सूर्ययम

अपव्ययिन् व्ययमान a.

1 Squandering, spending lavishly; prodigal.

-2 Denying a debt; अर्थे$पव्ययमानं तु करणेन विभावितम् Ms.8.51.

mfn. seeﾠ apa-vye

f. « the divine Jamnā»

ind. accñaccording to agreement MBh.

mfn. expending, wasting W.

f. N. of wk.

seeﾠ sauryayāma

अव्यय a. [नास्ति व्ययो यस्य]

1 (a) Not liable to change, imperishable, undecaying, immutable; वेदाविना- शिनं नित्यं य एनमजमव्ययम् Bg.2.21; विनाशमव्ययस्यास्य न कश्चित्कर्तुमर्हति Bg.2.17,4.1,6,13;7.24-25;15.5,17. Ms. 1.18,19,57;2.81; R.8.24. (b) Eternal, everlasting, अश्वत्थं प्राहुरव्ययम् Bg.15.1; अकीर्तिं कथयिष्यन्ति ते$व्ययाम् Bg.2.24.

-2 Unexpended, unwasted.

-3 Economical.

-4 Giving imperishable fruit.

-यः 1 N. of Viṣṇu.

-2 N. of Śiva.

-यम् 1 (In the Vedānta) A member or corporeal part of an organized body.

-2 Brahmā.

-3 (In gram.) An indeclinable particle &c; सदृशं त्रिषु लिङ्गेषु सर्वासु च विभक्तिषु । वचनेषु च सर्वेषु यन्न व्येति तदव्ययम् ॥

-4 welfare; युधिष्ठिरमथापृच्छत्सर्वांश्च सुहृदो$व्ययम् Bhāg.1. <?>3.1.

-5 Prosperity; कुशलं चाव्ययं चैव पर्यपृच्छन्नरधिपम् Rām.1.18.45.

-Comp. -आत्मन् of an imperishable or eternal nature. (

-त्मा) the soul or spirit. अजो$पि सन्नव्ययात्मा Bg.4.6.

-वर्गः the class of indeclinable words.

प्रत्ययः 1 Conviction, settled belief; मूढः परप्रत्ययनेयबुद्धिः; M.1.2; संजातप्रत्ययः Pt.4.

-2 Trust, reliance, faith, confidence; रक्षन् प्रत्ययमात्मनः Rām.3.9.19; बलवदपि शिक्षितानामात्मन्यप्रत्ययं चेतः Ś.1.2; Ku.6.2; Śi.18.63; Bh.3.6; प्रत्ययार्थं हि लोकानामेवमेव मया कृतम् Abhiṣeka. 6.29.

-3 Conception, idea, notion, opinion.

-4 Surety, certainty; प्रत्ययार्थं ततः सीता विवेश ज्वलनं तदा Rām.7.45. 7.

-5 Knowledge, experience, cognition; स्थानप्रत्ययात् Ś.7 'judging by the place'; so आकृतिप्रत्ययात् M.1; Me.8.

-6 A cause, ground, means of action; स्वकर्म- प्रत्ययाँल्लोकान् मत्वा$र्जुनमब्रवीत् Mb.13.1.77; अपेक्षते प्रत्ययमुत्तमं त्वाम् Ku.3.18.

-7 Celebrity, fame, renown.

-8 A termination, an affix or suffix; केवलं दधति कर्तृवाचिनः प्रत्ययानिह न जातु कर्मणि Śi.14.66.

-9 An oath.

-1 A dependant.

-11 A usage, practice.

-12 A hole.

-13 Intellect, understanding (बुद्धि).

-14 An assistant or associate.

-15 An epithet of Viṣṇu; नामरूपे भगवती प्रत्यय- स्त्वमपाश्रयः Bhāg.6.19.14.

-16 (With Buddhists) A co-operating cause.

-17 An instrument, a means of agency.

-18 Religious contemplation.

-19 A house- holder who keeps a sacred fire.

-2 Function of the organs (इन्द्रियवृत्ति); सर्वेन्द्रियगुणद्रष्ट्रे सर्वप्रत्ययहेतवे Bhāg.8.3. 14.

-Comp. -कारकः, -कारिन् a. producing assurance, convincing. (

-णी) a seal, signet-ring.

अकर्तृ m. [न. त] Not an agent; अकर्तरि च कारके P.III. 3.19; actionless; चातुर्वर्ण्यं मया सृष्टं गुणकर्मविभागशः । तस्य कर्तार- मपि मां विद्ध्यकर्तारमव्ययम् ॥ Bg.4.13. पुरुषो$कर्ता भोक्ता Sāṅkhya; a subordinate agent; ˚त्वम्-ता an inferior or subordinate position.

-Comp. -भावः the state of non-agent; द्रष्टृत्वमकर्तृ- भावश्च । Sāṅkhya. K.19.

अतिक्रम् 1 U., 4 P.

1 (a) To step or pass beyond, get accross, go over, cross यत्कथयितुं प्रवृत्तस्तत्परित्यज्य अतिदूरमतिक्रान्तो$स्मि K.346 led far away from my story, rambled, made a great digression; सप्त कक्षान्तराण्यति- क्रम्य 92; निमिषमात्रेणातिदूरमतिक्रामति 12; समीपे$प्यक्रामन्ती M.1. going so near; अतिक्रम्य तांस्तान् विशेषान् Me.57. (b) To pass over, pass by, walk past, go beyond; सेनानिवेशदेशमतिक्रम्य Dk.4.1; कथमतिक्रान्तमगस्त्याश्रमपदम् Mv.7. is it passed or left behind; तस्मिन्नतिक्रामति Ś.7. 31. इदं कदलीगृहमतिक्रम्य दृश्यते Ratn.3. beyond the plan- tain-bower; तच्चातिक्रम्य कैलासगिरिः K.121; जम्बुद्वीपमति- क्रम्य शिशिरो नाम पर्वतः Rām; अतिक्रामत्ययम् K.85. is going or departing.

