षडश्रा

mfn. 86th (ch. of MBh.)

> f. 86 Sūryas. ;

( Cat.),

( Hcat.), orﾠ ( MBh. VarBṛS.) mfn. hexagonal (w.r. - asra etc.)

f. Leea Hirta orﾠ Phllanthus Emblica L.

( MBh. VarBṛS.) mfn. hexagonal (w.r. - asra etc.)

mfn. provided with orﾠ drawn by six horses RV. MārkP.

in comp. for shash

मणिः [मण्-इन् स्त्रीत्वपक्षे वा ङीप्] (Said to be f. also, but rarely used)

1 A jewel, gem, precious stone; मणिर्लुठति पादेषु काचः शिरसि धार्यते । यथैवास्ते तथैवास्तां काचः काचो मणिर्मणिः H.2.68; अलब्धशाणोत्कषणा नृपाणां न जातु मौलौ मणयो वसन्ति Bv.1.73; मणौ वज्रसमुत्कीर्णे सूत्रस्येवास्ति मे गतिः R.1.4;3.18.

-2 An ornament in general.

-3 Any- thing best of its kind; cf. रत्न.

-4 A magnet, loadstone.

-5 The wrist.

-6 A water-pot.

-7 Clitoris.

-8 Glans penis.

-9 A crystal; क्वचिन्मणिनिकाशोदाम् (नदीम्) Rām. 2.95.9.

-1 The fleshy excrescence on the neck of a goat (also written मणी in these senses).

-11 An ingot, a lump (of gold); यथा सोम्यैकेन लोहमणिना सर्वं लोहमयं विज्ञातं स्यात् Ch. Up.6.1.5.

-Comp. -इन्द्रः, -राजः a diamond.

-कण्ठः the blue jay.

-कण्ठकः a cock.

-कर्णिका, -कर्णी N. of a sacred pool in Benares.

-काचः the feathered part of an arrow.

-काञ्चनयोगः a rare combination of mutually worthy things.

-काननम् the neck.

-कारः a lapidary, jeweller; मणिकाराश्च ये केचित् Rām.2.83.12.

-गुणः a quality of gems; षडश्रश्चतुरश्रो वृत्तो वा, तीव्ररागसंश्थानवानच्छः स्निग्धो गुरुरर्चिष्मानन्तर्गतप्रभः प्रभानु- लेपी चेति मणिगुणाः Kau. A.2.11.29.

-ग्रीवः a son of Kubera.

-तारकः the crane or Sārasa bird.

-तुण्डः a striped hyena; Nighaṇṭaratnākara.

-तुलाकोटिः a foot ornament consisting of jewels.

-दण्ड a. having a handle adorned with jewels.

-दर्पणः a jewelled mirror.

-दीपः 1 a lamp having jewels; मणिदीपप्रकाशितं...... पश्येदं रङ्गमन्दिरम्

-2 a jewel serving as a lamp.

-दोषः a flaw or defect in a jewel.

-द्वीपः 1 the hood of the serpent Ananta.

-2 N. of a fabulous island in the ocean of nectar; सुधासिन्धोर्मध्ये सुरविटपिवाटीपरिसरे । मणिद्वीपे नीपोपवनवति चिन्तामणिगृहे Saundaryalaharī.

-धनुः m.,

-धनुस् n. a rainbow.

-पाली a female keeper of jewels.

-पुष्पकः N. of the conchshell of Sahadeva; नकुलः सहदेवश्च सुघोषमणिपुष्पकौ Bg.1.16.

-पूरः 1 the navel,

-2 a kind of bodice richly adorned with jewels.

(-रम्) 1 N. of a town in Kaliṅga.

-2 the pit of the stomach, or a mystical circle on the navel (also मणि- पूरक); तदूर्ध्वे नाभिदेशे तु मणिपूरं महाप्रभम् ।...... मणिवद् भिन्नं तत्पद्मं मणिपूरं तथोच्यते Yogagrantha. ˚पतिः an epithet of Babhruvāhana.

-प्रवेकः a most excellent jewel.

-प्रभा N. of a metre.

-बन्धः 1 the wrist; रक्षाकरण्डकमस्य मणिबन्धे न दृश्यते Ś.7.

-2 the fastening of jewels; R.12.12; मणिबन्धैर्निगूढैश्च सुश्लिष्टशुभसन्धिभिः Garuḍa P.

-3 a kind of metre.

-बन्धनम् 1 fastening on of jewels, a string or ornament of pearls.

