सर्वक्षत्रियमर्दन

अर्पित a.

1 Inserted, fixed, full of; द्रुमाणां विविधै पुष्पैः परिस्तोमैरिवार्पितम् Rām.4.1.8; Kaṭh.4.9

-2 Placed in or upon; हस्तार्पितैर्नयनवारिभिरेव (शशाप) R.9.78. मय्यर्पितमनोबुद्धिः Bg.8.7;12.14.

-3 Thrown, cast into; हृदि शल्यमर्पितम् R.8.88.

-4 Transferred to, engraved; painted; दूरापवर्जितच्छत्रैस्तस्याज्ञां शासनार्पिताम् R.17.79; चित्रार्पितारम्भमिवावतस्थे Ku.3.42.

-5 Offered, delivered, entrusted; यथार्पितान्पशून्गोपः सायंप्रत्यर्पयेत्तथा Y.2.164.

-6 Given back; अर्पितप्रकृतिकान्तिभिर्मुखैः R.19.1.

-7 Ceased, gone; स तेन राजा दुःखेनभृशमर्पितचेतनः Rām.2.59.27.

-8 Pierced; स शरैरर्पितः क्रुद्धः सर्वगात्रेषु राघवः Rām.3.28.19. See ऋ.

अर्ह् 1 P. [अर्हति, अर्हितुम्, अर्हित] (epic A. as रावणो नार्हते पूजाम् Rām.)

1 To deserve, merit, be worthy of (with acc. or inf.); किमिव नायुष्मानमरेश्वरान्नार्हति Ś.7; so दण्डम्, प्रायश्चित्तम्, वधम् &c.

-2 To have a right to, be entitled to, be allowed to do anything (with acc.); ननु गर्भः पित्र्यं रिक्थमर्हति Ś.6; न स्त्री स्वातन्त्र्यमर्हति Ms.9.3; also with inf. न स तल्लब्धुमर्हति Ms.8.147;11.7,18.

-3 To be obliged or required to do a thing, oft. implying duty or obligation; नान्यत्स्त्री दातुमर्हति Y.2.49; इमां प्रसादयितुमर्हसि R.1.88.

-4 To be fit or deserve to be done; अर्थना मयि भवद्भिः कर्तुमर्हति N.5.112; Dk.137.

-5 To be equal to, be worth, न ते गात्राण्युपचारमर्हन्ति Ś.3. 17 are not equal to; सर्वे ते जपयज्ञस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् Ms.2.86;3.131.

-6 To be able, translatable by, 'can'; न मे वचनमन्यथा भवितुमर्हति Ś.4; विनाशमव्ययस्यास्य न कश्चित्कर्तुमर्हति Bg.2.17; अनुद्योगेन तैलानि तिलेभ्यो नाप्तुमर्हति H. Pr.3 cannot get.

-7 To worship, honour; see caus. below.

-8 (Used with inf. in the second pers. and sometimes in the third) अर्ह् represents a mild form of command, advice or courteous request, and may be translated by 'pray', 'deign', 'be pleased to', will be pleased to'; द्वित्राण्यहान्यर्हसि सोढुमर्हन् R.5.25 pray wait &c. नार्हसि मे प्रणयं विहन्तुम् 2.58; तं सन्तः श्रोतुमर्हन्ति 1. 1 will be pleased or be good enough to listen to it; Ku.6.32; Ms.1.2; Bg.1.16,2.17; R.1.72; 1.88;3.46. -Caus. or 1 P. To honour, worship. राजार्जिहत्तं मधुपर्कपाणिः Bk.1.17; Ms.3.3.119.

अवटुः [अव-टीक् मित्˚ डु]

1 A hole in the ground.

-2 A well.

-3 The back or nape of the neck; 'अवटु- र्घाटा कृकाटिका' इत्यमरः.

-4 The depressed part of the body.

-5 A kind of tree.

-टुः f. The raised portion of the neck.

-टु n. A hole, a rent.

-Comp. -जः a hind curl; hair on the back of the head; रागवानवटुजेष्ववकृष्य Śi.1.52.

अष्टादशन् a. [अष्ट च दश च] Eighteen; अगाहताष्टादशतां जिगीषया नवद्वयद्वीपपृथग्जश्रियाम् N.1.5.

-Comp. -अङ्गः -ङ्गम् the eighteen parts of medical science.

-उपचारः [कर्म. स. संज्ञात्वान्न द्विगुः] the eighteen modes of showing respect or worshipping; आसनं स्वागतं पाद्यमर्घ्यमाचमनीयकम् । स्नानं वस्त्रोपवीतं च भूषणानि च सर्वशः । गन्धपुष्पे तथा धूपदीपावन्नं च तर्पणम् । माल्यानुलेपनं चैव नमस्कारविसर्जने । अष्टादशोपचारैस्तु मन्त्री पूजां समाचरेत् Tantra.

-उपपुराणम् a secondary or minor Purāṇa; अष्टान्युपपुराणानि मुनिभिः कथितानि तु । आद्यं सनत्कुमारोक्तं नारसिंहमतः परम् । तृतीयं नारदं प्रोक्तं कुमारेण तु भाषितम् । चतुर्थं शिवधर्माख्यं साक्षान्नन्दीशभाषितम् । दुर्वाससोक्तमाचर्यं नारदोक्तमतः परम् । कापिलं मानवं चैव तथैवोशनसेरितम् । ब्रह्माण्डं वारुणं चाथ कालिकाह्वयमेव च । माहेश्वरं तथा शाम्बं सौरं सर्वार्थसंचयम् । पराशरोक्तं प्रवरं तथा भागवतद्वयम् । इदमष्टादशं प्रोक्तं पुराणं कौर्मसंज्ञितम् । चतुर्धा संस्थितं पुण्यं संहितानां प्रभेदतः ॥ Hemādri.

-तत्त्वानि Eighteen fundamental principles; महत्, अहंकार, मनस्, पञ्चतन्मात्रs; देशेन्द्रियाणि.

-धान्यम् the 18 kinds of corn; यवगोधूमधान्यानि तिलाः कङ्गुकुलन्थकाः । माषा मुद्रा मसूराश्च निष्पावाः श्यामसर्षपाः ॥ गवेधुकाश्च नीवारा ओढक्यो$थ सतीनकाः । चणकाश्चीनकाश्चैव धान्यान्यष्टा- दशैव तु ॥.

-पर्वाणि The eighteen पर्वs of Mahābhārata are आदि, सभा, वन, विराट्, उद्योग, भीष्म, द्रोण, कर्ण, शल्य, सौप्तिक, स्त्री, शान्ति, अनुशासन, अश्वमेध, आश्रमवासि, मौसल, महाप्रस्थानक, स्वर्गारोहण.

-पुराणम् the eighteen Purāṇas - ब्राह्मं पद्मं वैष्णवं च शैवं भागवतं तथा । तथान्यन्नारदीयं च मार्कण्डेयं च सप्तमम् ॥ आग्नेयमष्टकं प्रोक्तं भविष्यन्नवमं तथा । दशमं ब्रह्मवैवर्तं लिङ्गमेकादशं तथा ॥ वाराहं द्वादशं प्रोक्तं स्कान्दं चात्र त्रयोदशम् । चतुदर्शं वामनं च कौर्मं पञ्चदशं तथा ॥ मत्स्यं च गारुडं चैव ब्रह्माण्डाष्टादशं तथा ॥.

-भुजा an epithet of the goddess महालक्ष्मी.

-मूलम् The roots of the eighteen plants (Mar. बेल, ऐरणी, टेंटू, शिवण, पहाडमूळ, पुनर्नवा, रानउडीद, चिकणा, एरंड, जीवक, ऋषभक, जीवंती, शतावरी, तिरकांडें, ऊस, दर्भ, कसई, साळी).

-विद्या the eighteen kinds of learning or lores; अङ्गानि वेदाश्चत्वारो मीमांसा न्यायविस्तरः । धर्मशास्त्रं पुराणं च विद्या ह्येताश्चतुर्दश ॥ आयुर्वेदो धनुर्वेदो गान्धर्वश्चेति ते त्रयः । अर्थशास्त्रं चतुर्थं तु विद्या ह्यष्टादशैव तु ॥

-विवादपदम् the eighteen subjects of litigation (causes of dispute); see Ms.8.4-7.

-शिल्पशास्त्रोपदेशकाः Eighteen ancient writers on the scienee of Architecture; भृगुरत्रिर्वसिष्ठश्च विश्वकर्मा मयस्तथा । नारदो नग्नजिच्चैव विशालाक्षः पुरन्दरः ॥ 1 ॥ ब्रह्मा कुमारो नन्दीशः शौनको गर्ग एव च । वासुदेवो$निरुद्धश्च तथा शुक्रबृहस्पती ॥ 2 ॥ अष्टादशैते विख्याताः शिल्पशास्त्रोपदेशकाः ॥ Matsya P.

-स्मृतिकारिन् m. pl. the eighteen Smṛitikāras or law-givers of the Āryas; विष्णुः पराशरो दक्षः संवर्तव्यासहारिताः । शातातपो वसिष्ठश्च यमापस्तम्बगौतमाः । देवलः शङ्खलिखितौ भरद्वाजोशनो$त्रयः । शौनको याज्ञवल्क्यश्च दशाष्टौ स्मृतिकारिणः ॥

आख्यानम् 1 Speaking, declaration, making known, relation, communication; इत्थंभूताख्याने P.I.4.9. राम- संदेश˚ Rām.

-2 Allusion to some old tale; आख्यानं पूर्व- वृत्तोक्तिः S. D.; (e. g. देशः सो$यमरातिशोणितजलैर्यस्मिन्ह्रदाः पूरिता Ve.3.33.).

-3 A tale, story; especially a legendary story, legend; अप्सराः पुरूरवसं चकम इत्याख्यानविद आचक्षते Māl.2; Ms.3.232.

-4 A legendary work such as the Mahābhārata; यो$धीते चतुरो वेदान्सर्वानाख्यानपञ्चमान् Mb.3.58.9.

-5 A reply; प्रश्नाख्यानयोः P.VIII.2. 15, III.3.11.

-6 A differentiating property (भेदक- धर्म).

-7 A canto of an epic poem.

आत्मन् m. [अत्-मनिण् Uṇ 4.152 said to be from अन् to breathe also] 'आत्मा यत्नो धृतिर्बुद्धिः स्वभावो ब्रह्मवर्ष्म च' इत्यमरः

1 The soul, the individual soul, the breath, the principle of life and sensation; किमात्मना यो न जितेन्द्रियो भवेत् H.1; आत्मानं रथिनं विद्धि शरीरं रथमेव तु Kaṭh.3.3. (In आत्मा नदी संयमपुण्यतीर्था H.4.87 आत्मन् is compared to a river).