-2 To excel, surpass; exceed (in number, strength &c.); इरावतीमतिक्रामन्ती भव M. 4. अतिक्रामन्तीमिवेरावतीं प्रेक्षे M.1; वृद्धिर्नातिक्रामति पञ्चताम् Ms.8.151; कर्णीसुतमप्यतिक्रान्तः Dk.74; कलासु रूपे चाप्सरसो$प्यतिक्रान्ता 78; surpassing, superior to; शक्तिमनति- क्रम्य यथाशक्ति Sk.

-3 To transgress, violate, go beyond, overstep; जनकाग्रजन्मनोः शासनमतिक्रम्य Dk.2; नालं पुरुषो नियतिलिखितां लेखामतिक्रमितुम् 61; एवमतिक्रान्तमर्यादे त्वयि Ve.1, अये वात्सल्यादतिक्रामति प्रसङ्गः Māl.6. Oh, the event through excessive affection transgresses all due limits; अतिक्रम्य सदाचारम् K.16,181.

-4 To exclude, pass by, neglect, set aside, leave; अतिक्रामेत्प्रमत्तं या मत्तं रोगार्तमेव वा Ms.9.78. किं वा परिजनमतिक्रम्य भावन् संदिष्टः M.4. प्रथितयशसां प्रबन्धानतिक्रम्य M.1. to the exclusion of.

-5 To go or pass away, elapse, roll on (as time); सा निशा अतिचक्राम Pt.1; यथा यथा यौवनमतिचक्राम K.59; शैशबम् 74; भवतामप्यतिक्रामति देवार्चनविधिवेला 47; is passing away (is being violated); अतिक्रान्ते दशाहे Ms. 5.76; also trans. allow to pass; द्वित्राणि दिनान्यतिक्रम्य Dk. 1; अत्यक्राममिमान्मासांस्तद्वधं परिचिन्तयन् Rām.; नाहार- वेलातिक्रमणीया K.266.

-6 To overcome, overpower, seize; व्यालद्विप इवास्माभिरतिक्रम्यैव दम्यसे Mv.3.31. by seizing or falling upon, by main force; केनापि सत्त्वेन अतिक्रम्य Ś.6.

-7 To lose; स हि स्वाम्यादतिक्रामेत् ऋतूनां प्रतिरोधनात् Ms.9.93. -Caus. To let pass, allow to go.

अतिबल a. Very stronger or powerful; जयत्यतिबलो रामो लक्ष्मणश्च महाबलः Rām.

-लः An eminent or matchless warrior (अतिरथ).

-लम् 1 Great strength or power.

-2 A powerful army.

-ला 1 N. of a medicinal plant, Sidonia Cordifolia and Rhombifolia (Mar. चिकणा, चिकणी)

-2 N. of a powerful charm or lore taught by Viśvāmitra to Rāma:-गृहाण द्वे इमे विद्ये बलामतिबलां तथा । न ते श्रमो जरा$$वाभ्यां भविता नाङ्गवैकृतम् ॥ न च सुप्तं प्रमत्तं वा धर्षयिष्यन्ति नैर्ऋताः । न च ते सदृशो राम वीर्येणान्यो भविष्यति । स- देवनरनागेषु लोकेष्विह पुम्नांस्त्रिषु । न सौभाग्ये न दाक्षिण्ये न बुद्धिश्रुति- पौरुषे ॥ नोत्तरे प्रतिपत्तव्ये त्वत्तुल्यो वा भविष्यति । एतद्विद्याद्वयं प्राप्य यशश्चाव्ययमाप्स्यसि ॥ बलामतिबलां चैव ज्ञानविज्ञानमात्ररौ । क्षुत्पिपासे च ते राम नात्यर्थं पीडयिष्यतः ॥ जयश्च दुर्गकान्तारप्रदेशेष्वटवीषु च। सारतां त्रिषु लोकेषु गमिष्यसि च राघव ॥ पितामहसुते ह्येते विद्ये चायु- र्बलावहे । Rām.1.22. See तौ बलातिबलयोः प्रभावतो R.11.9 also.

-3 N. of one of Dakṣa's daughters.

अत्ययः [इ-अच्]

1 (a) passing away, lapse; काल˚ आधिश्चोपनिधिश्चोभौ न कालात्ययमर्हतः Ms.8.145. (b) End, conclusion, termination, absence, disappearance; तपात्यये Ku.4.44.5.23; शिशिरात्ययस्य पुष्पोच्चयः 3.61; आतप˚ R.1.52.

-2 Complete disappearance, death, destruc- tion, passing away, perishing; पितुरत्ययात् Dk.64.

-3 Danger, risk, harm, injury, evil; जीवितात्ययमापन्नः Ms. 1.14 the life being in danger or jeopardy; प्राणानामेव चात्यये 5.27; प्राणात्यये च संप्राप्ते Y.1.179, Ms.6.68,8:69; पुत्रदारात्ययं प्राप्तः 1.99 (Kull. क्षुदवसन्नपुत्रकलत्रः).

-4 Suffering, misery, difficulty, distress.

-5 Guilt, fault, offence, transgression; क्षत्रियस्यात्यये दण्डो भागाद्दशगुणो भवेत Ms.8.243; दाप्यो$ष्टगुणमत्ययं 8.4 should be made to pay as a fine for his offence.

-6 Attack, assault साहसस्तेयपारुष्यगो$भिशापात्यये Y.2.12.

-7 Overcoming, mastering mentally, comprehending; बुद्धिश्च ते लोकैरपि दुरत्यया Rām.

-8 Overstepping; क्षुरस्य धारा निशिता दुरत्यया Kena. Up.

