a suicide, self-destroyer.

-3 a heretic, unbeliever.

-4 a priest in a temple, a servant or attendant upon an idol.

-हननम्, -हत्या suicide.

-हित a. beneficial to oneself. (

-तम्) one's own good or welfare.

न्यासीकृ 8 U.

1 To place as deposit; न्यासीकृता स्थान- विदा स्मरेण Ku.3.55.

-2 To entrust to, give in charge of; न राक्षसो$नात्मसदृशेषु कलत्रं न्यासीकरिष्यति Mu.1.

पितृ m. [पाति रक्षति, पा-तृच् नि˚] A father; तेनास लोकः पितृमान् विनेत्रा R.14.23;1.24;11.67.

-रौ (dual) Parents, father and mother; जगतः पितरौ वन्दे पार्वतीपरमे- श्वरौ R.1.1; Y.2.117.

-रः (pl.)

-1 Fore-fathers, ancestors, fathers; नूनं प्रसूतिविकलेन मया प्रसिक्तं धौताश्रुशेष- मुदकं पितरः पिबन्ति Ś.6.24.

-2 Paternal ancestors taken collectively; अध्यापयामास पितॄन् शिशुराङ्गिरसः कविः Ms.2.151.

-3 The Manes; R.2.16;3.2; पितॄणामर्यमा चास्मि Bg. 1.29; Ms.3.81,192.

-Comp. -अर्जित a. acquired by a father, paternal (as property).

-कर्मन् n.,

-कार्यम्, -कृत्यम्, -क्रिया oblations or sacrifice offerd to deceased ancestors, obsequial rites; स्वधाकारः परा ह्याशीः सर्वेषु पितृकर्मसु Ms.3.252.

-कल्पः 1 performance of the Śrāddha cere- mony in honour of the Manes.

-2 Brahma's day of new moon.

-काननम् a cemetery; अभ्यभावि भरताग्रजस्तया वात्य- येव पितृकाननोत्थया R.11.16.

-कुल्या N. of a river rising in the Malaya mountain.

-क्षयः the death anniversary; आनन्त्याय भवेद् दत्तं खड्गमांसं पितृक्षये Mb.13.88.1.

-गणः 1 the whole body of ancestors taken collectively.

-2 a class of Manes or deceased progenitors who were sons of the Prajāpati; मनोर्हैरण्यगर्भस्य ये मरीच्यादयः सुताः । तेषा- मृषीणां सर्वेषां पुत्राः पितृगणाः स्मृताः ॥ विराट्सुताः सोमसदः साध्यानां पितरः स्मृताः । अग्निष्वात्ताश्च देवानां मारीचा लोकविश्रुताः ॥ Ms.3. 194-195.

-गणा N. of of Durgā.

-गामिन् a. devolving on, or belonging to a father.

-गृहम् 1 a paternal mansion.

-2 a cemetery, burial-ground.

-घातकः, -घातिन्, -घ्नः m. a parricide.

-तर्पणम् 1 an oblation to the Manes.

-2 the act of throwing water out of the right hand (as at the time of ablutions) as an offering to the Manes or deceased ancestors; नित्यं स्नात्वा शुचिः कुर्याद् देवर्षिपितृतर्पणम् Ms.2.176.

-3 sesamum.

-4 gifts given at Srāddhas or funeral rites.

-5 the part of the hand between the thumb and the fore-finger (sacred to the Manes).

-तिथिः f. the day of new-moon (अमावास्या).

-तीर्थम् 1 N. of the place called Gayā where the performance of funeral rites, such as Srāddhas in honour of the Manes, is held to be parti- cularly meritorious.

-2 the part of the hand between the fore-finger and the thumb (considered to be sacred to the Manes).

-त्रयम् father, grand-father and great grand-father.

-दत्त a. given by a father (as a woman's peculiar property).

-दानम् an offering to the Manes.

-दायः patrimony.

-दिनम् the day of new-moon (अमावास्या).

-देव a.

1 worshipping a father.

-2 relating to the worship of the Manes. (

-वाः) the divine Manes.

-दे(दै)वत a.

1 presided over by the Manes.

-2 relating to the worship of the Manes. (

-तम्) N. of the tenth lunar mansion (मघा).

-दे(दै)वत्य a. belonging to the worship of the Manes. (

-त्यम्) a sacrifice offered to the Manes on the day called अष्टका; अष्टकापितृदेवत्यमित्ययं प्रसृतो जनः Rām.2.18.14.

-द्रव्यम् patrimony; पितृद्रव्याविरोधेन यदन्यत् स्वयमर्जितम् Y.2.118.

-पक्षः 1 the paternal side, paternal relationship.

-2 a relative by the father's side.

-3 'the fortnight of the Manes'; N. of the dark half of Bhādrapada which is particularly appointed for the celebration of obsequial rites to the Manes.

-पतिः an epithet of Yama.

-पदम् the world of the Manes.

-पितृ m. a paternal grand- father.

-पुत्रौ (

पिता-पुत्रौ dual) father and son. (पितुः पुत्रः means 'the son of a well-known and renowned father').

-पूजनम् worship of the manes; पतिव्रता धर्म- पत्नी पितृपूजनतत्परा Ms.3.262.

-पैतामह a. (

-ही f.) inhe- rited from ancestors, ancestral, hereditary. (

-हाः pl.) ancestors.

-प्रसूः f.