-2 Self, oneself; in this sense mostly used reflexively for all three persons and in the singular number, masculine gender, whatever be the gender or number of the noun to which it refers; अनया चिन्तयात्मापि मे न प्रतिभाति Ratn.1; आश्रमदर्श- नेन आत्मानं पुनीमहे Ś.1; गुप्तं ददृशुरात्मानं सर्वाः स्वप्नेषु वामनैः R.1.6,4.35,14.57; Ku.6.2; देवी... प्राप्तप्रसवमात्मानं गङ्गादेव्यां विमुञ्चति U.7.2; गोपायन्ति कुलस्त्रिय आत्मानमात्मना Mb.; K.17; sometimes used in pl. also; आत्मनः स्तुवन्ति Śi.17.19; Māl.8.

-3 Supreme deity and soul of the universe, Supreme Soul, Brahman; तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशः संभूतः T. Up.2.1.1; Ms.1.15,12.24.

-4 Essence, nature; काव्यस्यात्मा ध्वनिः S. D., see आत्मक below.

-5 Character, peculiarity; आत्मा यक्ष्मस्य नश्यति Rv.1. 97.11.

-6 The natural temperament or disposition; Bhāg.11.22.2.

-7 The person or whole body (con- sidered as one and opposed to the separate members of it); स्थितः सर्वोन्नतेनोर्वीं क्रान्त्वा मेरुरिवात्मना R.1.14; योस्या- त्मनः कारयिता Ms.12.12; Ki.9.66.

-8 Mind, intellect; मन्दात्मन्, नष्टात्मन्, महात्मन् &c. अथ रामः प्रसन्नात्मा श्रुत्वा वायु- सुतस्य ह Rām.6.18.1.

-9 The understanding; cf. आत्म- संपन्न, आत्मवत् &c.

-1 Thinking faculty, the faculty of thought and reason.

-11 Spirit, vitality, courage; त्यक्त्वा$$त्मानमथाब्रवीत् Mb.12.18.6.

-12 Form, image; आत्मानमाधाय Ku.3.24 assuming his own form; 2.61; संरोपिते$प्यात्मनि Ś.6.24 myself being implanted in her.

-13 A son; 'आत्मा वै पुत्रनामासि' इति श्रुतेः । तस्यात्मा शितिकण्ठस्य Śi.2.61.

-14 Care, efforts, pain.

-15 The sun.

-16 Fire.

-17 Wind, air.

-18 Mental quality; बाहुश्रुत्यं तपस्त्यागः श्रद्धा यज्ञक्रिया क्षमा । भावशुद्धिर्दया सत्यं संयमश्चात्मसंपदः ॥ Mb.12.167.5. आत्मन् is used as the last member of comp. in the sense of 'made or consisting of'; see आत्मक. The form त्मन् is also found to be used; कृतार्थं मन्यते त्मानं Mb. [cf. Gr. atmos, aitmen]

-Comp. -अधीन a.

1 dependent on oneself, independent.

-2 sentient, existing.

(-नः) 1 a son.

-2 a wife's brother.

-3 the jester or विदूषक (in dramatic literature).

-अनुरूप a. worthy of oneself; तस्यामात्मानुरूपायामात्मजन्मसमुत्सुकः Ku. 1.18; R.1.33.

-अनुगमनम् peronal attendance; शश्वदा- त्मानुगमनेन गाम् R.1.88.

-अपहारः concealing oneself; कथं वा आत्मापहारं करोमि Ś.1.

-अपहारकः one who pre- tends to belong to a higher class than his own, an impostor, a pretender; यो$न्यथा सन्तमात्मानमन्यथा सत्सु भाषते । स पापकृत्तमो लोके स्तेन आत्मापहारकः ॥ Ms.4.255.

-आदिष्ट a. self-counselled. (

-ष्टः) a treaty dictated by the party wishing it himself; स्वसैन्येन तु संघानमात्मादिष्ट उदाहृतः H.4.121.

-आनन्द a. Rejoicing in the soul or Supreme Spirit; आत्ममिथुनः आत्मानन्दः Ch. Up.7.25.2.

-आराम a.

1 striving to get knowledge; (as an ascetic or योगिन्), seeking spiritual knowledge; आत्मारामा विहितरतयो निर्विकल्पे समाधौ Ve.1.23.

-2 selfpleased, delighted in self; आत्मारामः फलाशी. see आत्मानन्द Bh.3.93; cf. Bg.5.24.

-आशिन् m. a fish supposed to feed on its young, or on the weakest of its species; cf. मत्स्या इव जना नित्यं भक्षयन्ति परस्परम् Rām.

-आश्रय a.

1 dependent on oneself or on his own mind.

-2 About or relating to oneself; कौलीनमात्माश्रयमाचचक्षे R.14.36.

(-यः) 1 self dependence.

-2 innate idea, abstract knowledge independent of the thing to be known.

-ईश्वर a. Self-possessed, master of self; आत्मेश्वराणां न हि जातु विघ्नाः समाधिभेदप्रभवो भवन्ति Ku.3.4.

-उदयः self-exaltation or elevation; आत्मोदयः परज्यानिर्द्वयं नीतिरितीयति Śi.2.3

-उद्भव a. born or produced from oneself.

(-वः) 1 a son; आत्मोद्भवे वर्णचतुष्टयस्य R.18.12.

-2 Cupid.

-3 sorrow, pain.

(-वा) 1 daughter.

-2 intellect.

-3 N. of a plant (माषपर्णी; Mar. रानउडीद).

-उपजीविन् m.

1 one who lives by his own labour; Ms.7.138.

-2 a day-labourer.

-3 one who lives by his wife (Kull. on Ms.8.362).

-4 an actor, public performer.

-उपनिषद् f. N. of an उपनिषद् which treats of the Supreme Spirit.

- उपम a. like oneself. (

-मः) a son.

-औपम्यम् Likeness to self. आत्मौपम्येन सर्वत्र Bg.6.32.

-कर्मन् One's own duty; आत्मौपकर्मक्षमं देहं क्षात्रो धर्म इवाश्रितः R.

-काम a.

1 loving oneself, possessed of self-conceit, proud; आत्मकामा सदा चण्डी Rām.2.7.1.

-2 loving Brahman or the Supreme Spirit only; भगवन् वयमात्मकामाः Maitr. Up.7.1.

-कार्यम् one's own business, private affair.

-कृत a.

1 self-executed, done by oneself; पौरा ह्यात्मकृताद्दुःखाद्विप्रमोच्या नृपात्मजैः Rām.2.46.23.

-2 done against one's own self; Vāj.8.13.

-गत a. produced in one's mind; ˚तो मनोरथः Ś.1. (

-तम्) ind. aside (to oneself) being considered to be spoken privately (opp. प्रकाशम् aloud); frequently used as a stage-direction in dramas; it is the same as स्वगतम् which is thus defined; अश्राव्यं खलु यद्वस्तु तदिह स्वगतं मतम् S. D.6.

-गतिः f.

1 course of the soul's existence.

-2 one's own course; Bhāg.5.17.3. ˚गत्या by one's own act.

-गुप्ता The plant Mucuna Pruritus Hook (Mar. कुयली).

-गुप्तिः f. a cave, the hiding place of an animal, lair.

-ग्राहिन् a. selfish, greedy.

-घातः 1 suicide.

-2 heresy.

-घातकः, -घातिन् 1 a suicide, a self-destroyer; K.174; व्यापादयेद् वृथात्मानं स्वयं यो$गन्युदका- दिभिः । अवैधेनैव मार्गेण आत्मघाती स उच्यते ॥

-2 a heretic.

-घोषः 1 a cock (calling out to himself).

-2 a crow.

-3 One who flatters himself. cf. आत्मघोषो वायसे स्यादात्म- स्तुतिपरे$पि च Nm.

-जः, -जन्मन् m.

-जातः, -प्रभवः, -संभवः, -समुद्भवः 1 a son; यः स वासवनिर्जेता रावणस्यात्म- संभवः Rām.6.86.33; हतान्निहन्मेह नरर्षभेण वयं सुरेशात्मसमु- द्भवेन Mb.7.118.2; तमात्मजन्मानमजं चकार R.5.36; तस्यामात्मानुरूपायामात्मजन्मसमुत्सुकः R.1.33; Māl.1; Ku.6.28.

-2 Cupid; ममायमात्मप्रभवो भूयस्त्वमुपयास्यति Rām.4.1.34.

-3 a descendant; मृगयां वि<?>रन्काश्चिद्विजने जनकात्मजः Mb.12.39.1.

-जा 1 a daughter; वन्द्यं युगं चरणयोर्जनकात्मजायाः R.13.78; cf. नगात्मजा &c.

-2 the reasoning faculty, understanding.

-जयः 1 one's own victory.

-2 victory over oneself, self-denial or abnega- tion.

-ज्योतिस् n. The light of the soul or Supreme Spirit (चैतन्य); कौस्तुभव्यपदेशेन स्वात्मज्योतिर्बिभर्त्यजः Bhāg. 12.11.1.

-ज्ञः, -विद् m. a sage, one who knows himself; तस्मादात्मज्ञं ह्यर्चयेद्भूतिकामः Muṇḍ.3.1.1.

-ज्ञानम् 1 self-knowledge.

-2 spiritual knowledge, knowledge of the soul or the Supreme Spirit; सर्वेषामपि चैतेषामात्मज्ञानं परं स्मृतम् Ms.12.85,92.

-3 true wisdom.

-तत्त्वम् 1 the true nature of the soul or the supreme spirit; यदात्म- तत्त्वेन तु ब्रह्मतत्त्वं प्रपश्येत Śvet.2.15.

-2 the highest thing. ˚ज्ञः a sage versed in the Vedānta doctrines.

-तृप्त a. Self-satisfied; आत्मतृप्तश्च मानवः Bg.3.17.

-तुष्टि a. self-satisfied. (

-ष्टिः f.) self-satisfaction.

-त्यागः 1 self-sacrifice.

-2 suicide.

-त्यागिन् m. a.

1 suicide; आत्मत्यागिन्यो नाशौचोदकभाजनाः Y.3.6.

-2 a heretic, an unbeliever.

-त्राणम् 1 self-preservation.

-2 a body-guard; Rām.5.