-9 A class kind. cf. अशुभे चापदि स्मृतः । अत्ययो$ तिक्रमे कृच्छ्रे दोषे दण्डविनाशयोः । Nm.

अवगमः गमनम् 1 Going near, descending.

-2 Under- standing, comprehension, perception, knowledge, being acquainted with.

-3 True or determined knowledge; प्रत्यक्षावगमं धर्म्यं सुसुखं कर्तुमप्ययम् Bg.9.2.

अश्वत्थः [न श्वश्चिरं शाल्मलीवृक्षादिवत् तिष्ठति स्था-क पृषो. नित्यस. Tv.]

1 The holy fig tree; ऊर्ध्वमूलो$वाक्शाख एषो$श्वत्थः सनातनः Kaṭh.; the tree of this world; ऊर्ध्वमूलमधःशाखम- श्वत्थं प्राहुरव्ययम् Bg.15.1. (Mar. पिंपळ).

-2 A kind of the Aśvattha tree (नन्दीवृक्ष; Mar. नांदुरखी.)

-3 N. of another tree गर्दभाण्ड (Mar. लाखी पिंपरी)

-4 The constella- tion Aśvinī.

-5 The time indicated or presided over by Aśvinī अश्वत्थो मुहूर्तः Sk. on संज्ञायां श्रवणाश्वत्थाभ्याम् P.IV. 2.5.

-6 A vessel made of the अश्वत्थ tree (Ved.).

-7 The fruit of the sacred fig-tree; अश्वत्थस्य फलमश्वत्थः Sk.

-8 The time at which it bears fruit; अश्वत्थफलयुक्तः कालो$प्यश्वत्थः P.IV.3.48 Sk.

-9 An epithet of the Sun.

-1 N. of a people; Bṛi. S.14.3.

-त्था The day of the full moon in the month of Āśvina, (in which month the fruits of the sacred fig-tree generally become ripe).

-त्थी [क्षुद्रो$श्वत्थः अल्पार्थे ङीप्] A small fig-tree.

-Comp. -कुणः [अश्वत्थस्य पाकः पील्वादि ˚कुणप् P.V.2.24] the fruit- season of the holy fig-tree.

-फला N. of a tree (Mar. लघुशेरणी).

-भेदः N. of a tree (स्थालीवृक्ष) Faicus Benja- mina. (Mar. पाडळी ?)

अष्टन् num. a. [अश-व्याप्तौ कनिन् तुट् च Uṇ.1.154.] (nom., acc. अष्ट-ष्टौ) Eight. It often occurs in comp. as अष्टा with numerals and some other nouns; as अष्टादशन्, अष्टाविंशतिः, अष्टापद &c. [cf. L. octo; Gr. okto; Zend astani Pers. hasht.].

-Comp. -अक्षर a. consisting of eight letters or parts; अष्टाक्षरं ह वा एकं गायत्र्यै पदम् Bṛi. Up.5.14.1. (

-रः) N. of a metre.

-अङ्ग a. consisting of eight parts or members.

(-ङ्गम्) 1 the eight parts of the body with which a very low obeisance is performed; ˚पातः, -प्रणामः, साष्टाङ्गनमस्कारः a respectful obeisance made by the prostration of the eight limbs of the body; साष्टाङ्गपातं प्रणनाम fell prostrate on the ground in reverence; (जानुभ्यां च तथा पद्भ्यां पाणिभ्यामुरसा धिया । शिरसा वचसा दृष्टया प्रणामो$- ष्टाङ्ग ईरितः). cf. also उरसा शिरसा दृष्टया वचसा मनसा तथा । पद्भ्यां कराभ्यां जानुभ्यां प्रणामो$ष्टाङ्ग उच्यते ॥ The eight limbs of the body in नमस्कार.

-2 the 8 parts of yoga or concen- tration; यमो नियमश्चासनं च प्राणायामस्ततः परम् । प्रत्याहारो धारणा च घ्यानं सार्धं समाधिना । अष्टाङ्गान्याहुरेतानि योगिनां योगसिद्धये ॥

-3 materials of worship taken collectively, namely, water, milk, ghee, curds, दर्भ, rice, barley, mustard seed.

-4 the eight parts of every medical science; (they are:-- शल्यम्, शालाक्यम्, कायचिकित्सा, भूतविद्या, कौमारभृत्यम्, अगदतन्त्रम्, रसायनतन्त्रम्, and वाजीकरणतन्त्रम्.)

-5 the eight parts of a court; 1 the law, 2 the judge, 3 assessors, 4 scribe, 5 astrologer, 6 gold, 7 fire, and 8 water.

-6 any whole consisting of eight parts.

-7 a die, dice.

-8 The eight functions of intellect (बुद्धि) are शुश्रूषा, श्रवण, ग्रहण, धारणा, चिन्तन, ऊहापोह, अर्थविज्ञान and तत्त्वज्ञान; बुद्धया ह्यष्टाङ्गया युक्तं त्वमेवार्हसि भाषितुम् Rām.6.113.24. ˚अर्घ्यम् an offering of eight articles. ˚धूपः a sort of medical incense removing fever. ˚मैथुनम् sexual enjoyment of 8 kinds'; the eight stages in the progress of a love suit; स्मरणं कीर्तनं केलिः प्रेक्षणं गुह्यभाषणम् । संकल्पो$ध्यवसायश्च क्रियानिष्पत्तिरेव च ॥

˚वैद्यकम् It is constituted of द्रव्याभिधान, गदनिश्चय, काय- सौख्य, शल्यादि, भूतनिग्रह, विषनिग्रह, बालवैद्यक, and रसायन. ˚हृदयम् N. of a medical work.