-2 that part of a ring or bracelet where the jewels are set; collet; Ś.6.

-3 the wrist;...... मणिबन्धनात् कनकवलयं स्रस्तं स्रस्तं मया प्रतिसार्यते Ś.3.13.

-बीजः, -वीजः the pomegranate tree.

-भावरः an Indian crane; Nighaṇṭaratnākara.

-भित्तिः f. N. of the palace of Śesa.

-भूः f. a floor set with jewels.

-भूमिः f.

1 a mine of jewels.

-2 a jewelled floor, floor inlaid with jewels.

-मण्डपः 1 N. of the residence of Śeṣa.

-2 a crystal hall.

-मन्तकम् a variety of diamonds; Kau. A.2.11.29.

-मन्थम् rock-salt; क्वणन्मणिमन्थभूधर भवशिला- लेहायेहाचणो लवणस्यति N.19.18.

-माला 1 a string or necklace of jewels.

-2 lustre, splendour, beauty.

-3 a circular impression left by a bite (in amorous sports).

-4 N. of Lakṣmī.

-5 N. of a metre.

-मेखल a. girdled with gems.

-यष्टिः m., f. a jewelled stick, a string of jewels.

-रत्नम् a jewel, gem.

-रागः the colour of jewels. (

-गम्) vermilion.

-विग्रह a. jewelled; काञ्चनीं मणिविग्रहाम् Rām.6.128.75.

-विशेषः an excellent jewel.

-शिला a jewelled slab.

-सरः a necklace; मणिसरममलं तारकपटलं नखदशशशिभूषिते Gīt.

-शृङ्गः the god of the sun.

-सूत्रम् a string of pearls.

-सोपानम् a jewelled staircase.

-स्तम्भः a pillar inlaid with jewels.

-हर्म्यम् a jewelled or crystal palace.

षष् num. a. (used in pl., nom. षट्; gen. षण्णाम्) Six; तेषां त्ववयवान् सूक्ष्मान् षण्णामप्यमितौजसाम् Ms.1.16;8.43.

-Comp. -अंशः (ष़डंशः) a sixth part.

-अक्षीणः (षडक्षीणः) a fish.

-अङ्गम् (ष़डङ्गम्) 1 (a) six parts of the body taken collectively: जङ्घे बाहू शिरो मध्यं षडङ्गमिदमुच्यते । (b) The other six parts of the body are 'हृदयशिरःशिखा- नेत्रकवचास्त्राणि' as in Māl.5.2 (नित्यं न्यस्तषडङगचक्रनिहितं हृत्पद्यमध्योदितम्); cf. com. on the verse.

-2 the six works auxiliary to the Veda; शिक्षा कल्पो व्याकरणं निरुक्तं छन्दसां चितिः । ज्योतिषामयनं चैव षडङ्गो वेद उच्यते ॥ see वेदाङ्ग also. ˚विद् knowing the six वेदाङ्गs; Ms.3.145.

-3 six auspicious things, i. e. the six things obtained from a cow; गोमूत्रं गोमयं क्षीरं सर्पिर्दधि च रोचना । षडङ्गमेतन्माङ्गल्यं पठितं सर्वदा गवाम् ॥

-3 any set of six articles.

˚जत् m. N. of Viṣṇu.

-अङ्घ्रिः (षडङ्घ्रिः) a bee; किमिह बहु षडङ्घ्रे गायसि त्वम् Bhāg.1.47.14.; Śi.1.4.

-अधिक a. (

-षडधिक) exceeded by six; षडधिकदशनाडीचक्रमध्यस्थितात्मा Māl.5.1.

-अभिज्ञः (षडभिज्ञः) a Buddhist deified saint.

-अशीत (षडशीत) eighty-sixth.

-अशीतिः f.

(-ष़डशीतिः) 1 eighty-six.

-2 N. of the four passages of the sun from one zodiacal sign to the other; L. D. B.

-अष्टकम् (in astr.) a particular Yoga.

-अहः (ष़डहः) a period of six days.

-आननः, -वक्त्रः, -वदनः, (षडाननः, षड्वक्त्रः, षड्वदनः) epithets of Kārtikeya; षडाननापीतपयोधरासु नेता चमूनामिव कृत्तिकासु R.14.22.

-आम्नायः (षडाम्नायः) the six-fold Tantra.

-ऊर्मिः the six waves of existence.

-ऊषणम् (ष़डूषणम्) six spices taken collectively; पञ्चकोलं समरिचं षडूषणमुदाहृतम्.