-दर्शः a mirror; प्रसादमात्मीयमिवात्म- दर्शः R.7.68.

-दर्शनम् 1 seeing oneself.

-2 spiritual knowledge, true wisdom; सर्वभूतात्मदर्शनम् Y.3.157; cf. Ms.12.91. see आत्मयाजिन.

-दा a. Ved. granting one's existence or life; य आत्मदा बलदा यस्य विश्व Rv.1.121.2.

-दानम् self-sacrifice, resigning oneself.

-दूषि a. Ved. corrupting the soul; self-destroying; Av.16.1.3.

-देवता a tutelary deity.

-द्रोहिन् a.

1 self-tormenting, fretful.

-2 suicide.

-नित्य a. being constantly in the heart, greatly endeared to oneself.

-निन्दा self-reproach.

-निवेदनम् offering oneself (as a living sacrifice to the deity).

-निष्ठ a. one who constantly seeks for spiritual knowledge.

-पराजित a. one who has lost himself (Ved.) Av.5.18.2.

-पुराणम् N. of a work elucidating the Upaniṣads (consisting of 18 chapters).

-प्रत्ययिक a. knowing from one's experience; आत्मप्रत्ययिकं शास्त्रमिदम् Mb.12.246.13.

-प्रबोधः 1 cognition of the soul; self-consciousness.

-2 title of an उपनिषद्.

-प्रभ a. self-illuminated.

-प्रवादः 1 conversation about the Supreme Spirit.

-2 N. of the seventh of the fourteen Pūrvas of the Jainas.

-प्रशंसा self-praise.

-बन्धुः, -बान्धवः 1 one's own kinsman; आत्ममातुः स्वसुः पुत्रा आत्मपितुः स्वसुः सुताः । आत्ममातुलपुत्राश्च विज्ञेया ह्यात्मबान्धवाः Śabdak. i. e. mother's sister's son, father's sister's son, and mother's brother's son.

-2 the soul, the self.

-बोधः 1 spiritual knowledge.

-2 knowledge of self.

-3 N. of a work of Śaṅkarāchārya.

-भावः 1 existence of the soul; संयोग एषां न तु आत्मभावात् Śvet.1.2.

-2 the self proper, peculiar nature.

-3 the body.

-भू a. self-born, self-existent. (

-भूः) वचस्यवसिते तस्मिन् ससर्ज गिरमात्मभूः Ku.2.53,3.16,5.81.

-योनिः 1 N. of Brahmā;

-2 N. of Viṣṇu.

-3 N. of Śiva; Ś.7.35.

-4 Cupid, god of love.

-5 a son. (

-भूः f.)

1 a daughter.

-2 talent, understanding.

-भूत a.

1 self-produced; peculiar, belonging to.

-2 attached, devoted, faithful; तत्रात्मभूतैः कालज्ञैरहार्यैः परिचारकैः Ms.7.217 (Kull. = आत्मतुल्य).

(-तः) 1 a son.

-2 Cupid.

(-ता) 1 a daughter.

-2 talent.

-भूयम् 1 peculiarity, own nature.

-2 Brahman.

-मात्रा a portion of the Supreme Spirit.

-मानिन् a. self-respecting, respectable.

-2 arro- gant, proud; विवेकशून्यः प्रभुरात्ममानी, महाननर्थः सुहृदां बतायम् Bk.12.83.

-मूर्तिः 1 a brother; भ्राता स्वमूर्तिरात्मनः

-2 soul, Supreme Spirit.

-मूल a. self-luminous, shining (God); स आत्ममूलो$वतु मां परात्परः Bhāg.8.3.4.

-मूलि n. the universe.

-मूली N. of a plant (दूरालभा; Mar. धमासा).

-याजिन् 1 sacrificing for oneself or himself. m. a learned man who studies his own nature and that of the soul (of others) to secure eternal felicity, one who looks upon all beings as self; सर्व- भूतेषु चात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि । समं पश्यन्नात्मयाजी स्वाराज्यम- धिगच्छति ॥ Ms.12.91.

-योनिः = ˚भू m. a. v. ददर्श चक्रीकृतचारुचापं प्रहर्तुमभ्युद्यतमात्मयोनिम् Ku.3.7.

-रक्षा 1 N. of a plant (इन्द्रवारुणीवृक्ष).

-2 self protection.

-लाभः birth, production, origin; यैरात्मलाभस्त्वया लब्धः Mu.3.1, 5.23; Ki.3.32,17.19,18.34; K.239.

-लोमन् 1 the hair of the body.

-2 the beard.

-वञ्चक a. self-deceiver.

-वञ्चना self-delusion; self-deception.

-वधः, -वध्या, -हत्या suicide.

-वर्ग्य a. of one's party or class; उद्बाहुना जुहुविरे मुहुरात्मवर्ग्याः Śi.5.15.

-वश a. depending on one's own will; यद्यत्परवशं कर्म तत्तद्यत्नेन वर्जयेत् । यद्यदात्मवशं तु स्यात्तत्तत्सेवेत यत्नतः ॥ Ms.4.159, सर्वमात्मवशं सुखम् 16.

(-शः) 1 self-control, self-government.

-2 one's control, subjection; ˚शं नी, ˚वशीकृ to reduce to subjection, win over.

-वश्य a. having control over self, self-possessed, self-restrained; आत्मवश्यैर्विधेयात्मा Bg.2.64.

-विक्रयः sale of oneself or one's own liberty; Ms.11.59.

-विद् m.

1 a wise man, sage; as in तरति शोकमात्मवित्; सो$हं भगवो मन्त्रविदेवास्मि नात्मविच्छ्रुत<?>ह्येव Ch. Up.7.1.3.

-2 knowing one's own self (family &c.); य इहात्मविदो विपक्षमध्ये Śi.2.116.

-3 N. of Śiva.

-विद्या knowledge of the soul, spiritual knowledge; आन्वीक्षिकीं चात्मविद्याम् Ms.7.43.

-विवृद्धिः, -वृद्धिः f. self-exaltation.

-वीर a.

1 mighty, powerful, strong.

-2 appropriate, suitable, good for oneself (as diet &c.).

-3 existent, sentient.

(-रः) 1 a son.

-2 wife's brother.

-3 a jester (in dramas); आत्मवीरः प्राणवति श्यालके च विदूषके.

-वृत्तम्, -वृत्तान्तः account of one's own self, autobiography.

-वृत्ति a. dwelling in Atman or soul. (

-त्तिः f.)

1 state of the heart; किमेभिराशोपहतात्मवृत्तिभिः Ku.5.76.

-2 action as regards oneself, one's own state or circum- stance; विस्माययन् विस्मितमात्मवृत्तौ R.2.33.

-3 practising one's own duties or occupation.

-शक्तिः f. one's own power or ability, inherent power or effort; दैवं निहत्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या Pt.1.361 to the best of one's power.

-2 illusion.

-शल्या N. of a plant (शतावरी).

-शुद्धिः f. self-purification; Ms.11.164; योगिनः कर्म कुर्वन्ति संगं त्यक्त्वा$त्मशुद्धये Bg.5.11.

-श्लाघा, -स्तुतिः f. self-praise, boasting, bragging.

-संयमः self-restraint; आत्मसंयमयो- गाग्नौ जुह्वति ज्ञानदीपिते Bg.4.27.

-संस्थ a. Based upon or connected with the person; आत्मसंस्थं मनःकृत्वा Bg.6.25.

-सतत्त्वम् See आत्मतत्त्वम्; आत्मसतत्त्वं विगणयतः Bhāg.5.13.24.

-सद् a. Ved. dwelling in oneself; आत्मसदौ स्तं मा मा हिंसिष्टम् Av.5.9.8.

-संतुष्ट a. self-sufficient.

-सनि a. Ved. granting the breath of life.

-सम a. worthy of oneself, equal to oneself; कार्ये गुरुण्यात्मसमं नियोक्ष्ये Ku.3.13.

-संदेहः 1 internal or personal doubt.

-2 risk of life, personal risk.

-संभवः, -समुद्भवः 1 a son; चकार नाम्ना रघुमात्मसंभवम् R.3.21,11.57,17.8.

-2 Cupid, god of love.

-3 epi- thet of Brahmā, Viṣṇu, or Śiva.

-4 the Supreme Being (परमात्मन्).

(-वा) 1 a daughter.

-2 understanding, intellect.

-संपन्न a.

1 self-possessed; Pt.1.49.

-2 talented, intelligent; तमात्मसंपन्नमनिन्दितात्मा कृत्वा युवानं युवराजमेव R.18.18.

-संभावना self-conceit; K.

-सिद्धिः f. self-aggrandizement, attainment of object or purpose; आगच्छदात्मसिद्ध्यर्थं गोकर्णस्याश्रमं शुभम् Rām.7.9.47.

-सुख a. self-delighted. (

-खम्) the highest bliss.

-स्थ a. At one's own disposal (स्वाधीन); तावदेव मया सार्धमात्मस्थं कुरु शासनम् Rām.2.21.8.

-हन् a.

1 one who kills his own soul (neglects its welfare &c.); ये के चात्महनो जनाः Śvet.3.

-2 a suicide, self-destroyer.

-3 a heretic, unbeliever.

-4 a priest in a temple, a servant or attendant upon an idol.

-हननम्, -हत्या suicide.

-हित a. beneficial to oneself. (

-तम्) one's own good or welfare.

आदि a.

1 First, primary, primitive; निदानं त्वादिकारणम् Ak.

-2 Chief, first, principal, pre-eminent; oft. at the end of comp. in this sense; see below.

-3 First in time existing before.

-दीः 1 Beginning, commencement (opp. अन्त); अप एव ससर्जादौ तासु बीजमवासृजत् Ms.1.8; Bg.3.41; अनादि &c.; जगदादिरनादिस्त्वम् Ku.2.9; oft. at the end of comp. and translated by 'beginning with', 'et cætera', 'and others', 'and so on' (of the same nature or kind), 'such like'; इन्द्रादयो देवाः the gods Indra and others (इन्द्रः आदिर्येषां ते); एवमादि this and the like; भ्वादयो धातवः भू and others, or words beginning with भू, are called roots; oft. used by Pāṇini to denote classes or groups of grammatical words; अदादि, दिवादि, स्वादि &c.

-2 First part of portion.

-3 A firstling, first-fruits.

-4 Prime cause.

-5 Nearness.

-6 One of the seven parts of Sāma; अथ सप्तविधस्य वाचि सप्तविधं सामोपासीत यत्किंच वाचो हुमिति स हिंकारो यत्प्रेति स प्रस्तावो यदेति स आदिः Ch. Up.2.8.1.