-अधिकाराः जलाधिकारः, स्थलाधिकारः, ग्रामाधिकारः, कुललेखनम्, ब्रह्मासनम्, दण़्डविनि- योगः, पौरोहित्यम्.

-अध्यायी N. of Pāṇinī's gramma- tical work consisting of 8 Adhyāyas or chapters.

-अन्नानि The eight types of food भोज्य, पेय, चोष्य, लेह्य, खाद्य, चर्व्य, निःपेय, भक्ष्य.

-अर a. having a wheel with 8 spokes.

-अस्रम् an octagon.

-अस्रः A kind of single-storeyed building octangular in plan.

-अस्रिय a. octangular.

-अह् (न्) a. lasting for 8 days.

-आदिशाब्दिकाः the first eight expounders of the science of words (grammar); इन्द्रश्चन्द्रः काशकृत्स्नापिशली शाकटायनः । पाणिन्यमरजैनेन्द्रा जयन्त्यष्टादिशाब्दिकाः ॥

-आपाद्य Multiplied by eight. अष्टापाद्यं तु शूद्रस्य स्तेये भवति किल्बिषम् । Ms.8.337.

-उपद्वीपानि स्वर्णप्रस्थ, चन्द्राशुक्ल, आवर्तन, रमणक, मन्दरहरिण, पाञ्चजन्य, सिंहल, and लङ्का.

-कपाल a. (˚ष्टा˚) prepared or offered in 'eight' pans. (

-लः) a sacrifice in which ghee is offered in eight pans.

-कर्ण a. one who has the number eight as a mark burnt in his ears (P.VI.3.115). (

-र्णः) eight- eared, an epithet of Brahmā. (

-कर्मन् m.),

-गतिकः a king who has 8 duties to perform; (they are:-- आदाने च विसर्गे च तथा प्रैषनिषेधयोः । पञ्चमे चार्थवचने व्यवहारस्य चेक्षणे ॥ दण्डशुद्धयोः सदा रक्तस्तेनाष्टगतिको नृपः ।

-कुलम् (Probably) Village jury. (Bh. List No. 1267).

-कुलाचलाः Eight principal mountains; नील, निषध, विन्ध्याचल, माल्यवान्, मलय, गंधमादन, हेमकूट, and हिमालय. (

-मर्यादागिरयः) हिमालय, हेमकूट, निषध, गन्धमादन, नील, श्वेत, शृङ्गवार and माल्यवान्.

-कृत्वस् ind. eight times. चतु- र्नमो अष्टकृत्वो भवाय Av.11.2.9.

-कोणः 1 an octagon.

-2 a kind of machine.

-खण्डः a title of a collection of several sections of the Ṛigveda.

-गन्धाः Eight fragrant substances (Mar. चन्दन, अगरु, देवदार, कोळिंजन, कुसुम, शैलज, जटामांसी, सुर-गोरोचन).

-गवम् [अष्टानां गवां समाहारः] a flock of 8 cows.

-गाढ् m.

1 a fabulous animal supposed to have eight legs.

-2 a spider.

-गुण a. eightfold; अन्नादष्टगुणं चूर्णम्; दाप्यो$ष्टगुणमत्ययम् Ms.8.4. (

-णम्) the eight qualities which a Brāhmaṇa should possess; दया सर्वभूतेषु, क्षान्तिः, अनसूया, शौचम्, अनायासः, मङ्गलम्, अकार्पण्यम्, अस्पृहा चेति ॥ Gautamasūtra. ˚आश्रय a. endowed with these eight qualities.

-ष्ट (˚ष्टा˚) चत्वारिंशत् a. forty-eight.

-तय a. eight-fold.

-तारिणी the eight forms of the goddess तारिणी; तारा- चोग्रा महोग्रा च वज्रा काली सरस्वती । कावेश्वरी च चामुण्डा इत्यष्टौ तारिण्यो मताः ॥.

-तालम् A kind of sculptural measure- ment in which the whole height of an idol is generally eight times that of the face.

-त्रिंशत् -(˚ष्टा˚) a. thirty-eight.

-त्रिकम् [अष्टावृत्तम् त्रिकम्] the number 24.

-दलम् 1 a lotus having eight petals.

-2 an octagon.

-दशन् (˚ष्टा˚) see above after अष्टातय.

-दिश् f. [कर्म˚ स. संज्ञात्वान्न द्विगुः दिक् सङ्ख्ये संज्ञायाम् P.II.1.5.] the eight cardinal points; पूर्वाग्नेयी दक्षिणा च नैर्ऋती पश्चिमा तथा । वायवी चोत्तरैशानी दिशा अष्टाविमाः स्मृताः ॥. ˚करिण्यः the eight female elephants living in the eight points; करिण्यो$भ्रमुकपिलापिङ्गलानुपमाः क्रमात् । ताम्रकर्णी शुभ्रदन्ती चाङ्गना चाञ्जनावती ॥ Ak. ˚पालाः the eight regents of the cardinal points; इन्द्रो वह्निः पितृपतिः (यमः) नैर्ऋतो वरुणो मरुत् (वायुः) । कुबेरे ईशः पतयः पूर्वादीनां दिशां क्रमात् ॥ Ak. ˚गजाः the eight elephants guarding the 8 quarters; ऐरावतः पुण्डरीको वामनः कुमुदो$ञ्जनः । पुष्पदन्तः सार्वभौमः सुप्रतीकश्च दिग्गजाः ॥ Ak.

-देहाः (पिण्डब्रह्माण्डात्मकाः) Gross and subtle bodies; स्थूल, सूक्ष्म, कारण, महाकारण, विराट्, हिरण्य, अव्याकृत, मूलप्रकृति.