1 a paternal grand-mother.

-2 evening twilight; तारावलीराजतबिन्दुराजत् पितृप्रसूभासुरपत्रपाश्यः, वियद्द्विपस्तिष्ठति Rām. Ch.6.38.

-प्राप्त a.

1 inherited from a father.

-2 inherited patrimonially.

-बन्धुः a kinsman by the father's side; they are:- पितुः पितुःस्वसुः पुत्राः पितुर्मातुःस्वसुः सुताः । पितुर्मातुलपुत्राश्च विज्ञेयाः पितृबन्धवः ॥ (

न्धुम् n.) relationship by the father's side.

-भम् The Maghā star; Śabda Ch.

-भक्त a. dutifully attached to a father.

भक्तिः f. filial duty.

-भोजनम् food offered to the Manes.

-भ्रातृ m. a father's brother, paternal uncle.

-मन्दिरम् 1 a paternal mansion.

-2 a cemetery.

-मेधः a sacrifice offered to the Manes, obsequial offerings; गुरोः प्रेतस्य शिष्यस्तु पितृमेधं समाचरन् Ms.5.65; Mb.16.7.23.

-यज्ञः 1 obsequial offerings.

-2 offering libations of water every day to the deceased ancestors, it is one of the five daily Yajñas enjoined to be per- formed by a Brāhmaṇa; पितृयज्ञस्तु तर्पणम् Ms.3.1; also 122,283.

-यानम् the way of the Manes (to their world).

-राज् m.,

-राजः, -राजन् m. an epithet of Yama.

-रूपः an epithet of Siva.

-लोकः the world of the Manes.

-वंशः the paternal family.

-वनम् 1 a ceme- tery; वसन् पितृवने रौद्रे शौचे वर्तितुमिच्छसि Mb.12.111.9.

-2 death, the abode of death; सर्वे पितृवनं प्राप्य स्वपन्ति विगतज्वराः Mb.11.3.5. (पितृवनेचरः

1 a demon, goblin.

-2 an epithet of Śiva).

-वसतिः f.,

-सद्मन् n. a ceme- tery; त्रिलोकनाथः पितृसद्मगोचरः Ku.5.77.

-वासरपर्वन् the period of performing the obsequious rites for the Manes; Gaṇeśa P.2.

-व्रतः a worshipper of the Manes. (

-तम्) obsequial rites.

-श्राद्धम् obsequial rites in honour of a father or deceased ancestor.

-स्वसृ f. (also पितृष्वसृ as well as पितुः स्वसृ or पितुःष्वसृ) a father's sister; Ms.2.131.

-ष्वस्रीयः a paternal aunt's son.

-संनिभः a. fatherly, paternal.

-सूः 1 a paternal grandmother.

-2 evening twilight.

-स्थानः, -स्थानीयः a guardian (who is in the place of a father).

-नम् The abode of death; see पितृवन; आनिन्यथुः पितृस्थानाद् गुरवे गुरुदक्षिणाम् Bhāg.1.85.32.

-हत्या parricide.

-हन् m. a parricide.

-हू m. the right ear; पितृहूर्नृप पुर्या द्वार्दक्षिणेन पुरञ्जनः Bhāg.4.25.5.

प्रायशस् ind. Generally, mostly, for the most part, in all probability; आशाबन्धः कुसुमसदृशं प्रायशो ह्यङ्गनानां सद्यः- पाति प्रणयि हृदयं विप्रयोगे रुणद्धि Me.1.

बलक्ष a. [बलं क्षायत्यस्मात् क्षै-क] White; द्विरददन्तबलक्षम- लक्ष्यत स्फुरितभृङ्गमृगच्छवि केतकम् Śi.6.34.

-क्षः The white colour.

-Comp. -गुः (for गो 'a ray') the moon; यथा- नत्यर्जुनाब्जन्मसदृक्षाङ्को बलक्षगुः Kāv.1.46 (given as an instance of the प्रसाद quality of the Gauḍīyas).

विराज् 1 U.

1 To shine, glitter; शाखिनो$न्ये विराजन्ते खण्ड्यन्ते चन्दनद्रुमाः Bv.1.88.

-2 To appear or look like; तदन्तरे सा विरराज धेनुः R 2.2.

-3 To be eminent or illustrious. -Caus. To brighten, illuminate, irradiate.

विराज् a.

1 Splendid, excellent; मृत्युर्भोजपतेर्विराडविदुषां तत्त्वं परं योगिनाम् Bhāg.1.43.17.

-2 A ruler, chief. -m.

1 Beauty, splendour.

-2 A man of the Kṣatriya or warrior tribe; विराडायुषो$र्घमथात्यगात् Bhāg.4.27.6.

-3 The first progeny of Brahman; cf. Ms.1.32; तस्मात् विराडजायत Ṛv.1.9.5 (where विराज् is repre- sented as born from Puruṣa.)

-4 The body.

-5 (In Vedānta phil.) N. of 'intellect' considered as ruling over the aggregate of bodies.

-6 The universe (ब्रह्माण्ड); नानावीर्याः पृथग्भूता विराजं जनयन्ति हि Bhāg.1.3.15. f.

1 N. of a Vedic metre.

-2 Excellence, dignity.

-Comp. -सुतः (विराट्सुतः)) a class of deceased ancestors; विराट्सुताः सोमसदः साध्यानां पितरः स्मृताः Ms. 3.195.