-Comp. -अन्त a.

1 having beginning and end.

-2 first and last. (

-तम्) beginning and end. -˚यमकम् N. of a figure in poetry. cf. Bk.1.21. ˚वत् having beginning and end, finite. ˚अन्तर्वर्तिन् a. having a beginning, end and middle; being all-in-all.

-उदात्त a. having the acute accent on the first syllable.

-उपान्तम् ind. from first to last.

-करः, -कर्तृ, -कृत् m. the creator, an epithet of Brahmā or Viṣnu; गरीयसे ब्रह्मणो$प्यादिकर्त्रे Bg.11.37; विशेषणे द्वे य इहादिकर्तुर्वदेदधीती स हि कैयटीयः Śab. Kau.

-कर्मन् n. the beginning of an action.

-कविः 'the first poet', an epi- thet of Brahmā and of Vālmīki; the former is so called because he first produced and promulgated the Vedas; (तेने ब्रह्म हृदा य आदिकवये मुह्यन्ति यत्सूरयः Bhāg.1.1.1.) and the latter, because he was the first to show to others 'the path of poets'; when he beheld one of a pair of Krauñcha birds being killed by a fowler, he cursed the wretch, and his grief unconsciously took the form of a verse (श्लोकत्वमापद्यत यस्य शोकः); he was sub- sequently told by Brahmā to compose the life of Rāma, and he thus gave to the world the first poem in Sanskrit, the Rāmāyaṇa; cf. U.2. Viṣkambhaka.

-काण्डम् the first book of the Rāmāyaṇa.

-कारणम् the first or primary cause (of the universe), which, according to the Vedāntins, is Brahman; while, according to the Naiyāyikas and particalarly the Vaiśeṣikas, atoms are the first or material cause of the universe, and not God.

-2 analysis.

-3 algebra.

-काव्यम् the first poem; i. e. the Rāmāyaṇa; see आदिकवि.

-केशवः N. of Viṣṇu.

-जिनः N. of Ṛiṣabha, the first तीर्थंकर.

-तालः a sort of musical time or ताल; एक एव लघुर्यत्र आदितालः स कथ्यते.

-दीपकम् N. of a figure in rhetoric (the verb standing at the beginning of the sentence). cf. Bk.1.23.

-देवः 1 the first or Supreme God; पुरुषं शाश्वतं दिव्यं आदिदेव- मजं विभुम् Bg.1.12,11.38.

-2 Nārāyaṇa or Viṣṇu.

-3 Śiva.

-4 Brahmā; Mb.12.188.2.

-5 the sun.

-दैत्यः an epithet of Hiraṇyakaśipu.

-नाथः N. of Ādibuddha.

-पर्वन् n. 'the first section or chapter', N. of the first book of the Mahābhārata.

-पुराणम् the first Purāṇa, N. of the Brahma-Purāṇa. N. of a Jaina religious book.

-पु (पू) रुषः 1 the first or primeval being, the lord of the creation.

-2 Viṣṇu, Kṛiṣṇa, or Nārāyaṇa; ते च प्रापुरुदन्वन्तं बुबुधे चादिपूरुषः R.1.6; तमर्घ्यमर्घ्यादिकयादिपूरुषः Śi.1.14.

-बलम् genera- tive power; first vigour.

-बुद्ध a. perceived in the beginning. (

-द्धः) the primitive Buddha.

-भव, -भूत a. produced at first.

(-वः, -तः) 1 'the first-born', primeval being, an epithet of Brahmā; इत्युक्त्वादिभवो देवः Bhāg.7.3.22.

-2 also N. of Viṣṇu; रसातलादादि. भवेन पुंसा R.13.8.

-3 an elder brother. (

-तम्) minute five elements (पञ्चमहाभूतानि); नष्टे लोके द्विपरार्धावसाने महा- भूतेष्वादिभूतं गतेषु Bhāg.1.3.25.

-मूलम् first founda- tion, primeval cause.

-योगाचार्यः 'the first teacher of devotion', an epithet of Śiva.

-रसः the first of he 8 Rasas, i. e. शृङ्गार or love.

-राजः the first king पृथु; an epithet of Manu.

-रूपम् Symptom (of disease).

-वंशः primeval race, primitive family.

-वराहः 'the first boar', an epithet of Visṇu, alluding to his third or boar-incarnation.

-विद्वस् m. the first learned man; कपिल.

-विपुला f. N. of an Āryā metre.

-वृक्षः N. of a plant (Mar. आपटा).

-शक्तिः f.

1 the power of माया or illusion.

-2 an epithet of Durgā.

-शरीरम् 1. the primitive body.

-2 ignorance.

-3 the subtle body.

-सर्गः the first creation.

आद्यून a. [आ-दिव्-क्त, ऊठ् नत्वं च P.V.2.67; per- haps derived from अद् to eat] Shamelessly voracious, gluttonous, hungry; 'आद्यूनः स्यादौदरिको विजिगीषाविवर्जिते' इत्यमरः; न चैनमाद्यून इति क्षिपन्ति Mb.5.37.34; आद्यूनः सद्- गृहिण्येव प्रायो यष्टयावलम्बितः Ki.11.5.

इति ind.

1 this particle is most generally used to report the very words spoken or supposed to be spoken by some one, as represented by quotation marks in English. The speech reported may be (1) a single word used merely to express what the form of the word is, when it is used as it is (शब्दस्वरूपद्योतक); कूजन्तं रामरामेति मधुरं मधुराक्षरम् Rāmarakṣā. अत एव गवित्याह Bhartṛi.; (2) or a substantive, which must be put in the nominative case when its meaning is to be indicated (प्रतिपदिकार्थद्योतक); चयस्त्विषामित्यवधारितं पुरा... क्रमादमुं नारद इत्यबोधि सः Śi.1.3.; अवैमि चैनामनघेति R.14.4; दिलीप इति राजेन्दुः R.1.12; sometimes with acc. कैवर्तमिति यं प्राहुः Ms.1.34.; Bg.6.2; (3) or a whole sentence when इति is merely used at the end of that sentence; (वाक्यार्थद्योतक); ज्ञास्यसि कियद् भुजो मे रक्षति भौंर्वीकिणाङ्क इति Ś.1.13; तयोर्मुनिकुमारयोरन्यतरः कथयति अक्षमालामुपयचितुमागतो- स्मीति K.151.

-2 Besides this general sense इति has the following senses:-- (a) Cause, as expressed by 'because', 'since', 'on the ground that', in English; वैदेशिको$स्मीति पृच्छामि U.; पुराणमित्येव न साधु सर्वम् M.1.2, oft. with किम् q. v. (b) Purpose or motive, as expressed by 'that', 'in order that' शरीरस्य विनाशो मा भूदिति मयेदमु- त्क्षिप्य समानीतम् K.32; R.1.37. (c) Thus, to mark the conclusion (opp. अथ); इति प्रथमो$ङ्कः thus or here ends the first Act. (d) It is often used to include under one head a number of separate objects grouped together; पृथिव्यापस्तेजो वायुराकाशं कालो दिगात्मा मन इति द्रव्याणि T. S. (e) So, thus, in this manner; इत्युक्तवन्तं परिरभ्य दोर्भ्याम् Ki.11.8. (f) Of this nature or description; गौरश्वः पुरुषो हस्तीति जातिः. (g) As follows, to the following effect; रामाभिधानो हरिरित्युवाच R.13.1. (h) As for, in the capacity of, as regards, showing capacity or relation; पितेति स पूज्यः, अध्यापक इति निन्द्यः, शीघ्रमिति सुकरं, निभृतमिति चिन्तनीयं भवेत् Ś.3. (i) It is often used with the name of an author to form an Avyayibhāva comp. इतिपाणिनि thus according to Pāṇini. (j) Illustration (usually with आदि); इन्दुरिन्दुरिव श्रीमानित्यादौ तदनन्वयः Chandr.; गौः शु<?>श्चलो डित्थ इत्यादौ K. P.2. (k) A quota- tion or an opinion accepted; इति पाणिनिः, इत्यापिशलिः, इत्यमरः, विश्वः &c. (l) It is often used by commentators after quoting a rule in the sense of 'according to such a rule'; शकि लिङ् च (P.III.3.172) इति शक्यार्थे लिङ् Malli. Other senses mentioned are:- (m) Manifestation. (n) Order. (o) Arrangement. (p) Identity. (q) Proxi- mity. (r) Visibility. (s) Excess or superiority. (t) Requiring. (इति स्वरूपे सान्निध्ये विवक्षानियमे मते । हेतौ प्रकार- प्रत्यक्षप्रकाशेप्यवधारणे, एकमर्थे समाप्तौ च ॥ Hem.).

-Comp. -अर्थः sum and substance, meaning in short (often) used by commentators).

-अर्थम् ind. for this purpose, hence.

-आदि a. having such a thing or things at the beginning, so forth, et cætera (&c.). इत्यादिप्रचुराः पुरातन- कथाः सर्वेभ्य एवं श्रुताः Udb.

-उक्तम् information, report.

-कथ a.

1 not fit to be believed, untrustworthy.

-2 wicked, lost. (

-था) a meaningless or nonsensical talk.

-कर्तव्य, -करणीय, -कार्य, -कृत्य a. proper or necessary to be done according to certain rules. (

-कर्तव्यम्, -णीयम्) duty, obligation; श्रूयतामितिकर्तव्यं सर्वानेव ब्रवीमि वः Rām.2.68.5. एवं सर्वं विधायेदमितिकर्तव्यमात्मनः Ms.7.14 2. संसिद्धावितिकरणीयसंनिबद्धैरालापैः Ki.7.17. ˚ता,

-कार्यता, -कृत्यता any proper or necessary duty, obliga- tion; स मुहूर्तमिव घ्यात्वा विनिश्चित्येतिकृत्यताम् Mb.3.36.4. इति- कर्तव्यतामूढः wholly at a loss what to do, embarrassed, perplexed.

-पाणिनि ind. Thus according to Pāṇini's very words.

-मात्र a. of such extent or quality.

-वृत्तम् 1 occurrence, event.

-2 a tale, story.

ईषा [ईष्-क]

1 The pole or shafts of a carriage or a plough. ईषा चक्रादिसंनिधाने चेदक्षमानयेत्युच्यते तदा यानाक्षमधि- कृत्य ब्रूते इति गम्यते । ŚB. on MS.6.8.35. द्वीषम् (रथम्) Bhāg.4.26.1. 'ईषा लङ्गलदण्डः स्यात्' इत्यमरः

-2 A part of a chariot.