-द्रव्यम् the eight materials of a sacrifice; अश्वत्थोदुम्बुरप्लक्षन्यग्रोधसमिधस्तिलाः । सिद्धार्थपायसाज्यानि द्रव्याण्यष्टौ विदुर्बुधाः ॥

-धातुः the eight metals taken collectively; स्वर्णं रूप्यं च ताम्रं च रङ्गं यशदमेव च । शीसं लौहं रसश्चेति धातवो$ष्टौ प्रकीर्किताः ॥

-नागाः (Serpents) अनन्त, वासुकि, तक्षक, कर्कोटक, शङ्ख, कुलिक, पद्म, and महापद्म.

-नायिकाः (of श्रीकृष्ण) रुक्मिणी, सत्यभामा, जाम्बवती, कालिन्दी, मित्रवृन्दा, याज्ञजिती, भद्रा, and लक्ष्मणा. (of इन्द्र) उर्वशी, मेनका, रम्भा, पूर्वचिती, स्वयंप्रभा, भिन्नकेशी जनवल्लभा and घृताची (तिलोत्तमा). (In Erotics) वासकसज्जा, विरहोत्कण्ठिता, स्वाधीनभर्तृका, कलहान्तरिता, खण्डिता, विप्रलब्धा, प्रोषितभर्तृका, and अभिसारिका.

-पक्ष a. Having eight side- pillars; अष्टपक्षां दशपक्षां शालाम् Av.9.3.21.

-पद, -द् (˚ष्ट˚ or ˚ष्टा˚) a.

1 eight-footed.

-2 a term for a pregnant animal.

-पदः (˚ष्ट˚)

1 a spider.

-2 a fabulous animal called Śarabha.

-3 a worm.

-4 a wild sort of jasmin.

-5 a pin or bolt.

-6 the mountain Kailāsa (the abode of Kubera). (

-दः, -दम्) [अष्टसु धातुषु पदं प्रतिष्ठा यस्य Malli.]

1 gold; आवर्जिताष्टापदकुम्भतोयैः Ku.7.1; Śi.3.28.

-2 a kind of chequered cloth or a board for drafts, dice-board (Mar. पट); ˚परिचयचतुराभिः K.196. ˚पत्रम् a sheet of gold.

-प (पा)दिका N. of a plant.

-पदी (˚ष्ट-ष्टा˚)

1 wild sort of jasmin (Mar. वेलमोगरी); श्यामान्वारणपुष्पांश्च तथा$- ष्टपदिका लताः Mb.13.54.6.

-2 a variety of metre, often used in Jayadeva's Gītagovinda.

-पलम् a kind of medicinal preparation of ghee.

-पाद्य a. (˚ष्टा˚) eight-fold.

-पुत्र a. Having eight sons; अष्टयोनिरदितिरष्ट- पुत्रा Av.8.9.21.

-(देह)-प्रकृतयः पञ्चमहाभूतानि, मनः, बुद्धिः and अहङ्कारः.

-प्रधानाः, वैद्य, उपाध्याय, सचिव, मन्त्री, प्रतिनिधि, राजाध्यक्ष, प्रधान and अमात्य. (of शिवाजी) प्रधान, अमात्य, सचिव, मन्त्री, डबीर, न्यायाधीश, न्यायशास्त्री and सेनापति.

-भावाः (a) स्तम्भ, स्वेद, रोमाञ्च, वैस्वर्य, कम्प, वैवर्ण्य, अश्रुपात, and प्रलय (b) कम्प, रोमाञ्च, स्फुरण, प्रेमाश्रु, स्वेद, हास्य, लास्य, and गायन.

-भैरवाः (शिवगणाः) असिताङ्ग, संहार, रुरु, काल, क्रोध, ताम्रचूड, चन्द्रचूड and महाभैरव, (इतरे- कपाल, रुद्र, भीषण उन्मत्त, कुपित इत्यादयः).

-भोगाः अन्न, उदक, ताम्बूल, पुष्प, चन्दन, वसन, शय्या, and अलंकार.

-मङ्गलः a horse with a white face, tail, mane, breast and hoofs. (

-लम्) [अष्ट- गुणितं मङ्गलं शा. क. त.] a collection of eight lucky things; according to some they are:-- मृगराजो वृषो नागः कलशो व्यञ्जनं तथा । वैजयन्ती तथा भेरी दीप इत्यष्टमङ्गलम् ॥ according to others लोके$स्मिन्मङ्गलान्यष्टौ ब्राह्मणो गौर्हुताशनः । हिरण्यं सर्पि- रादित्य आपो राजा तथाष्टमः ॥

-मङ्गलघृत Ghee mixed with Orris-root (Mar. वेखंड), Costus Arabicus (कोष्ट), ब्राह्मी Siphonanthus Indica, mustard, सैन्धव, पिप्पली, and (Mar. उपळसरी).

-मधु Eight Kinds of honey माक्षिक, भ्रामर, क्षौद्र, पोतिका, छात्रक, अर्घ्य, औदाल, दाल.

-महारसाः Eight रसs in Āyurveda, namely वैक्रान्तमणि, हिंगूळ, पारा, हलाहल, कान्तलोह, अभ्रक, स्वर्णमाक्षी, रौप्यमाक्षी.

-महारोगाः वातव्याधि, अश्मरी, कुष्ट, मेह, उदक, भगन्दर, अर्श, and संग्रहणी.

-महासिद्धयः (n.) अणिमा, महिमा, लघिमा, प्राप्ति, प्राकाश्य, ईशिता, वशिता, and प्राकाम्य. (b) अणिमा, महिमा, मघिमा, गरिमा, प्राप्ति, प्राकाम्य, ईशिता and वशिता.

-मातृकाः ब्राह्मी, माहेश्वरी, कौमारी, वैष्णवी, वाराही, इन्द्राणी, कौबेरी, and चामुण्डा.

-मुद्राः सुरभी, चक्र, ध्यान, योनि, कूर्म, पङ्कज, लिङ्ग and निर्याण.