-ऋतुः m. pl. the six seasons (i. e. वसन्त, ग्रीष्म, वर्षा, शरद्, हेमन्त and शिशिर).

-कर्ण a. (

-षट्कर्ण) heard by six ears; i. e. by a third person other than the speaker and the person spoken to; told to more than one listener (as a counsel, secret &c.); षट्कर्णो भिद्यते मन्त्रः Pt.1.99. (

-र्णः) a kind of lute.

-कर्मन् n.

(षट्कर्मन्) 1 the six acts or duties enjoined on a Brāhmaṇa; they are अध्यापनमध्ययनं यजनं याजनं तथा । दानं प्रतिग्रहश्चैव षट्कर्माण्यग्र- जन्मनः ॥ Ms.1.75.

-2 the six acts allowable to a Brāhmaṇa for his subsistence:- उच्छं प्रतिग्रहो भिक्षा वाणिज्यं पशुपालनम् । कृषिकर्म तथा चेति षट्कर्माण्यग्रजन्मनः ॥.

-3 the six acts that may be performed by means of magic:- शान्ति, वशीकरण, स्तम्भन, विद्वेष, उच्चाटन and मरण.

-4 the six acts belonging to the practice of Yoga:- धौतिर्वस्ती तथा नेती नौलिकी (नौलिकः) त्राटकस्तथा । कपालभाती चैतानि षट्कर्माणि समाचरेत् ॥ (-m.)

1 a Brāhmaṇa skilled in the above six acts.

-2 one well-versed in the Tantra magical rites.

-कोण a. (

-षट्कोण) hexangular.

(-णम्) 1 a hexagon.

-2 the thunderbolt of Indra.

-3 a diamond.

-गया the sixfold gayā; गयागजो गयादित्यो गायत्री च गदाधरः । गया गयासुरश्चैव षड्गया मुक्तिदायकाः ॥

-गवम् (षड्गवम् 1 a team or yoke of six oxen.

-2 a yoke of six (sometimes after the names of other animals); i. e. हस्ति˚, अश्व˚ 'six elephants, horses &c.'.

-गवीय a. drawn by six oxen; न यद्वहेच्छकटं षड्गवीयम् Mb.8.76.17.

-गुण a.

(-षड्गुण) 1 sixfold.

-2 having six attributes.

(-णम्) 1 an assem- blage of six qualities.

-2 the six expedients to be used by a king in foreign politics; see under गुण (21); cf. षाड्गुण्य also.

-ग्रन्थः a kind of Karañja tree.

-ग्रन्थि n. (

-षड्ग्रन्थि) the root of long pepper.

-ग्रन्थिका (षड्- ग्रन्थिका) zedoary (शठी).

-चक्रम्, (षट्चक्रम्) the six my- stical circles of the body, i. e. मूलाधार, स्वाधिष्ठान, मणिपूर, अनाहत, विशुद्ध and आज्ञाख्य.

-चत्वारिंशत् (षट्चत्वारिंशत्) forty-six.

-चरणः (षट्चरणः) -1 a bee.

-2 a locust.

-3 a louse.

-जः, (ष़ड्जः) the fourth (or first according to some) of the seven primary notes of the Indian gamut; so called because it is derived from the six organs: नासां कण्ठमुरस्तालु जिह्वां दताञ्श्च संस्पृशन् । षड्जः सञ्जायते (षढ्भ्यः संञ्जायते) यस्मात्तस्मात् षड्ज इति स्मृतः ॥ it is said to resemble the note of peacocks; षड्जं रौति मयूरस्तु Nārada; षड्जसंवादिनीः केकाः द्विधा भिन्नाः शिखण्डिभिः R.1.39.

-तन्त्री N. of the six philosophical systems.

-त्रिंशत् f. (

-षट्त्रिंशत्) thirty-six; (

-षट्रत्रिंश a. thirtysixth).

-तिलिन् m. one performing six acts with sesamum seeds; तिलोद्वतीं तिलस्नायी तिलहोमी तिलप्रदः । तिलभुक् तिलवापी च षट्तिली नावसीदति ॥

-दर्शनम् (षड्दर्शनम्) the six principal systems of Hindu philosophy; they are: सांख्य, योग, न्याय, वैशेषिक, मीमांसा and वेदान्त. (

-नः) one conversant with the above six systems.

-दीर्घः the six long vowels: आ, ई, ऊ, ऐ, औ.