-षे (du.) The double or fork-shaped pole.

-Comp. -दण्डः the handle of a plough; ईषादण्डौ मृत्युशय्यातलस्य Śi.18.43.

-दन्त a. with projecting teeth.

(-न्तः) 1 an elephant with a large tusk or tooth.

-2 the handle of a plough; ईषादन्तः कुञ्जरं शात्रवीयम् Śi.18.38.

-3 the tusk of an elephant.

ऊर्जः 1 N. of the month Kārtika (as giving vigour and energy); 'बाहुलोर्जौ कार्तिकिकः' इत्यमरः; ऊर्जमतङ्गजम् Śi.6.5.

-2 Energy.

-3 Power, strength.

-4 Procreative power.

-5 Life, breath.

-6 N. of the sons of हिरण्यगर्भ (reck- oned among the seven Ṛiṣis of the third Manvantara).

-र्जा 1 Food ऊर्जावती (गङ्गा) Mb.13.26.84.

-2 Energy.

-3 Strength, sap. नाप्यूर्जां बिभरामास वैदेह्यां प्रसितो भृशम् Bk.6.3.

-4 Growth.

-5 N. of a daughter of Dakṣa and wife of Vasiṣṭha.

-र्जम् Water.

-Comp. -मासः The month कार्तिक; Bhāg.12.11.44.

-मेध a. Eminent intelligence, very wise; Hch.

ऋ ind. An interjection of (1) calling; (2) ridicule; (3) censure or abuse; (4) used at the beginning of a sentence.

-ऋः cf. ऋनि- र्ऋतिर्नलो नाकः खगराडथ वासुकिः । शालः पितृस्वसुः पुत्रो$दितिर्दितिरुमा रमा ॥ Ek.

ऋ I. 1 P. [ऋच्छति, आर, आर्षीत्, अरिष्यति, ऋत; caus. अर्पयति; desid. अरिरिषति; अरार्यते reduplicative (अत्यर्थमृच्छति) cf. किमभीरुररार्यसे Bk.4.21.]

1 To go, move; अम्भच्छा- यामच्छामृच्छति Śi.4.44. यथाश्मानमृत्वा लोष्ठो विध्वंसेत Bṛi. Up.1.3.7.

-2 To rise, tend towards. -II. 3 P. (इयर्ति, आरत्, ऋत Mostly used in the Veda.)

1 To go.

-2 To move, shake.

-3 To obtain, gain, acquire, reach, meet with.

-4 To move, excite, raise (as voice, words &c.) वाचमियर्ति.

-5 To display. -III. 5 P. (ऋणोति, ऋण)

1 To injure, hurt.

-2 To attack. -Caus. (अर्पयति, आर्पिपत्, अर्पित)

1 To throw, cast, fling; fix or implant in; हृदि शल्यमर्पितम् R.8.87.

-2 To put or place on, fix upon, direct or cast towards (as the eye &c.); वामत्रकोष्ठार्पितहेमवेत्रः Ku.3.41; Ś.6.5,17,3.26; R.17. 79; Ś.6.8; Bk.5.9; Ku.6.11; R.15.77; Bg.8.7, 12.14; करपल्लवार्पित Śi.9.54.

-3 To place in, insert, give, set or place; अपथे पदमर्पयन्ति हि R.9.74,78; चित्रार्पिताम् Ś.6.15 drawn in a picture; R.2.31; द्वारदेशे Amaru. 62; V.4.35; Mu.7.6; Bh.3.18; लोकोत्तरं चरितमर्पयति प्रतिष्ठाम् R. G.

-4 To hand or make over; give to, give in charge of, consign, deliver; इति सूतस्याभरणान्यर्पयति Ś.1,4. 19; Bk.8.118; Y.2.65.

-5 To give up, sacrifice (as the inherent sense); अत्र कलिङ्गगङ्गाशब्दौ आत्मानमर्पयतः S. D.2.

-6 To give back, restore; अर्पितप्रकृतिकान्तिभिर्मुखैः R.19.1; Bk.15.16; Amaru.94; Ms.8.191; Y.2. 169.

-7 To pierce through, perforate, penetrate.

ऋद्धिः f. [ऋध्-भावे क्तिन्]

1 Growth, increase. नियमर्द्धये Bhāg.12.8.9.

-2 Success, prosperity; affluence, good fortune. तेषामृद्धिरतीवात्र Bhāg.3.139.8.

-3 Eleva- tion, exaltation, greatness. संजीवितः शिशुरसौ मम चेयमृद्धिः U.2.11.

-4 (a) Extent, magnitude, excellence; परिच्छिन्नप्रभावर्द्धिर्न मया न च विष्णुना Ku.2.58. (b) Gran- deur, magnificence; व्यक्तर्धि वः क्रीडितम् Māl.5.22.

-5 Supernatural power or supremacy, perfection.

-6 Accomplishment.

-7 Prosperity personified as the wife of Kubera.

-8 N. of Pārvatī, and of Lakṣmī.

-9 N. of a medicinal plant; (Mar. केवणी, मुरुडशेंग)

-1 magic; M. W.

-Comp. -काम a. desiring increase or prosperity.

-साक्षात्क्रिया manifestation of super- natural power.

एडु (

डू or

डो)

कः, -कम् 1 A building constructed of rubbish, bones &c., or of hard substances resembling bones.

-2 A tomb, a wall round bones. 'भित्तिः स्त्री कुड्यमेडूकं यदन्तर्न्यस्तकीकसम्' इत्यमरः; एडूकान् पूजयिष्यन्ति वर्जयिष्यन्ति देवताः Mb.3.19.65.

-3 (With Buddhists) A sanctuary filled with relics.

कूट a.

1 False; as in कूटाः स्युः पूर्वसाक्षिणः Y.2.8; दुस्तोषः कूटयोगिनाम् Bhāg.2.9.19.

-2 Immovable, steady.

-3 Despised.

-टः, -टम् 1 Fraud, illusion, deception.

-2 A trick, fraudulent or roguish scheme; अक्षकूटमधि- ष्ठाय हृतं दुर्योधनेन वै Mb.3.33.3.

-3 A puzzling question, knotty or intricate point, as in कूटश्लोक, कूटान्योक्ति; वाचः कूटं तु देवर्षेः स्वयं विभमृशुर्धिया Bhāg.6.5.1.

-4 Falsehood, untruth; oft. used in comp. with the force of an adjec- tive; ˚वचनम् false or deceitful words; ˚तुला, ˚मानम् &c.

-5 A summit or peak of a mountain; वर्धयन्निव तत्कूटानु- द्धतैर्धातुरेणुभिः R.4.71, Me.115; Māl.5.32.

-6 Any projection or prominence.

-7 The bone of the forehead with its projections, the crown of the head.

-8 A horn, सम्परेतमयःकूटैश्छिन्दन्त्युत्थितमन्यवः Bhāg.4.25.8.

-9 End, corner; Y.3.96.

-1 Head, chief.

-11 A heap, mass, multitude; अभ्रकूटम् 'a heap of clouds'; so अन्नकूटम् 'a heap of food'; Mv.6.32.

-12 A hammer, an iron mallet.

-13 A plough-share, the body of a plough.

-14 A trap for catching deer; नश्येदभिमृशन्सद्यो मृगः कूट- मिव स्पृशन् Mb.12.68.52.

-15 A concealed weapon, as a dagger in a woollen case or a sword in a stick.

-16 A water-jar.

-17 The door of a city; निर्ययुर्भवनात्त- स्मात्कूटमुद्गरपाणयः Rām.5.42.25.

-18 A false coin; कूटं हि निषादानामेवोपकारकं न आर्याणाम् ŚB. on MS.6.1.52.

-टः 1 A house, dwelling.

-2 An ox whose horns are broken.

-3 An epithet of Agastya.

-Comp. -अक्षः a false or loaded die; कूटाक्षोपधिदेविनः Y.2.22.

-अगारम् an apartment on the top of a house; कूटागारैश्च संपूर्णामि- न्द्रस्येवामरावतीम् Rām.1.5.15.

-अर्थः ambiguity of meaning. ˚भाषिता a tale, fiction.

-उपायः a fraudulent plan, trick, stratagem.

-कारः, -कारकः a rogue, a false witness; Ms.3.158.

-कृत् a.

1 cheating, deceiving.

-2 forging a document; Y.2.7.

-3 bribing. (-m.)

1 a man of the writer caste (कायस्थ).

-2 an epithet of Śiva.

-कार्षापणः a false कार्षापण q. v.

-कोष्ठम् a. compartment on the top of a building (Kāmikāgama 55.123-3); (कूटशाला and कूटागार are synonyms).

-खङ्गः a sword-stick.

-च्छद्मन् m. a cheat; पीड्यमानाः प्रजा रक्ष्याः कूटच्छद्मादिभिस्तथा Pt.1.343.

-तुला a false pair of scales.

-धर्म a. where falsehood is considered a duty (as a place, house, country, &c.).

-पाकलः, -पर्वः -पूर्वः bilious fever to which elephants are subject (हस्तिवातज्वर); अचिरेण वैकृतविवर्तदारुणः कलभं कठोर इव कूट- पाकलः (अभिहन्ति Māl.1.39); (also sometimes written as कूटपालक).

-पालकः a potter; a potter's kiln.

-पाशः, -बन्धः a trap, snare, समाधिभीतेन किलोपनीतः पञ्चाप्सरोयौवन- कूटबन्धम् R.13.39.

-मानम् false measure or weight.

-मोहनः an epithet of Skanda.

-यन्त्रम् a trap, a snare for deer, birds &c.

-युद्धम् treacherous or unfair warfare; कूटयुद्धविधिज्ञे$पि तस्मिन्सन्मार्गयोधिनि R.17.69.

-रचना 1 a trap laid; Pt.2.85.

-2 artifice, trick; अतर्क्या कुट्टनीकूटरचना हि विधेरपि Ks.57.115.

-लेखः a falsified document; कृत्वाथ कूटलेखं सा विदग्धा मह्यमर्पयत् Ks.124.197.

-शाल्मलिः f., m.

1 a species of the Śālmali tree.

-2 a kind of tree with sharp thorns (regarded as one of the several instruments-- perhaps a club-with which the wicked are tortured in the world of Yama); see R.12.95 and Malli. thereon.

-शासनम् a forged grant or decree; Ms.9.232.