-मानम् one kuḍava.

-मासिक a. occurring once in 8 months.

-मुष्टिः a. measure called कुञ्चि; अष्टमुष्टिर्भवेत् कुञ्चिः कुञ्चयो$ष्टौ च पुष्कलः । हेमाद्रिः

-मूत्राणि Urines of a cow, a sheep, a goat, a buffallo, a horse, an elephant, a camel, an ass.

-मूर्तिः the 'eight-formed', an epithet of Śiva; the 8 forms being, the 5 elements (earth, water, fire, air and ether), the Sun and the Moon and the sacrificing priest; cf. Ś.1.1 -या सृष्टिः स्रष्टुराद्या वहति विधिहुतं या हविर्या च होत्री । ये द्वे कालं विधत्तः श्रुतिविषयगुणा या स्थिता व्याप्य विश्वम् । यामाहुः सर्वभूत- प्रकृतिरिति यया प्राणिनः प्राणवन्तः । प्रत्यक्षाभिः प्रपन्नस्तनुभिरवतु वस्ताभिरष्टाभिरीशः ॥; or briefly expressed, the names in Sanskrit (in the above order) are:-- जलं वह्निस्तथा यष्टा सूर्याचन्द्रमसौ तथा । आकाशं वायुरवनी मूर्तयो$ष्टौ पिनाकिनः ॥. ˚धरः 'having 8 forms', Śiva.

-मूर्तयः Eight kinds of idols शैली, दारुमयी, लौही, लेप्या, लेख्या, सैकती, मनोमयी, and मणिमयी

-योगिन्यः (Friends of पार्वती) (a) मङ्गला, पिङ्गला, धन्या, भ्रामरी, भद्रिका, उल्का, सिद्धा, and सङ्कटा. (b) मार्जनी, कर्पूर- तिलका, मलयगन्धिनी, कौमुदिका, भेरुण्डा, मातालि, नायकी and जया (शुभाचारा) (sometimes सुलक्षणा and सुनन्दा).

-रत्नम् the eight jewels taken collectively; the title of a collection of 8 Ślokas on morality.

-रसाः the 8 sentiments in dramas &c.; शृङ्गारहास्यकरुणरौद्रवीरभयानकाः । बीभत्साद्भुतसंज्ञौ चेत्यष्टौ नाटये रसाः स्मृताः ॥ K. P.4 (to which is sometimes added a 9th Rasa called शान्त; निर्वेदस्थायिभावो$स्ति शान्तो$पि नवमो रसः ibid.); ˚आश्रय a. embodying or representing the eight sentiments; V.2.18.

-लवणानि अजमोदा, आम्लवेतस, एलची (cardamom), Black salt (Mar. पादेलोण), Garcinia Mangostona (Mar. आमसोल), Cinnamo- mum aromaticum (Mar. दालचिनी), Black peppar (Mar. मिरीं).

-लोहकम् a class of 8 metals; सुवर्णं रजतं ताम्रं सीसकं कान्तिकं तथा । वङ्गं लौहं तीक्ष्णलौहं लौहान्यष्टाविमानि तु ॥

-वर्गः 1 a sort of diagram (चक्र) showing the good or bad stars of a person.

-2 the 8 classes of letters; (अवर्ग, क˚, च˚, ट˚, त˚, प˚, य˚, श˚,).

-3 a class of three principal medicaments, Namely ऋषभ, जीवक, मेद, महामेद, ऋद्धि, वृद्धि, काकोली, and क्षीरकाकोली cf. जीवकर्षभकौ मेदौ काकोल्यावृद्धिवृद्धिकी.

-वक्रः (ष्टा) See below.

-वर्ष a. Eight years old; त्र्यष्टवर्षो$ष्टवर्षां वा धर्मे सीदति सत्वरः Ms.9.94.

-वसु The eight वसुs in the present मन्वन्तर are (a) धर, ध्रुव, सोम, आप, अनिल, अनल, प्रत्यूष, प्रभास. (b) द्रोण, प्राण, ध्रुव, अर्क, अग्नि, दोष, वसु, विभावसु.

-वायनानि हरिद्रा, पूगीफल, दक्षिणा, शूर्प, कङ्कण, काचमणि, धान्य, वस्त्र (Mar. खण).

-विना- यकाः The eight Gaṇapatis at मोरगांव (Dist. Poona), पाली (Dist. कुलाबा), भढ (near Karjat, dist. कुलाब), थेऊर (near लोणी, dist. Poona), जुन्नर (dist. Poona), ओझर (near जुन्नर, Dist. Poona). रांजणगांव (Poona- Nagar Road). सिद्धटेक (near दौंड, Dist. Ahmednagar).

-विवाहाः बाह्य, दैव, आर्ष, गान्धर्व, राक्षस, प्राजापत्य, आसुर, पैशाच.

-विध a. [अष्टाविधाः प्रकाराः अस्य] eight-fold, of eight kinds.

-विंशतिः f. (˚ष्टा˚) [अष्टाधिका विंशतिः शाक. त.] the number twentyeight.

-शतम् 1 One hundred and eight.

-2 eight hundred.

-श्रवणः, -श्रवस् N. of Brahmā (having 8 ears or four heads.)

-समाधयः यम, नियम, आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार, धारणा, ध्यान, and समाधि.

-सिद्धयः (See --महा- सिद्धयः).

अस् I. 2 P. [अस्ति, आसीत्, अस्तु, स्यात्; defective in non-conjugational tenses, its forms being made up from the root भू.]