-दुर्गम्, (षड्दुर्गम्) the six kinds of forts taken collectivelly; धन्वदुर्गं महीदुर्गं गिरिदुर्गं तथैव च । मनुष्यदुर्गं मृद्दुर्गं वनदुर्गमिति क्रमात् ॥

-नवतिः f. (

-षण्णवतिः) ninety-six.

-पञ्चाशत् f. (

-षट्पञ्चाशत्) fifty-six.

-पदः (षट्पदः) 1 a bee; न पङ्कजं तद्यदलीनषट्पदं न षट्पदो$सौ न जुगुञ्ज यः कलम् Bk.2.19; Ku.5.9; R.6.69.

-2 a louse.

-3 a verse consisting of six padas. ˚अथितिः

1 the mango tree.

-2 the Champaka tree. ˚आनन्दवर्धनः the Aśoka or Kiṅkirāta tree. ˚ज्य a. having bees for the bow-string (as the bow of Cupid); प्रायश्चापं न वहति भयान्मन्मथः षट्पदज्यम् Me.75. ˚प्रियः the tree called नाग- केशर.

-पदी (षट्पदी) 1 a stanza consisting of six lines.

-2 a female bee.

-3 a louse.

-4 the six states ('यो$शनायापिपासे शोकं मोहं जरां मृत्युमत्येति' इति श्रुत्युक्ताः Mb. 3.314.9 Com.):-- hunger, thrist, sorrow, disordered intellect, old age and death; other version is:-- कामक्रोधौ लोभमोहौ मदमानौ च षट्पदी ।.

-पादः (षट्पादः) a bee.

-प्रज्ञः, (षट्प्रज्ञः) 1 one who is well acquainted with six subjects i. e. the four Puruṣārthas or objects of human existence, the nature of the world, and the nature of the Supreme Sprit; धर्मार्थकाममोक्षेषु लोक- तत्त्वार्थयोरपि । षट्सु प्रज्ञा तु यस्यासौ षट्प्रज्ञः परिकीर्तितः ॥

-2 a lustful or licentious man.

-3 a good-hearted neighbour.

-बिन्दुः (षड्बिन्दुः) an epithet of Viṣṇu.

-भागः (षड्भागः) a sixth part, one-sixth; तपःषड्भागमक्षय्यं ददत्यारण्यका हि नः Ś.2.14; Ms.7.131;8.33.

-भाववादिन् a maintainer of the theory of the six भावs (i. e. द्रव्य, गुण, कर्मन्, सामान्य, विशेष and समवाय).

-भुज a.

(-षड्भुज) 1 six-armed.

-2 six-sided, hexagonal. (

-जः) a hexa- gon.

(-जा) 1 an epithet of Durgā.

-2 the water- melon.

-मतस्थापकः (षण्मतस्थापकः) N. of Śaṁkarāchārya.

-मासः (षण्मासः) a period of six months. ˚निचय a. one who has a store (of food) sufficient for six months; Ms.6.18.

-मासिक a. (

-षण्मासिक) half-yearly, occurring every six months.

-मुखः (षण्मुखः) an epithet of Kārtikeya; स गुणानां बलानां च षण्णां षण्मुख- विक्रमः R.17.67; Mv.1.33. (खा) a water-melon.

-रसम्, -रसाः (m. pl.) (

-षड्रसम् &c.) the six flavours taken collectively; see under रस.

-रात्रम् (षड्रात्रम्) a period of six nights.

-रेखा, (षड्रेखा) a water-melon.

-वर्गः (षड्वर्गः) 1 an aggregate of six things.

-2 espe- cially, the six enemies of mankind; (also called षड्रिपु); कामः क्रोधस्तथा लोभो मदमोहौ च मत्सरः; कृतारिषड्वर्गजयेन Ki.1 9; व्यजेष्ठ षड्वर्गम् Bk.1.2.

-3 the five senses and Manas.

-र्विशम् N. of a Brāhmaṇa belonging to the Sāma Veda.

-विंशतिः f. (

-षड्विंशतिः)twenty-six; (

-षड्विंश twentysixth).

-विध (षड्विध) a. of six kinds, sixfold; षड्विधं बलमादाय प्रतस्थे दिग्जिगीषया R.4.26.

-शास्त्रिन् m. one conversant with the six Śāstras or darśanas.

-षष्टिः f. (

-षट्षष्टिः) sixty-six.

-सप्ततिः (षट्सप्ततिः) seventy-six.