-संक्रान्तिः the passing of the sun into another zodiac when half the night is over.

-साक्षिन् m. a false witness.

-स्थ a.

1 standing at the top, occupying the highest place (said of a person who stands at the head in a geneological table).

-2 silent; not at all moving or working; Mb.12.179.6. (

-स्थः) the Supreme Soul (immovable, unchangeable, and perpetually the same); क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थो$क्षर उच्यते Bg.6.8;12.3. (

-स्थः, -स्थम्) a kind of perfume (Mar. नखला).

-स्वर्णम् counterfeit gold; Y.2.297.

-हेमन् (as above); रज्यत्तुषारद्युतिकूटहेम तत्पाण्डु जातं रजतं क्षणेन N.22.52.

क्षेम्य a. [क्षेमाय साधु यत्]

1 Resting, at ease; यमर्धं ते मघवन् क्षेम्या धूः Rv.1.28.5.

-2 Habitable, comfort- able.

-3 Healthy, salubrious. क्षेम्यस्तिष्ठन्प्रतरणः सुवीरः Mbh. on P.V.4.36.

-4 Lucky, prosperous.

-5 Giving peace; न चैवैषा गतिः क्षेम्या Mb.14.58.2.

-म्यः An epithet of Śiva.

गीत p. p. [गै-क्त]

1 Sung, chanted (lit.); आर्ये साधु गीतम् Ś.1; चारणद्वन्द्वगीतः शब्दः Ś.2.15.

-2 Declared, told, said; गीतश्चायमर्थो$ङ्गिरसा Māl.2; (see under गै also).

-तम् Singing, a song; तवास्मि गीतरागेण हारिणा प्रसभं हृतः Ś.1.5; गीतमुत्सादकारि मृगाणाम् K.32.

-Comp. -अयनम् a means or instrument of singing, i. e. a lute, flute &c. Bhāg.4.4.5.

-क्रमः the arrangement of a song.

-गोविन्दम् N. of a lyrical drama by Jayadeva.

-ज्ञ a. versed in the art of singing; गीतज्ञो यदि योगेन नाप्नोति परमं पदम् Y.3.116.

-प्रिय a. fond of song or music. (

-यः) an epithet of Śiva. (

-या) N. of one of the Mātṛis attending on Skanda.

-बन्धनम् an epic poem to be sung; शृणुमः किमिदं स्वप्ने गीतबन्धनमुत्तमम् Rām.7.71.21.

-मोदिन् m. a Kinnara.

-शास्त्रम् the science of music.

गृध्य a. Longed for, greedily desired; गृध्यमर्थमवाप्स्यसि Bk.7.55.

गै 1 P. (गायति, जगौ, अगासीत्, गास्यति, गातुम्, गीत)

1 To sing, sing a song; अहो साधु रेभिलेन गीतम् Mk.3; ग्रीष्मसमय- मधिकृत्य गीयताम् Ś1; Ms.4.64;9.42.

-2 To speak or recite in a singing tone.

-3 To relate, declare, tell (es- pecially in metrical language); गीतश्चायमर्थोङ्गिरसा Māl. 2.

-4 To describe, relate or celebrate in song; चारण- द्वन्द्वगीतः Ś.2.15; प्रभवस्तस्य गीयते Ku.2.5. -Caus. (गाप- यति-ते) To cause to sing or praise in song; जयोदाहरणं बाह्वोर्गापयामास किन्नरान् R.4.78,15.33.

गो m. f. (Nom. गौः) [गच्छत्यनेन, गम् करणे डो Tv.]

1 Cattle, kine (pl.)

-2 Anything coming from a cow; such as milk, flesh, leather &c.

-3 The stars; वि रश्मिभिः ससृजे सूर्यो गाः Rv.7.36.1.

-4 The sky.

-5 The thunder- bolt of Indra; Ki.8.1.

-6 A ray of light; नान्यस्तप्ता विद्यते गोषु देव Mb.1.232.11; बालो$यं गिरिशिखरेषु चारयन् गाः त्रैलोक्यं तिमिरभरेण दुष्टमेतत् (रविः नैर्मल्यं नयति) । Rām. Ch. 7.6.

-7 A diamond.

-8 Heaven.

-9 An arrow. -f.

1 A cow; जुगोप गोरूपधरामिवोर्वीम् R.2.3; क्षीरिण्यः सन्तु गावः Mk.1.6.

-2 The earth; दुदोह गां स यज्ञाय R.1.26; गामात्तसारां रघुरप्यवेक्ष्य 5.26;11.36; Bg.15.13; सेको$- नुगृह्णातु गाम् Mu.3.2; Me.3; cf. also the quotation for (

-6).

-3 Speech, words; कुलानि समुपेतानि गोभिः पुरुषतो$- र्थतः Mb.5.28; रघोरुदारामपि गां निशम्य R.5.12;2.59; Ki.4.2.

-4 The goddess of speech, Sarasvatī.

-5 A mother.

-6 A quarter of the compass.

-7 Water; सायं भेजे दिशं पश्चाद्गविष्ठो गां गतस्तदा Bhāg.1.1.36; also pl.; Bhāg.11.7.5.

-8 The eye; गोकर्णा सुमुखी कृतेन इषुणा गोपुत्रसंप्रेषिता Mb.8.9.42.

-9 A region of the sky. -m. A bull, an ox; असंजातकिणस्कन्धः सुखं स्वपिति गौर्गडिः K. P.1; Ms.4.72; cf. चरद्गव.

-2 The hair of the body.

-3 An organ of sense; अदान्तगोभिर्विशतां तमिस्रं पुनः पुनश्चर्वितचर्वणानाम् Bhāg..7.5.3.

-4 The sign Taurus of the zodiac; Bṛi. S.49.

-5 The sun.

-6 The number 'nine' (in math.).

-7 The moon.

-8 A singer.

-9 A billion.

-1 A cow-sacrifice

-11 A house; cf. गौर्वज्रं गौः प्रभा भूमिर्वाणी तोयं त्रिविष्टपम् । धेनुर्बस्तो वृषो दिग्गौर्नेत्रं लज्जा गुरू रमा ॥ इन्द्रियं श्रीरुमा... Enm.

-Comp. -कण्टकः, -कम् 1 a road or spot trodden down by oxen and thus made im- passable.

-2 the cow's hoof.

-3 the print of a cow's hoof.

-कर्ण a. having cow's ears.

(-र्णः) 1 a cow's ear; गोकर्णसदृशौ कृत्वा करावाबद्धसारणौ Ks.6.57.

-2 a mule.

-3 a snake; Mb.8.9.42.

-4 a span (from the tip of the thumb to that of the ring-finger); गोकर्णशिथिल- श्चरन् Mb.2.68.75; तालः स्मृतो मध्यमया गोकर्णश्चाप्यनामया Brahmāṇḍa P.

-5 N. of a place of pilgrimage in the south, sacred to Śiva. श्रितगोकर्णनिकेतमीश्वरम् R.8.33.

-6 a kind of deer.

-7 a kind of arrow; Mb.8.9.42.

-किराटा -किराटिका the Sārikā bird.

-किलः, -कीलः 1 a plough

-2 a pestle.

-कुलम् 1 a herd of kine; वृष्टिव्याकुलगोकुलावनरसादुद्धृत्य गोवर्धनम् Gīt.4; गोकुलस्य तृषा- र्तस्य Mb.

-2 a cow-house.

-3 N. of a village (where Kṛiṣṇa was brought up).

-कुलिक a.

1 one who does not help a cow in the mud.

-2 squint-eyed.

-कुलोद्भवा an epithet of Durgā.

-कृतम् cow-dung.

-क्षीरम् cow's milk.

-क्षुरम्, -रकम् a cow's hoof.

-खरः a beast (पशु); यत्तीर्थबुद्धिः सलिले न कर्हिचिज्जनेष्वभिज्ञेषु स एव गोखरः Bhāg.1.84.13.

-खा a nail.

-गृष्टिः a young cow which has had only one calf.

-गोयुगम् a pair of oxen.

-गोष्ठम् a cow-pen, cattle-shed.

-ग्रन्थिः 1 dried cowdung.

-2 a cow-house.

-ग्रहः capture of cattle (गवालम्भ); Mb.12.265.2.

-ग्रासः the ceremony of offering a morsel (of grass) to a cow when performing an expiatory rite.

-घातः, -घातकः, -घातिन् m. a cow-killer.

-घृतम् 1 rain-water.

-2 clarified butter coming from a cow.

-घ्न a.

1 destructive to cows.

-2 one who has killed a cow.

-3 one for whom a cow is killed, a guest.

-चन्दनम् a kind of sandal-wood.

-चर a.

1 grazed over by cattle.

-2 frequenting, dwelling, resorting to, haunting पितृसद्मगोचरः Ku.5.77.

-3 within the scope, power, or range of; अवाङ्मनसगोचरम् R.1.15; so बुद्धि˚, दृष्टि˚, श्रवण˚ स्वगोचरे दीप्ततरा बभूव Bu. Ch.1.13.

-4 moving on earth.

-5 accessible to, attainable; त्याग- सूक्ष्मानुगः क्षेम्यः शौचगो ध्यागोचरः Mb.12.236.12.

-6 circulating, having a particular meaning, prevalent.

(-रः) 1 the range of cattle, pasturage; उपारताः पश्चिम- रात्रिगोचरात् Ki.4.1.

-2 (a) a district, department, province, sphere. (b) an abode, dwelling-place, a place of resort; Śi.1.21; Ms.1.39.

-3 range of the organs of sense, an object of sense; श्रवणगोचरे तिष्ठ be within ear-shot; नयनगोचरं या to become visible.

-4 scope, range, in general; हर्तुर्याति न गोचरम् Bh.2.16.

-5 (fig.) grip, hold, power, influence, control; कः कालस्य न गोचरा- न्तरगतः Pt.1.146; गोचरीभूतमक्ष्णोः U.6.26; Māl.5.24; अपि नाम मनागवतीर्णो$सि रतिरमणबाणगोचरम् Māl.1.

-6 horizon.

-7 field for action, scope; इन्द्रियाणि हयानाहुर्विषयांस्तेषु गोचरान् Kaṭh.3.4.

-8 the range of the planets from the Lagna or from each other.

˚पीडा in- auspicious position of stars within the ecliptic; गोचर- पीडायामपि राशिर्बलिभिः शुभग्रहैर्दृष्टः (पीडां न करोति) Bṛi.S.41.13. (गोचरीकृ to place within the range (of sight), make current).