1 To be, live, exist (showing mere existence); नासदासीन्नो सदासीत् Rv.1.129.1; आत्मा वा इदमेक एवाग्र आसीत् Ait. Up.1.1. श्रुतिद्वैधं तु यत्र स्यात् Ms.2.14; शपथे नास्ति पातकम् 8.112; न त्वेवाहं जातु नासम् Bg.2.12; आसीद्राजा नलो नाम Nala. 1.1; Ms.5.79; न अस् not to be, to be lost, disappear, perish, नायमस्तीति दुःखार्ता Nala.7.16; अस्ति भोक्तुम् Sk. it has to be eaten; (for other uses of अस्ति see अस्ति s. v.).

-2 To be (used as a copula or verb of incomplete predication, being followed by a noun or adjective or adverb; or some other equivalent); भक्तो$सि मे सखा च Bg.4.3; धार्मिके सति राजनि Ms.11.11; आचार्ये संस्थिते सति 5.8; so एवमेव स्यात्, तूष्णीमासीत् &c.

-3 To belong to, be in the possession of (expressed in English by have), with gen. of possessor; यन्ममास्ति हरस्व तत् Pt.4.76; यस्य नास्ति स्वयं प्रज्ञा 5.7; न हि तस्यास्ति किंचित् स्वम् Ms.8.417; नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य Bg.2.66.

-4 To fall to the share of, to happen to or befall anyone (with gen.); यदिच्छामि ते तदस्तु Ś.4. तस्य प्रेत्य फलं नास्ति Ms.3.139 he cannot enjoy or get.

-5 To arise, spring out, occur; आसीच्च मम मनसि K.142 (this) occurred to my mind.

-6 To become; तां दृष्ट्वा दशविस्तारामासं विंशतियोजनः Rām.; also शुक्लीस्यात् राजसात् स्यात् &c. Sk.

-7 To lead or tend to, turn out or prove to be (with dat.); स स्थाणुः स्थिरभक्ति- योगसुलभो निःश्रेयसायास्तु वः V.1.1; संगतं श्रीसरस्वत्योर्भूतये$स्तु सदा सताम् 5.24; oft. with dat. alone without अस्; यतस्तौ स्वल्पदुःखाय Pt.1.

-8 To suffice (with dat.); सा तेषां पावनाय स्यात् Ms.11.85; अन्यैर्नृपालैः परिदीयमानं शाकाय वा स्याल्लवणाय वा स्यात् Jagannātha.

-9 To stay, reside, dwell, live हा पितः क्वासि हे सुभ्रु Bk.6.11.

-1 To take place, happen.

-11 To be in a particular relation, to be affected (with loc.); किं नु खलु यथा वयमस्यामेवमियम- प्यस्मान् प्रति स्यात् Ś.1. अस्तु well, let it be; एवमस्तु, तथास्तु so be it, amen. The form आस joined to roots in forming their periphrastic perfect is sometimes separated from the root and used by itself; तं पातयां प्रथममास पपात पश्चात् R.9.61,16.86. [cf. L. est and Gr. esti. with अस्ति; esse; Zend. āsti; Pers. hast, ast] With अति to be over, excel, surpass.

-अनु to be at hand; reach.

-अपि (with loc. or an adv. of place)

1 to be in any- thing.

-2 to belong to, be closely connected with.

-अभि 1 to belong to, to fall to one's share; यन्मममाभि- ष्यात् Sk.

-2 to be over.

-3 to excel, surpass.

-4 to domineer or to tyrannize over, rule over.

-आविस् to arise, spring up, be visible; आचार्यकं विजयि मान्मथ- माविरासीत् Māl.1.26.

-उप to be near to or in.

-परि 1 to be in the way.

-2 to surpass.

-3 to pass or spend (time).

-4 to pervade.

-प्र 1 to be in front of.

-2 to be in extraordinary degree, to preponderate, excel, surpass.

-प्रति 1 to be equal to, be a match for.

-2 to rival, emulate, vie with.

-3 to be a repre- sentative of, stand in place of.

-प्रादुस् to appear, spring up; प्रादुरासीत्तमोनुदः Ms.1.6; R.11.15.

-व्यति (Atm. व्यतिहे, व्यतिसे; व्यतिस्ते) to excel, surpass, be above or superior to, out-weigh; अन्यो व्यतिस्ते तु ममापि धर्मः Bk.2.35.

-अस् II.4. P. (अस्यति, आस, आस्थत्, असितुम्, अस्त)

1 To throw, cast, hurl, discharge, shoot (with loc. of the mark); हस्ते बिभर्ष्यस्तवे Śvet. Up.3.6; तस्मिन्नास्थदिषीकास्त्रम् R.12.23; Bk.15.91, 14.77; sometimes with dat. or gen. दस्यवे हेतिमस्य Rv.1.13.3.

-2 To drive away, remove.

-3 To frighten or scare away.

-4 To throw or take away, let go, leave, give up; as in अस्तमान, अस्तशोक, अस्तकोप see अस्त.

-5 To fight with; युयोध बलिरिन्द्रेण तारकेण गुहो$- स्यत Bhāg.8.1.28. -With अति to shoot beyond or at, overpower (with arrows); अत्यस्त having shot beyond, having surpassed or excelled; joined in acc. (Tat. comp.; P.II.1.24.)

-अभिप्र to throw over or upon, hurl at.

-परिनि to stretch.

-अस् III. 1 U (असति-ते, असित).

1 To go.

-2 To take or receive, seize.

-3 To shine (The examples usually cited to illustrate this sense are:- निष्प्रभश्च प्रभूरास भूभृताम् R.11.81; तेनास लोकः पितृमान् विनेत्रा 14.23; लावण्य उत्पाद्य इवास यत्नः Ku.1.35. But the sense of दिदीपे or 'shone' is far-fetched, though Vāmana is disposed to take it. It seems preferable to regard आस in these instances as equivalent to बभूव, either taking it, as Śākaṭāyana does, as an indeclinable तिडन्तप्रति- रूपकमव्ययम्, or considering it, as Vallabha does, as an ungrammatical form used against the rules of gram- mar, प्रामादिकः प्रयोगः; see Malli. on Ku.1.35).