-चर्मन् n.

1 a cow's hide.

-2 a particular measure of surface thus defined by Vasiṣṭha:-- दशहस्तेन वंशेन दशवंशान् समन्ततः । पञ्च चाभ्यधिकान् दद्यादेतद्गोचर्म चोच्यते ॥ ˚वसनः an epithet of Śiva.

-चर्या seeking food like a cow; गोचर्यां नैगमश्चरेत् Bhāg.11.18.29.

-चारकः cowherd.

-चरणम् the tending or feeding of cows; Bhāg.1.38.8.

-ज a.

1 born in the earth (rice &c.).

-2 produced by milk; अब्जा गोजा...... Kaṭh.5.2.

-जरः an old ox or bull; नाद्रियन्ते यथापूर्वं कीनाशा इव गोजरम् Bhāg.3.3.13.

-जलम् the urine of a bull or cow.

-जागरिकम् auspi- ciousness, happiness. (

-कः) a preparer of food, baker.

-जात a. born in the heaven (gods); गोजाता अप्या मृळता च देवाः Rv.6.5.11.

-जिह्वा N. of a plant (Mar. पाथरी).

-जिह्विका the uvula.

-जीव a. living on cattle (milk- man); Hch.1.7.

-तल्लजः an excellent bull or cow.

-तीर्थम् a cowhouse.

-त्रम् [गां भूमिं त्रायते त्रै-क]

1 a cow-pen.

-2 a stable in general.

-3 a family, race, lineage; गोत्रेण माठरो$स्मि Sk.; so कौशिकगोत्राः, वसिष्ठगोत्राः &c.; Ms.3.19,9.141.

-4 a name, appellation; जगाद गोत्र- स्खलिते च का न तम् N.1.3; Ś.6.5; see ˚स्खलित below; मद्गोत्राङ्कं विरचितपदं गेयमुद्गातुकामा Me.88.

-5 a multitude.

-6 increase.

-7 a forest.

-8 a field.

-9 a road.

-1 possessions, wealth.

-11 an umbrella, a parasol.

-12 knowledge of futurity.

-13 a genus, class, species.

-14 a caste, tribe, caste according to families. (

-त्रः) a mountain; 'गोत्रं नाम्नि कुले$प्यद्रौ' इति यादवः; Śi.9.8. Hence गोत्रोद्दलनः means Indra; cf. इन्द्रे तु गोत्रोद्दलनः कुलघ्ने गिरिदारणे Nm.

(-त्रा) 1 a multitude of cows.

-2 the earth.

˚उच्चारः recitation of family pedigree.

˚कर्तृ, -कारिन् m. the founder of a family.

˚कीला the earth.

˚ज a. born in the same family, gentile, a relation; Bhāg.3.7.24; Y.2.135.

˚पटः a genealogical table, pedigree.

˚प्रवरः the oldest member or founder of a family.

-भिद् m. an epithet of Indra; हृदि क्षतो गोत्रभिदप्यमर्षणः R.3.53;6.73; Ku.2.52.

˚स्खलनम्, ˚स्खलितम् blundering or mistaking in calling (one) by his name, calling by a wrong name; स्मरसि स्मर मेखलागुणैरुत गौत्रस्खलितेषु बन्धनम् Ku.4.8.

-द a. giving cows; Ms.4.231. (

-दः) brain. (

-दा) N. of the river Godāvarī.

-दत्र a. Ved. giving cows. (

-त्रः) an epithet of Indra. (

-त्रम्) a crown (pro- tecting the head).

-दन्त a. armed with a coat of mail.

(-तम्) 1 yellow orpiment.

-2 a white fossil substance.

-दानम् 1 the gift of a cow.

-2 the ceremony of tonsure or cutting the hair; रामलक्ष्मणयो राजन् गोदानं कारयस्व ह Rām.1.71.23; अथास्य गोदानविधेरनन्तरम् R.3. 33; (see Mallinātha's explanation of the word); कृत- गोदानमङ्गलाः U.1; अतोनं गोदानं दारकर्म च Kau. A.1.5; (Rām. explains the word differently).

-3 the part of the head close to the right ear.

-दाय a. intending to give cows.

-दारणम् 1 a plough.

-2 a spade, hoe.

-दा, -दावरी N. of a river in the south.

-दुह् m.,

-दुहः 'cow-milker', a cowherd; सुदुघामिव गोदुहे R.1.4.1; चिरं निदध्यौ दुहतः स गोदुहः Śi.

-दोहः 1 the milking of cows.

-2 the milk of cows.

-3 the time of milking cows.

-दोहनम् 1 the time of milking cows.

-2 the milking of cows; न लक्ष्यते ह्यवस्थानमपि गोदोहनं क्वचित् Bhāg.1.19. 4.

-दोहनी a milk-pail.

-द्रवः the urine of a bull or cow.

-धनम् 1 a herd or multitude of cows, cattle.

-2 possession of cows. (

-नः) a broad-pointed arrow.

-धरः a mountain.

-धर्मः the law of cattle, rules relating to cattle; (open and unconcealed intercourse of the sexes); गोधर्मं सौरभेयाच्च सो$धीत्य निखिलं मुनिः । प्रावर्तत तदा कर्तुं श्रद्धावांस्तमशङ्कया ॥ Mb.1.14.26.

-धुमः, -धूमः 1 wheat; Bṛi. Up.6.3.13.

-2 the orange. ˚चूर्णम् wheat flour;

-सम्भवम् a sour paste.

-धूलिः 'dust of the cows', the time of sunset or evening twilight (so called be- cause cows, which generally return home at about sunset, raise up clouds of dust by their treading on the earth).

-धेनुः a milch-cow with a calf.

-भ्रः a mountain.

-नन्दा an epithet of the wife of Śiva.

-नन्दी the female of the Sārasa bird.

-नर्दः 1 the (Indian) crane.

-2 an epithet of Śiva (bellowing like a bull).

-3 N. of a country.

-नर्दीयः an epithet of Patañjali, author of the Mahābhāṣya.

-नसः, -नासः 1 a kind of snake.

-2 a kind of gem.

-नसा the mouth of a cow.

-नाथः 1 a bull.

-2 an owner of land.

-3 a herdsman.

-4 an owner of kine.

-नायः a cowherd; तद्यथा गोनायो$श्वनायः पुरुषनाय इत्येवं तदप आचक्षते$शनायेति Ch. Up.6.8.3.

-नाशनः a wolf.

-नासा the projecting snout of a cow or ox.

-नासम् a kind of gem.

-निष्यन्दः cow's urine.

-पः 1 a cowherd (considered as belonging to a mixed tribe); गोपवेशस्य विष्णोः Me.15.

-2 the chief of a cowpen.

-3 the superintendent of a village.

-4 a king.

-5 a protector, guardian; Rv.1.61.1.

˚अनसी the wood of a thatch; गोपानसीषु क्षणमास्थितानाम् Śi.3.49.

˚अष्टमी the eighth day of the bright fortnight of Kārttika when Kṛiṣṇa is said to have worn the dress of a cowherd.

˚आटविका a cowherd.

˚कन्या 1 the daughter of a cowherd.

-2 a nymph of Vṛindāvana.

˚अध्यक्षः, ˚इन्द्रः, ˚ईशः the chief of herdsmen, an epithet of Kṛiṣṇa.

˚चापः the rainbow.

˚दलः the betel-nut tree.

˚भद्रम् the fibrous root of a water-lily.

˚रसः gum myrrh.

˚राष्ट्राः (pl.) N. of a people. ˚वधूः f. a cowherd's wife; Bhāg.1.9.4. ˚वधूटी a young cowherdess, a young wife of a cowherd; गोपवधूटीदुकूलचौराय Bhāṣā P.1.

(-पकः) 1 the superin- tendent of a district.

-2 myrrh.

(-पिका) 1 a cowher- dess; Bhāg.1.9.14-15.

-2 protectress. (

-पी) a cowherd's wife (especially applied to the cowherdesses of Vṛindāvana, the companions of Kṛiṣṇa in his juvenile sports).

-2 a milk-maid.

-3 a protectress.

-4 Nature, elementary nature.

-पतिः 1 an owner of cows.

-2 a bull.

-3 a leader, chief.

-4 the sun; नीहारमिव गोपतिः Bhāg.1.12.1; Mb.1.173.32.

-5 Indra; सुराङ्गना गोपतिचापगोपुरं पुरम् (जहुः) Ki.8.1.

-6 N. of Kṛiṣṇa.

-7 N. of Śiva.

-8 N. of Varuṇa; एष पुत्रो महाप्रज्ञो वरुणस्येह गोपतेः Mb.5.98.11.

-9 a king; नासतो विद्यते राजन् स ह्यरण्येषु गोपतिः Mb.12.135.26.

-पथः N. of a Brāhmaṇa of Av.

-पर्वतम् the name of the place where Pāṇini is said to have performed penance and propitiated Śiva; गोपर्वतमिति स्थानं शम्भोः प्रख्यापितं मया । यत्र पाणिनिना लेभे वैयाकरणिकाग्ऱ्यता ॥ अरुणाचलमाहात्म्यम्- उत्तरार्धः 2 अ. 68 श्लो.

-पशुः a sacrificial cow.

-पाः m. Ved.

1 a herdsman.

-2 protector, or guardian; मन्द्राग्रे- त्वरी भुवनस्य गोपा Av.2.1.57.

-पानसी a curved beam which supports a thatch; गोपानसी तु वलभिच्छादने वक्रदारुणि Ak.2.2.15.

-पालः 1 a cowherd; Ms.4.253.

-2 a king.

-3 an epithet of Śiva.

-4 an epithet of Kṛ&iṣṇa. ˚धानी a cow-pen, cow-shed.

-पालकः 1 a cowherd.

-2 a king.

-3 an epithet of Śiva; also of Kṛiṣṇa.

-पालिः an epithet of Śiva.

-पालिका, -पाली the wife of a cowherd; पार्थः प्रस्थापयामास कृत्वा गोपालिकावपुः Mb.1.221.19.

-पालितः N. of a lexicographer.

-पित्तम् bile of cows, ox-bile (from which the yellow pigment गोरोचना is prepared; गोपित्ततो रोचना Pt.1.94.).

-पीतः a species of wagtail.

-पीथः protection; अस्माकमृषीणां गोपीथे न उरुष्यतम् Rv.5.65.6. (

-थम्) a holy place, a place of pilgrimage.

-पुच्छम् a cow's tail.

-2 a particular point of an arrow.