इन a.

1 Able, strong, powerful, mighty.

-2 Bold, determined.

-3 Glorious.

-नः 1 A lord, master. लोके भवाञ्जगदिनः कलयावतीर्णः Bhāg.1.7.27.

-2 The sun; तपत्विनः Śi.2.65. भजति कल्पमिनः प्रतिपद्ययम् Rām. Ch.4.21. (cf. इनो भागो धामनिधिरंशुमाल्यब्जिनीपतिः Ak.

-3 A king; न न महीनमहीनपराक्रमम् R.9.5.

-4 The lunar mansion Hasta.

-Comp. -कान्तः sunstone (सूर्यकान्त); Bh.2.37. यदचेतनो$ पि पादैः स्पृष्टः प्रज्वलति सवितुरिनकान्तः.

-सभम् a royal court or assembly. P.II.4.23.

उपरि ind.

1 As a separable preposition (usually with gen., rarely with acc. or loc.) it means (a) Above, over, upon, on, towards; (opp. अधः) (with gen.); गतमुपरि घनानाम् Ś.7.7; अवाङ्मुखस्योपरि वृष्टिः पपात R.2.6; अर्कस्योपरि Ś.2.9; प्रासादानाम् Māl.7.5; U.5.2; Śi.16. 9.12.37; so ˚स्थापनम्, ˚स्थित &c.; with loc. उपर्येव स लङ्कायाम् Rām.; or acc. यन्त्राण्युपरि यन्त्राणि ibid. oft. at the end of comp.; रथ˚, तरुवर˚, तद्˚. (b) At the end of, at the head of; सर्वानन्दानामुपरि वर्तमाना K.158. (c) Beyond, in addition to; पणस्योपरि संस्थाप्य व्ययम् Y.2.253; भुक्तस्यो- परि Suśr. (d) In connection with, with regard to, towards, upon; परस्परस्योपरि पर्यचीयत R.3.24; Śānti. 3.23; तस्योपरि क्रुद्धः, ममोपरि दुष्टबुद्धिः &c.; तवोपरि प्रायोपवेशनं करिष्यामि on your account. (e) After; मुहूर्तादुपरि उपाध्याय- श्चेदागच्छेत् P.III.3.9 Sk. उपरि joined to उपरि (with acc. or gen. or by itself) means (a) Just above; लोकानुपर्युपर्यास्ते माधवः Vop. (b) higher and higher, far high, high above; उपर्युपरि सर्वेषामादित्य इव तेजसा Mb.

-2 (As a separable adverb) It means (a) high above, upon, towards the upper side of (opp. अधः); त्रिदशा- न्विनिहत्याशु स्वयं स्थास्याम्यथोपरि Rām.7.29.6. उपर्युपरि पश्यन्तः सर्व एव दरिद्रति H.2.2; so उपरि या; ˚स्थापन, ˚स्थित &c.; oft. in com. स्वमुद्रोपरिचिह्नितम् Y.1.319. (b) Besides, in addition, further, more; शतान्युपरि चैवाष्टौ तथा भूयश्च सप्ततिः Mb. (c) Afterwards; यदा पूर्वं नासीदुपरि च तया नैव भविता Śānti.2.7; सर्पिः पीत्वोपरि पयः पिबेत् Suśr.; उपर्युपरि more and more, repeatedly, continuously. [cf. Zend upairi, upara; Gr. huper; L. super; Old Germ. obar; Germ. uber; Eng. over; Hind. upar].

-Comp. -आसनम् sitting on high.

-करः A tax paid by temporary tenants.

-काण्डम् The third division of the Maitrāyaṇī Saṁhitā.

-गत a. gone up, ascended.

-चर a. moving above (as a bird).

-रः N. of the king Vasu.

-चित a. piled over or above.

-ज a. produced above, elevated, high.

-तन, स्थ a. upper, higher.

-तलम् Upper part; उपरितलनिपातितेष्टकः Mk.3.22.

-प्रुत a. Ved. coming from above; Vāj.7.3.

-बुध्न a. Ved. raised above the ground; Rv.1.73.8.

-बृहती A variety of बृहती metre.

-भागः the upper portion or side.

-भावः being above or higher.

-भूमिः f. the ground above.

-मर्त्यम् ind. Ved. above men; अवो देवमुपरि- मर्त्यं कृधि Rv.8.19.12.

-शयनम् a place of rest. यदु- परिशयनमाहरन्ति स्वर्गमेव तेन लोकमवरुन्द्धे Av.9.6.9.

-श्रेणिक a. being in the upper line or series.

-ष्ठ (स्थ) a. Above, staying up; पर्वतस्योपरिष्ठस्य कर्मेदं कस्यचिद्भवेत् Rām.7.16. 5.

-सद् a. lying or sitting above; Vāj.9.35. (m.) a class of gods.

-सद्यम् sitting above.

-स्थायिन् a. Standing higher, prominent.

-स्पृश् Reaching above, ele- vated; वसवो रुद्रा आदित्या उपरिस्पृशम् Rv.1.128.9.

-कः A provincial governor.

गाध a. [गाध्-भवादौ घञ्] Fordable, not very deep, shallow; सरितः कुर्वती गाधाः पथश्चाश्यानकर्दमान् R.4.24; cf. अगाध.

-धम् 1 A shallow place, ford.

-2 A place, site.

-3 Desire of gain, cupidity.

-4 Bottom; अनासादितगाधं च पातालतलमव्ययम् Mb.1.21.13.

-5 Consequence, result; स वै व्यसनमासाद्य गाधमार्तो न विन्दति Mb.12.93.32.