(-च्छः) 1 a sort of monkey; Bhāg.8.2.22.

-2 a sort of necklace consisting of two or four or thirty-four strings.

-3 a kind of drum.

-पुटिकम् the head of Śiva's bull.

-पुत्रः 1 a young bull.

-2 an epithet of Karṇa.

-पुरम् 1 a town-gate; उत्तुङ्गसौधसुरमन्दिरगोपुरम् Māl.9.1.

-2 a principal gate; दधतमुच्चशिलान्तरगोपुराः Ki.5.5.

-3 the ornamental gate- way of a temple.

-पुरीषम् cowdung.

-प्रकाण्डम् an ex- cellent cow or bull.

-प्रचारः pasture-ground, pasturage for cattle; ग्राम्येच्छया गोप्रचारो भूमी राजवशेन वा Y.2.166.

-प्रत (ता) रः 1 a ford for cattle.

-2 a place of pilgrimage on the Śarayū; यद्गोप्रतरकल्पो$भूत्संमर्दस्तत्र मज्जताम् । अतस्तदाख्यया तीर्थं पावनं भुवि पप्रथे ॥ R.15.11.

-प्रदानम् same as गोदान.

-प्रवेशः the time when cows return home, sunset or evening-twilight; गोप्रवेशसमये Bṛi. S.24.35.

-फणा 1 a bandage hollowed out so as to fit the chin or nose &c.

-2 a sling.

-बालः the hair of cows.

-भुज् m. a king; गोभुजां वल्लभा लक्ष्मीः Rāj. T.5.6.

-भृत् m.

1 a mountain.

-2 a king.

-मक्षिका a gadfly.

-मघ a. granting cattle or cows कदा गोमघा हवनानि गच्छाः Rv.6.35.3.

-मंडलम् 1 the globe.

-2 a multitude of cows.

-मण़्डीरः a kind of an aquatic bird; L. D. B.

-मतम् = गव्यूति q. v.

-मतल्लिका a tract- able cow, an excellent cow; अरिर्मधोरैक्षत गोमतल्लिकाम् Śi.12.41.

-मथः a cowherd.

-मध्यमध्य a. slender in the waist.

-महिषदा N. of one of the Mātṛis attending on कार्तिकेय.

-मांसम् beef.

-मायु 1 a kind of frog.

-2 a jackal; अनुहंकुरुते घनध्वनिं न हि गोमायुरुतानि केसरी Śi.16. 25.

-3 bile of a cow.

-4 N. of a Gandharva.

-मीनः a kind of fish.

-मुखः, -मुखम् [गोर्मुखमिव मुखमस्य] a kind of musical instrument; Bg.1.13; गोमुखानां च शृङ्गाणाम- नीकद्वयवर्तिनाम् Śiva. B.24.55.

(-खः) 1 a crocodile, shark.

-2 a hole of a particular shape in a wall made by thieves.

(-खम्) 1 a house built unevenly.

-2 spreading unguents, smearing; 'गोमुखं कुटिलाकारे वाद्यभाण्डे विलेपने' इति विश्वः; यस्यामलिन्देषु न चक्रुरेव मुग्धाङ्गना गोमयगो- मुखानि Śi.3.48. (

-खम्, -खी) a cloth-bag of the shape of a gnomon containing a rosary, the beads of which are counted by the hand thrust inside.

-2 a house built unevenly.

-3 a particular method of sitting (a योगासन) (

-खी) the chasm in the Himālaya mountains through which the Ganges flows.

-मूढ a. stupid as a bull.

-मूत्रम् cow's urine.

-मूत्रकः a variety of lapis lazuli (बैदूर्य); Kau. A.2.11.

-कम् a particular attitude (मण्डल) in गदायुद्ध; दक्षिणं मण्डलं सव्यं गोमूत्रकमथापि च । व्यचर- त्पाण्डवो राजन्नरिं संमोहयन्निव ॥ Mb.9.58.23. -a. zigzagging, going unevenly.

-मूत्रिका 1 an artificial verse, the second of which repeats nearly all the syllables of the first. (Malli. thus defines it:-- वर्णानामेकरूपत्वं यद्येकान्तरमर्धयोः गोमूत्रिकेति तत्प्राहुर्दुष्करं तद्विदो विदुः ॥ see Śi.19.46.)

-2 a form of calculation.

-मृगः a kind of ox (गवय).

-मेदः a gem brought from the Himālaya and Indus, des- cribed as of four different colours:-- white, pale-yellow, red, and dark-blue.

-मेदकः 1 see गोमेद.

-2 a kind of poison (काकोल).

-3 smearing the body with unguents.

-मेधः, -यज्ञः a cow-sacrifice; Rām.7.25.8.

-यानम्, -रथः a carriage drawn by oxen; Rām.2.82.26; Ms. 11.174.

-युक्त a. drawn by oxen.

-युतम् 1 a cattle station.

-2 a measure of two Krośas (गव्यूत); गोयुते गोयुते चैव न्यवसत्पुरुषर्षभः Mb.14.65.22.

-रक्षः 1 a cow- herd.

-2 keeping or tending cattle.

-3 the orange.

-4 an epithet of Śiva. ˚जम्बू f. wheat.

-रक्षणम् tending cattle (with religious faith).

-रङ्कुः 1 a water-fowl

-2 a prisoner.

-3 a naked man, a mendicant wandering about without clothes.

-4 a chanter.

-रवम् saffron.

-रसः cow's milk.

-2 curds.

-3 buttermilk.

-4 the flavour of a sentence; को रसो गोरसं विना Udb. ˚जम् buttermilk.

-राजः an excellent bull.

-राटिका, -राटी the Sārikā bird.

-रुतम् a measure of dis- tance equal to two Krośas.

-रूपम् the form of a cow. (

-पः) N. of Śiva.

-रोचम् yellow orpiment.

-रोचना a bright yellow pigment prepared from the urine or bile of a cow, or found in the head of a cow.

-लवणम् a measure of salt given to a cow.

-लाङ्गु- (गू) लः a kind of monkey with a dark body, red cheeks and a tail like that of a cow; गोलाङ्गूलः कपोलं छुरयति रजसा कौसुमेन प्रियायाः Māl.9.3.

-लोकः a part of heaven, cow-world.

-लोभिका, -लोभी 1 a prostitute.

-2 white Dūrvā grass.

-3 Zedoary.

-4 N. of a shrub.

-वत्सः a calf. ˚आदिन m. a wolf.

-वधः the killing of a cow; Ms.11.59.

-वर्धनः a celebrated hill in वृन्दावन the country about Mathurā. ('This hill was lifted up and supported by Kṛiṣṇa upon one finger for seven days to shelter the cowherds from a storm of rain sent by Indra to test Kṛiṣṇa's divinity.') ˚धरः, ˚धरिन् m. an epithet of Kṛiṣṇa.

-वरम् pounded cowdung.

-वशा a barren cow.

-वाटम्, -वासः a cow-pen.

-वासन a. covered with an ox-hide.

-विकर्तः, -विकर्तृ m.

1 the killer of a cow; Mb.4.2.9.

-2 a hus- bandman.

-विततः a horse-sacrifice having many cows.

-विन्दः 1 a cowkeeper, a chief herdsman.

-2 N. of Kṛiṣṇa.

-3 Bṛihaspati. ˚द्वादशी the twelfth day in the light half of the month of फाल्गुन

-विष् f.,

-विष्ठा cowdung.

-विषाणिकः a kind of musical instrument; Mb.6.44.4.

-विसर्गः day-break (when cows are let loose to graze in forests); Rām.7.111.9.

-वीथिः f. N. of that portion of the moon's path which contains the asterisms भाद्रपदा, रेवती and अश्विनी, or according to some, हस्त, चित्रा and स्वाती Bṛi. S.9.2.

-वीर्यम् the price received for milk.

-वृन्दम् a drove of cattle.

-वृन्दारकः an excellent bull or cow.

-वृषः, -वृषभः an excellent bull; न तां शेकुर्नृपा वोढुमजित्वा सप्त गोवृषान् Bhāg 1.58.33. ˚ध्वजः an epithet of Śiva.

-वैद्यः a quack docter.

-व्रजः 1 a cow-pen.

-2 a herd of cows.

-3 a place where cattle graze.

-व्रत, -व्रतिन् a. one who imitates a cow in fru- gality;...अत्र गोव्रतिनो विप्राः... ॥ यत्रपत्रशयो नित्यं येन केन- चिदाशितः । येन केनचिदाच्छन्नः स गोव्रत इहोच्यते ॥ Mb.5.99. 13-14.

-शकृत् n. cowdung; Ms.2.182.

-शतम् a present of a hundred cows to a Brāhmaṇa.

-शालम्, -ला a cow-stall.

-शीर्षः, -र्षम् a kind of sandal; Kau. A.2.11.

-2 a kind of weapon (arrow ?); Mb.7.178. 23.

-षड्गवम् three pairs of kine.

-षन्, -षा a. Ved. acquiring or bestowing cows.

-षा (सा) तिः 1 acquiring cattle; or fighting for cattle. गोषाता यस्य ते गिरः Rv.8.84.7.

-2 giving cattle.

-ष्टोमः a kind of sacri- fice fasting for one day.

-संख्यः a cowherd.

-सदृक्षः a species of ox (गवय).

-सर्गः the time at which cows are usually let loose, day-break; see गोविसर्ग.

-सवः a kind of cow-sacrifice (not performed in the Kali age); Mb.3.3.17.

-सहस्रम् a kind of present (महादान). (

-स्त्री) N. of two holidays on the fifteenth day of the dark half of कार्तिक and ज्येष्ठ.

-सावित्री N. of a hymn (cf. गायत्री).

-सूत्रिका a rope fastened at both ends having separate halters for each ox or cow.

-स्तनः 1 the udder of a cow.

-2 a cluster of blossoms, nosegay &c.

-3 a pearl-necklace of four strings.

-4 a kind of fort.

-स्तना, -नी a bunch of grapes.

-स्थानम्, -क्रम् a cow-pen.

-स्वामिन् m.

1 an owner of cows.

-2 a religious mendicant.

-3 an honorary title affixed to proper names; (e. g. वोपदेवगोस्वामिन्).

-हत्या cow-slaughter.

-हल्लम् (sometimes written हन्नम्) cow-dung.

-हरः, -हरणम् stealing of cows; गोष्ठमुत्किरति गोहरं वदेत् Bṛi. S.89.9. (v. l.)

-हित a. cherishing or protecting kine. (

-तः) N. of Viṣṇu.